CC BY
3УДК 821.131.1«19»
С1МВАЛЫ I АРХЕТЫПЫ У АПАВЯДАНН1 ДЖ. ТАМАЗ1 ДЗ1 ЛАМПЕДУЗА «С1РЭНА»
К.В. ЧАСНАКОВА
(1нстытут лШаратуразнауства iмя Я. Купалы Нацыянальнай акадэмй навук Беларуси Мтск)
catisnot@gmail. com
Артыкул распавядае пра найбольш значныя факты творчага шляху тальянскага тсъментка Тамаз! дз1 Лампедузы i, у прыватнасщ, аб апоштм натсаным ím творы, вядомым пад некальк1м1 назвамг, самай распаусюджанай з ятх з 'яуляецца "Сгрэна". Прадстаулены лтаратуразнаучы анализ дадзенага аповеду, якг дазволгу вызначыць сгстэму персанажау, ix функцъи, выявщь некаторыя алюзй у тэксце, сгмвалы i архетыпныя вобразы з мэтай больш поунага разумення зместу, атмасферы, а таксама асобы аутара. Робщца выснова, што тэорыя архетыпау К.Г. Юнга у спалучэнт з тшымг метадамг даследавання дапамогаюць глыбока прааналгзаваць розныя лтаратурныя творы i ацатць ступень уплыву калектыунага несвядомага на свядомасць таго ц гншага тсьментка.
Ключавыя словы: архетып, калектыунае несвядомае, амвал, метафгзжа, рэальнае, фантастыч-нае, антытэза.
Уводзшы. Нягледзячы на наяунасць даследаванняу творчасщ Джузэпэ TaMa3i дзi Лампедузы у замежным лиаратуразнаустве, тэма штэрпрэтацьи мiфау у яго творах застаецца недастаткова асветле-най ш за мяжой, ш у Беларусь Мэтай даследавання з'яуляецца выяуленне архетыпных вобразау i амва-лау у аповедзе "Орэна". Ан^з з'яуляецца актуальным, бо жыццё i творчая дзейнасць Тамазi дзi Лампедузы вывучаюцца падчас лекцый па гтальянскай лггаратуры у вышэйшых навучальных установах, у пры-ватнасцi, на спецыяльнасщ "рамана-германская фiлалогiя (iтальянская)", таму даследаванне дазволщь больш падрабязна вывучыць творчую спадчыну пiсьменнiка i выкарыстаць у адукацыйным працэсе атрыманыя вынш.
Джузэпэ Тамазi дзi Лампедуза - ггальянсю пiсьменнiк арыстакратычнага паходжання. Пра яго было вядома няшмат да публшацыи рамана "Геапард" (II Gattopardo, 1958). Тамазi дзi Лампедуза нара-дзiуся у Палерма у 1896 годзе, удзельшчау у разгроме пры Капарэта, быу захоплены у палон, але праз нейю час здолеу збегчы i вярнуцца у 1талю. Падчас Другой сусветнай вайны, у якой тсьменшк таксама прымау удзел, яго дом быу цалкам разбураны (гэты факт пiсьменнiк апiша у апавяданнi "Сiрэна") [1].
Лiтаратурную спадчыну Тамазi дзi Лампедузы, акрамя азначанага вышэй рамана, складаюць зборнiк "Апавяданш" (Racconti, 1961), куды увайшло апавяданне "Сiрэна" (La Sirena)1, а таксама шматлшя артыкулы i эсэ, знойдзеныя сярод рукапiсау пiсьменнiка: "Лекцыi пра Стэндаля" (Lezioni su Stendhal), "Уводзшы у французскае прыгожае пiсьменства XVI стагоддзя" (Invito alle Lettere francesi del Cinquecento), "Англшская лiтаратура. Ад вытокау да XVIII стагоддзя" (Letteratura inglese. Dalle origini al Settecento) [2, р. I-LX].
Асноуная частка. Сюжэт апавядання "Сiрэна" разгортваецца у Турыне у 1938 г., у перыяд фашы-сцкага панавання. Аднойчы у кафэ увагу маладога журналкта з Сiцылii, Паола Карбера дзi Салiна, арыстакратычнага паходжання, прыцягвае дзiуны пажылы джэнтльмен. Пасля некальюх сустрэч журналiст дазнаецца, што гэта знакампы прафесар i сенатар Разарыё Ла Чура. Прафесар адрознiвауся асцярож-насцю пры зносiнах з малазнаёмымi людзьмi, але праз некаторы час, у журналкта атрымоуваецца зава-яваць давер прафесара, i памiж iмi усталёуваюцца даверлiвыя адносiны. Гэты давер i становщца адпрау-ной кропкай апавядання аб прыгодзе прафесара шмат гадоу таму, калi той быу маладым i апынууся у доме свайго сябра у мястэчку Аугуста, каб лепш падрыхтавацца да ушвератэцкага конкурсу на пасаду выкладчыка. Аднойчы ранщай, калi Разарыё чытау услых грэчаскiя вершы, адбылася сустрэча, якая змя-нiла яго назаусёды, сустрэча з арэнай Лiгеяй. 1х адносшы былi непрацяглымi i насiлi характар больш ду-хоуны, чым плоцю. Калi надышоу момант развiтання, Лтея сказала маладому Ла Чура: "Non dimen-ticherai"2 [3, р. 453]. Гэтую фразу прафесар узгадвае у канцы гiсторыi, калi кiдаецца у мора падчас пла-вання на карабл^ каб зноу сустрэць сваю незвычайную любоу.
Гiсторыя умоуна мае два планы апавядання. Першы - рэалктычны, якi робiць больш праудападоб-ным другi - фантастычны, што складае аснову апавядання. Абодва планы гармашчна пераплецены памiж сабой, дзякуючы адсылкам з першай часткi, звязаным з асабiстай гiсторыяй прафесара, расказанай у другой палове гiсторыi. Адрозшваецца i мова дзвюх частак. Напрыклад, у маналогах сенатара Ла Чура
1 1ншыя назвы "Ллгея" (Ligheia) i "Прафесар i арэна" (II Professore e la Sirena).
2 «Ты не забудешь» [4].
выкарыстоуваецца паэтычны тон, яК спрыяе больш яркаму выяуленню уражання ад непауторнай любовi i адлюстраванню стану унутранага свету прафесара. Лiрычнасць i паэтычнасць раскрываюць казачны i сюр-рэалiстычны характар апавядання старога. Дадзены прыём не знайшоу адабрэння з боку некаторых лггара-турных крытыкау (напрыклад, Г. Тадзiнi [5], Дж. Буцы [6] i А. Бачэлi [7]), яшя палiчылi псторыю абцяжара-най кнiжным духам, шшыш словамi - адарванай ад жыцця, нерэалiстычнай (з пункту гледжання мовы).
Аповед разгортваецца у двух прасторава-часавых пластах, дзе галоунымi локусамi з'яуляюцца мь фiчная Сiцылiя - месца, дзе жывуць богi i геро^ i Турын 1938 г., дзе у адной з кавярняу сустракаюцца журналiст i сенатар. Галоуны герой, Разарыё Ла Чура, буржуазнага паходжання, выкладчык унiверсiтэта, аматар класiчнай культуры, сустракае маладога журналкта Паола Карбера, нашчадка арыстакратычнай сiцылiйскай сям'i. Сiцылiя у апавяданнi мае два супрацьлеглыя малюнкi. У першай частцы пры апiсаннi вострава i яго жыхароу пiсьменнiк прыкмячае адсталасць рэгiёна, ляноту i iншыя недахопы сiцылiйскага насельнщтва. Апiсанне другой часткi нагадвае хутчэй элепю, якая паказвае вострау блаславёным месцам. Менавiта у прыродзе герой знаходзщь сэнс iснавання i праудзiвага саюзнiка - сiрэну, якая сама з'яуля-ецца часткай прыроды, сапраудным яе стварэннем, што выйшла з бездаш сiцылiйскага мора, стварэннем, якое не мае шчога агульнага з чалавецтвам.
У мiфах сiрэны прадстаулялi смяротную небяспеку для маракоу сваёй страшэннай песняй, але Тамазi дзi Лампедуза кардынальна змянiу дадзены вобраз, i сiрэна Лiгея становiцца пмнам жыцця, прыгажосцi, мастацтва - уах узнёслых iдэалау i каштоунасцей. У цэлым, псторыя, апiсаная у апавяданш, -гэта прытча пра жыццё як радасны i шчаслiвы час, не пазбаулены, аднак, фiзiчных i духоуных пакут, i смерць як адзшы спосаб спынiць пакуты.
У творы выяуляецца экзiстэнцыяльны крызiс аутара, сутнасць якога заключаецца у спробе разга-даць вечнае супрацьстаянне жыцця i смерцi. Тамазi дзi Лампедуза хварэу на рак лёгкiх, доуга, але беспас-пяхова змагаючыся з хваробай. Ён ведау, што смерць ужо блiзка, i успамiнаючы ярюя моманты сваёй бiяграфii вырашыу ператварыць унутраную барацьбу у выдатную нерэальную гiсторыю, дзе вечная жыццё перамагае смерць. Смерць - усяго тольм крок да вечнага жыцця, неумiручасцi. Тэма хуткаплын-насцi быцця i непазбежнасцi смерцi нязменна прысутнiчае у паэтыцы Тамазi дзi Лампедузы.
Галоуным персанажам гiсторыi, звязанай з узроунем рэальнага, з'яуляецца прафесар Разарыё Ла Чура: уся псторыя разгортваецца вакол яго. Аднак чытач iдэнтыфiкуе сябе з маладым журналiстам, бо апавяданне вядзецца ад першай асобы, а менав1га ад iмя Паола Карбера. Таим чынам, чытач, як i малады журналiст-апавядальнiк, становiцца пастаянным слухачом прафесара. Галоунага героя (журналiста) можна ахарактарызаваць па розных аспектах, таим як узрост, iмя, прафесiя, сацыяльнае становiшча, фiзiчныя i псiхалагiчныя характарыстыю, да якiх адносяцца характар, думю i пачуццi. Фiзiчны i сацыяльны партрэт прафесара прадстаулены журналiстам-апавядальнiкам або шшай асобай (прыяцелем прафесара Ла Чура), у той час, як яго характар праяуляецца дзякуючы учынкам i думкам. Гэты персанаж статычны, ён застаецца верным сваiм щэям да канца, i заключным дзеяннем пацвярджае складзенае раней аб сабе уяуленне.
Другi персанаж, яю вылучаецца у гiсторыi, - апавядальшк. Ён з'яуляецца другiм па значнасщ героем твора. Яго значэнне амаль э^валентна значэнню галоунага героя i ён усталёувае даверлiвыя i велыш блiзкiя адносiны з iм. Гэты персанаж сам прыводзщь звесткi адносна свайго узросту, iмя, прафесii i сацыяльнага становiшча. Цiкавым фактам з'яуляецца высакароднае паходжанне маладога журналiста, як згадвае раман самога Тамазi дзi Лампедузы "Гепард". Як i у рамане, у апавяданнi "Орэна" надаецца асобная увага высакароднаму паходжанню, яго каштоунасщ i таму, як у маладога чалавека атрым-лiваецца працягваць свой род.
Пахалапчныя характарыстык1 Карбера дзi Салiна не раскрываюцца напрамую у яго выказваннях i рэп-лiках, а в^1яуляюцца з дапамогай яго учынкау i дзеянняу. Апавяданне пабудавана таим чынам, што увага чы-тача засяроджваецца на галоуным героi - прафесары. Аднак аутар апiсвае таксама характар Карберы, дына-мiчны не только таму, што ён схшьны цалкам на вщавочныя змены, але i таму, што ён з'явiуся сведкам падоб-най псторьп. Ён практ^гчна становiцца спадчыншкам ведау аб iснаваннi iншага чароунага свету. Раскрыты яму сакрэт лггаральна дзелiць яго жыццё на да i пасля. Магчыма, дадзенай канцоукай какой? аутар падкрэслiвае нязначнасць мiрскiх праблем, клопатау, мiтуснi у параунанш з вечным жыццем. Кантраст чароунага (несмяротнага) i смяротнага тут выкарыстоуваецца, каб вылучыць погляды прафесара i iсцiны, якiмi ён падзялiуся з маладым журналiстам i яшя пауплывалi на яго ранейш^1я перакананш.
Лiгея - трэцi персанаж дадзенай псторьп, якая носщь яе iмя, што Узводзiць гераiню у ранг нейкага абсалюту. Лтея прысутнiчае усюды, дзе ёсць прафесар. У той частцы псторьп, дзе яна не з'яуляецца фiзiчна, яна прысутшчае нябачна у словах i думках Ла Чура, ям распавядае пра яе чароуным i адначасова жывёльным паходжанш. Чытач знаходзiць пацверджэнне гэтаму у момант апiсання першай сустрэчы Лга з, тады яшчэ маладым, Ла Чура. Яна паустае з "il volto liscio di una sedicenne" з "due piccolo mani",
"le labbra pallide", "dentini aguzzi e bianchi, come quelli dei cani", "i disordinati capelli color di sole", "gli oc-chi verdi apertissimi, sui lineamenti d'infantile purezza"3 [3, р. 446].
Супрацьстаянне чароунай i жывёльнай натуры арэны чырвонай нiткай праходзяць па уам апавя-даннi i пацвярджае той факт, што гераiня не з'яуляецца звышнатуральнай iстотай, яна проста "una sirena" з "una coda biforcuta"4 [3, р. 447]. Сенатар атсвае дадзенае стварэнне з характэрнай лiрычнай iнтанацыяй, згадваючы яе голас або пах яе цела. Акрамя гэтага прафесар атсвае паводзшы арэны, тое, як яна прыма-ла ежу: "Essa non mangiava che roba viva: spesso la vedevo emergere dal mare, il torso delicato luccicante al sole, mentre straziava coi denti un pesce argentato che fremeva ancora il sangue le rigava il mento"5 [3, р. 449]. Прафесар кажа наупрост, што Лтея была жывёлай, але адначасова з гэтым ён таксама падкрэ^вае бос-касць сiрэны: "essa faceva parte, tuttavia, della sorgiva di ogni coltura, di ogni sapienza, di ogni etica e sapeva esprimere questa sua primigenia superiorità in termini di scabra bellezza"6 [3, р. 450]. Пра сябе ж Лтея кажа: "<...> sono immortale perché tutte le morti confluiscono in me da quella del merluzzo di dianzi a quella di Zeus, e in me radunate ridiventano vita non più individuale e determinata, ma panica e quindi libera"7 [3, р. 450].
У апавядант прысуттчае тая частка мiфа аб арэне, у якой распавядаецца аб тым, як яны завабль ваюць мужчын, аднак, у дадзенай псторьп гэты факт не мае негатыунай канатацыi. Адказваючы узаем-насцю арэне, мужчыны знаходзяць неyмiручасць. Гiсторыя ведае толью аднаго чалавека, якi адмовiyся прыняць гэтую "паганскую благадаць". Апынуушыся абраным сiрэнай, прафесар вырашае не прытрым-лiвацца дадзенага прыкладу: "non io certo saro il secondo a non ubbidire al suo richiamo, non rifiutero questa specie di Grazia pagana che mi è stata concessa"8 [3, р. 452].
Орэна, таксама як прафесар, з'яуляецца персанажам статычным. Яна валодае абсалютнай шчы-расцю, сталасцю, зямны свет зуам на яе не уплывае: яна i прафесар, быццам два паралельныя сусветы, якiя аднойчы выпадкова перасеклiся. I гэта хутчэй выключэнне, чым правiла. Разам з тым, персанажы прафесара i журналюта схiльныя да змен. Першы мяняецца пасля сустрэчы з сiрэнай, друп - пасля аповеду прафесара, прычым ён не сумняваецца у праyдзiвасцi гэтай гiсторыi, i становiцца паунапрауным спадчыннiкам прафесара, якi перадае яму гэтую псторыю. Ла Чура пасля сваёй смерщ пакiдае журналiсту у якасцi спадчыны грэчаскi кратэр з выявай сiрэн, якi Карбэра захоувау у сваiм доме. Аднак падчас вайны дом быу разбураны, а кратэр зтшчаны, застауся цэлы толью яго фрагмент: "<...> il fram-mento più grosso si vedono i piedi di Ulisse legato all'albero della nave"9 [3, р. 453]. Герой захавау гэты фрагмент у памяць пра свайго выпадковага знаёмага i як знак таго, што яму таксама, хоць i ускосна, атрымалася наблiзiцца да боскага стварэння - арэны.
У апавядант таксама прысуттчаюць другарадныя персанажы, яюя сустракаюцца як у асноунай псторып, якая разгортваецца у Турыне, так i у самiм аповедзе прафесара, яю датычыцца Сiцылii i сустрэчы з арэнай. Напрыклад, у самым пачатку чытач знаёмiцца з "дзяучынай №1" i "дзяучынай №2", у момант, калi першая выпадкова пазнае пра кнаванне другой i пра тое, што журналют мае рамантычныя адносiны з iмi абедзвюма. Наяунасць дадзеных персанажау абумоУлiвае з'яуленне у апавяданнi другога па значнасщ героя - гэта, як было адзначана раней, малады журналiст Паола Карбера, а таксама яго знаёмства з прафесарам. Пра дзяучын Ла Чура выказваецца вельмi грэблiва, а аутар нават вырашыу не даваць iм iмёны, каб падкрэслiць, па-першае, безаблiчнасць гераiнь, а, па-другое, шматлкасць падобных дзяучат. У параyнаннi з Лтеяй, iстотай чароунай, яны лггаральна кавалкi "гнiлой плоцi" i Ла Чура шчыра дзiвiцца, як можна мець з iмi блiзкасць.
У апавядант прысуттчаюць тшыя персанажы - заусёднш кафэ "Лiмб" на вулщы По, дзе сустракаюцца Ла Чура i Карбера - гэта палкоунш, суддз^ выкладчыкi, якiя выйшлi на пенсiю. Яны з'яуляюцца часткай антуражу, фонам гэтага кафэ. Афщыянт, яю з'яуляецца яшчэ адным персанажам псторып, паведамляе журналiсту, кiм менавиа з'яуляецца спадар у старэнькiм палио - сенатар Разарыё Ла Чура; гувернантка сенатара Бэщна, якая клапоцщца пра яго, з'яуляецца адзiнай жанчынай у яго асяроддзi.
3 "...Гладким личиком совсем юной девушки", "тоненькими ручками", "бледными губами", "остренькими белоснежными зубками, как у собаки", "спутанными волосами цвета солнца", "огромными зелеными глазами и невинной детской мордашкой" [4].
4 "Сирена" с "раздвоенным хвостом" [4].
5 "Питалась Лигия только живыми тварями"; "Я не раз наблюдал, как, вынырнув из воды, она разрывала зубами еще трепыхавшуюся серебристую рыбку; ее шелковистое тело переливалось на солнце, а кровь расчерчивала тонкими струйками подбородок" [4].
6 "Она была частью единого источника всеобщей культуры, всеобщего знания, всеобщей нравственности и являла это первородное превосходство в своей грубоватой красоте" [4].
7 "Я бессмертна, потому что все смерти сливаются во мне - от смерти той рыбки до смерти Зевса. Соединившись в Лигии, они снова становятся жизнью, только не отдельной и ограниченной, а самородной и, значит, свободной" [4].
8 "Я не стану вторым человеком, который не откликнется на зов Лигии; я не отвергну дарованной мне языческой Благодати" [4].
9 "Самый большой из них представлял собой ноги Одиссея, привязанного к мачте" [4].
Таксама чытач даведаецца пра тое, што у прафесара ёсць прыяцель Карабэнэ, дзякуючы якому i адбы-лася гэтая незвычайная псторыя у жыццi Ла Чура. Гэты прыяцель сенатара стау прычынай, па якой Разарыё Ла Чура апынууся у мястэчку Аугуста летам 1887 г. Карабэнэ прапануе прафесару паехаць у Аугусту, каб правесцi лета, вывучаючы старажытнагрэчаскiх паэтау. Таму варта адзначыць станоучы уплыу дадзенага персанажа на развщцё гiсторыi, бо дзякуючы яму, Ла Чура сустрэу арэну. Яшчэ адзiн другарадны персанаж - фермер, яю прыносiць ежу прафесару. Яго функцыя вызначаецца праз некалью старонак, дзе пацвярджаецца iнтэртэкстуальнасць апавядання, у якiм прысутнiчае алюзiя на оперу Моцарта «Дон Джаваш» i падабенства фермера з Лепарэла. Гэтая сцэна закикана падкрэслщь праудзь васць псторьи сенатара, бо такiм чынам у яго з'яуляецца сведка, нават негледзячы на тое, што ён не бачыу сапраудную сiрэну цалкам, толькi галаву i плечы. Фермер жэстам ухвалiу Ла Чура i пайшоу, падумаушы, што той мае блiзкiя адносiны з адной з мясцовых дзяучат. Такiя паводзiны селянша можна трактаваць так: аутар падкрэствае рознiцу памiж смяротнымi, прадстаУнiком яюх з'яуляецца фермер з яго спажывецюм i ганебным стауленнем i несмяротным стварэннем - сiрэнай прадстаУнiком чароунага свету, якi селянiн не здольны быу зразумець, так як арэна усё ж не чалавек, а прадстаушк марской фауны, гэта значыць у поуным сэнсе, нармальнай жанчынай яна не з'яуляецца. Хоць катэгорыя нармальнасцi/ненармальнасцi з'яуляецца складаным паняццем у сваiм вызначэннi, несумненна, Лтея -бiпалярная i шматгранная герашя, якая з'яуляецца увасабленнем антытэз, таюх як звер i багiня, шаснац-цацiгадовая дзяучынка, дачка Калiёпы, i мудрая Мащ, смерць i жыццё. Спiс персанажау працягваецца згадваннем пра Марыю, хатнюю прыслужнiцу, якая працавала на прафесара да Бетшы. Марыя здрадзiла сенатару, выкраушы каштоуны падарунак Лте^ каб потым прадаць яго у ламбард. Учынак Марыi пад-крэслiвае ганебнасць зямных стварэнняу у прощвагу стварэнням свету фантастычнага.
У апавяданш шматлiкiмi з'яуляюцца сiмвалы i архетыпы. На думку Цветана Тодарава, француз-скага лiтаратуразнауца, нават у творах фантастычнага жанру можна знайсщ амвалы i юнгiянскiя архетыпы. Па словах Ц. Тодарава [8], характэрнай рысай фантастычнай гiсторыi з'яуляецца выкарыстанне мета-фары i лггаральнага перабольшання. Фантастыка узнiкае там, дзе метафарычны сэнс становiцца лиараль-ным (напрыклад: "ho amato quanto cento dei vostri Don Giovanni messi insieme per tutta la vita"10 [3, р. 448]. Тут прасочваецца сувязь памiж фантазiяй i амвалам, якая разумеецца як ускосны сэнс. Сенатар увесь час кажа пра важнасць духу ("Povera gente, del resto: come potrebbero avvertirlo questo spirito se non hanno mai avuto occasione di sentirlo"11 [3, р. 430], "I miei sputi sono simbolici e altamente culturali"12 [3, р. 434]). Сiмвалiчную штэрпрэтацыю можна назваць высакародным працэсам, таму што яна не дае чалавеку рас-крыць яго жывёльную прыроду, якая атаясамлiваецца з лiтаральнай штэрпрэтацыяй i з'яуляецца занадта вiдавочнай. Сiмвалiчны падыход спрыяе ужыванню герменэутычнага метаду пры аналiзе твора, бо дапа-магае прааналiзаваць тэкст найбольш глыбока. Фраза Святога Паула "лiтара забiвае, дух ажыуляе" асацыюецца з выказваннем сенатара i лiшнi раз сцвярджае важнасць wbí духу: "Paolo...Sei fortunato di chiamarti come il solo apostolo che avesse un po' di cultura e una qualche infarinatura di buone lettere"13 [4, c. 430]. Нагадаем аб прафесшнай прыналежнасцi Разарыя Ла Чура, яш быу выбiтным прафесарам. Перавага духу як прычына i следства сiмвалiчнай iнтэрпрэтацыi выяулена у тэксце таим элементам, як, напрыклад, цела старога, яш захавау жывы i светлы розум. У гэтым таксама выяулены пэуны кантраст памiж неда-свед-чанасцю маладога чалавека i мудрасцю старога прафесара, неумiручасцю духу i смяротнасцю цела.
Тэорыя архетыпау К.Г. Юнга дазваляе зрабщь аналiз дадзенага твора больш глыбокiм, паколькi сiмвалы, выкарыстаныя пiсьменнiкам, адлюстроуваюць змест калектыунага несвядомага, уласцiвага яго псiхiцы [9]. Пад калектыуным несвядомым разумеецца нейкае, характэрнае для уах людзей, сховiшча першабытных ведау i прымiтыунага розуму. У "Орэне" маюць месца архетыпы характарныя i сюжэтныя. Адным з прыкладау сюжэтных архетыпау з'яуляецца архетып падарожжа [10]. Гэта падарожжа у пера-носным сэнсе можна iнтэрпрэтаваць i прымянщь на розных узроунях дадзенай псторыи. Найбольш значнымi з'яуляюцца падарожжа двух герояу да прауды i свабоды. Журналiст, дзякуючы сваiм адносшам з сенатарам, набывае незвычайны вопыт, пачынаючы сваё падарожжа да адкрыцця новага свету. Прафесар - гэта скарб, яю журналiст заклiканы адшукаць, а менавiта - культура, мудрасць i многае iншае. Недасяжная для шшых i выдатная адукаванасць прафесара з'яуляецца адной з крынщ натхнення, якое асвятляе шлях Карбэры. Тут гаворка щзе пра архетып вучня. Для Паола сенатар з'яуляецца увасабленнем правадшка падчас падарожжа. Падобныя адносшы былi памiж Разарыё Ла Чура i арэнай. Як несмяротная бапня, яна Уводзiць сенатара у свет метафiзiчных перажыванняу, дзе ён набывае незвычайны вопыт. Падарожжа скрозь смерць, каб дасягнуць неумiручасцi. Орэна таксама увасабляе архетып
10 "Я любил, как целая сотня ваших Дон Жуанов не любила за всю свою жизнь" [5].
11 "Что с них взять: разве могут эти бедолаги уловить дух греческого, если ни разу не слышали его" [5].
12 "Мои плевки глубоко символичны и высококультурны" [5].
13 "Паоло... Тебе повезло, ты носишь имя единственного апостола, наделенного кое-какой культурой и некоторым литературным дарованием" [5].
Правадыра прафесара у сферы любоуных адносш, з'яуляючыся яго палюбоунщай [10]. Мiж тым сiрэна уяуляе сабой станоучы жаночы вобраз, у той час як негатыуны аспект дадзенага вобраза выявiyся у пачатку аповеду у вобразах "дзяучат №1 i №2", блiзкiх знаёмых маладога журналкта. Апроч iншага, дадзеная гiсторыя прасякнута антытэзамi. Супрацьлеглыя канцэпцыi часта выкарыстоуваюцца у выказ-ваннях сенатара i Лте^ напрыклад, смерць i неyмiручасць, звер i багiня, поунач i поудзень, пацвяр-джаюць архетыпiчны падыход, гэта значыць барацьбу супрацьлегласцяу.
Тамазi дзi Лампедуза апiсаy галоунага героя, прафесара, як вучонага, яю спецыялiзуецца на выву-чэннi элiнiстычнай эпохi i, дзякуючы гэтаму, сам звярнууся да фiласофii таго перыяду, а менавиа да пантэiзму, увасобiyшы у тэксце яго асноуную iдэю (злщцё Бога i свету, Бог ва уам ). Лiгея сцвярджае: "<...> sono immortale perché tutte le morti confluiscono in me da quella del merluzzo di dianzi a quella di Zeus, e in me radunate ridiventano vita non più individuale e determinata, ma panica e quindi libera"14 [3, р. 450].
Паводле тэорьи архетыпау К.Г. Юнга, адраджэнне цесна звязана з уваскрэсеннем. Архетып вады, у дадзеным выпадку рэалiзаваны праз вобраз мора, з'яуляецца сiмвалам адраджэння. Вада - гэта урад-лiвасць i дабро. Як несмяротны бог, кожную ноч сонца тоне у вадзе, сваёй мащ, i кожную ранщу адраджаецца зноу. Кiруючыся, дадзенымi iдэямi, аутар прыводзiць свайго героя, Разарыё Ла Чура, да такой развязкк ён кiдаецца у мора, каб вярнуцца ва улонне мащ i стаць несмяротным, як сонца, якое адраджаецца кожны дзень.
Матыу смерцi часта фiгуруе у ходзе аповеду. Як было адзначана раней, кафэ ""Шмб" з'яуляецца месцам сустрэчы двух герояу i асноуным фонам псторыи. "Лiмб" азначае "чысцец", i прафесар, немалады ужо мужчына, быццам праходзiць сваеасаблiвае ачышчэнне праз споведзь перад журналктам, праз успа-мш усяго добрага i дрэннага, што здаралася з iм напрацягу жыцця. Акрамя гэтага, варта адзначыць, што на першым плане бачны ашаламляльны кантраст памiж сапраудным - Турын, зiма - месцам i часам, дзе разгортваецца галоуная падзея, i мтулым - Сiцылiяй - востравам багоу, дзе апiсаны лета i мора. Таим чынам, Турын намаляваны змрочным падземным светам, Аiдам, або пячорай без адзтага прамяня святла, у той час як мора i сонца сiмвалiзуе выхад з гэтай пячоры15. Разарыё Ла Чура быу адзiным у сваiм асяроддз^ хто быу уганараваны спазнаць кщну, але аказалася цяжка перадаць гэтую прауду зняволеным у цемры невуцтва людзям, не рызыкуючы пры гэтым праславiцца вар'ятам.
Знаток прыгажосцi i уладальтк сапраудных ведау аб свеце, Разарыё Ла Чура, так i не змог адапта-вацца да зямнога жыцця. Гэта прывяло яго да аскетычнага ладу жыцця, яю узыходзщь не да адрачэння, а да немагчымасщ адчуваць прымiтыyныя чалавечыя задавальненнi. У аповедзе усе падзеi нiбы зводзяцца у адно, а фрагмэнтаваная рэальнасць становiцца iлюзорнай. Чалавеку уласщва аутаматычна дыстанцыя-вацца ад таго, што яму незразумела; невядомае выклшае недавер i нават страх. Калi сутнасць нейкай з'явы чалавеку не ясная, а тлумачэнне супярэчыць устояным правiлам i нормам, ён штэрпрэтуе усё гэта як трызненне цi усё ж спрабуе напоунщь дадзенае тлумачэнне блiзкай яму щэалопяй. Гэта спосаб мыслення, навязаны грамадствам, якое асуджае iншадумства, часта прырауноуваючы яго да вар'яцтва. Так адбылося у выпадку зносiн прафесара i журналюта, але, на шчасце для прафесара, малады чалавек апынууся, як выказауся сам прафесар, "siciliano di specie migliore, sei riuscito a compiere la sintesi di sensi e di raggione"16 [3, р. 442] i не засумнявауся у псiхiчным здароyi пажылога чалавека, а тое, што было яму незразумела, патлумачыу сваёй абмежаванасцю. Варта узгадаць пра тое, што казю або фантастычныя гiсторыi з'яуляюцца носьбiтамi таемных iсцiн, i у iх вар'яцтва пераплятаецца з метафiзiчным вопытам. Уява тут - гэта акно, якое дае уткальны пейзаж. У аповедзе, там, дзе сшь мора i неба злiваюцца, узткае злiццё бшарнага сэнсу рэчау. Аб'екты антытэзы практычна злучаюцца i становяцца часткамi цэлага.
Щкавы факт, што yяyленнi пра тое, як выглядалi сiрэны адрозтваюцца. Звернемся да слоУнiкаУ: "Сiрэна - 1. пераважна. мн. У старажытных грэкау - мiфiчная марская ктота, якую малявалi у выглядзе жанчыны (часам з птушынымi нагам^ або птушкi з жаночай галавой, спевам заваблiвае маракоу у небяс-печныя, згубныя для iх месцы" [12]. "3) мiфал. марскiя напаубапт, якiх апiсвалi у выглядзе жанчын з рыбiным хвастом; спевам сваiм прыцягвалi маракоу на падводныя камят" [13]. Першае вызначэнне най-больш наблiжанае да таго, як арэн малявалi у гамераускую эпоху, а менавгга як марскiх нiмфаy з целам птушм i галавой жанчыны. Тамазi дзi Лампедуза апiсаy гэтую ктоту па-свойму: " <.> sotto l'inguine, sotto i glutei il suo corpo era quello di un pesce, revestito di minutissime squame madreperlacee e azzurre, e terminava in una coda biforcuta"17 [3, р. 447]. Паколью у даyнiя часы на поудт Iталii былi сканцэнтраваны грэчасктя калонп, то i элементы iх культуры таксама распаусюдзшся на суседнiя з iмi тэрыторыi. Такiм
14 "Я бессмертна, потому что все смерти сливаются во мне - от смерти той рыбки до смерти Зевса. Соединившись в Лигии, они снова становятся жизнью, только не отдельной и ограниченной, а самородной и, значит, свободной" [4].
15 Гаворка щзе пра пячоры Платона. Мiф пра пячоры часта выкарыстоуваецца у мастацкай лтратуры, напрыклад: «Лунны пыл» А. Кларка, «Пячора» Ж. Сарамага i шш. [11].
16 "Наидостойнейшим сицилийц<ем, которому> удалось соединить в себе чувства и разум" [4].
17 "Пониже ягодиц и лобка ее тело было покрыто бисером перламутровой рыбьей чешуи и завершалось раздвоенным хвостом" [4].
чынам, культ арэн: вера у iх iснаванне i шанаванне гэтых iстот - укарашуся у свядомасцi мясцовага на-сельнiцтва. Нават сёння мiф пра сiрэну жыве у памяцi людзей пауднёвай 1талп. Тамазi дзi Лампедуза не-задоуга да напiсання гэтага апавядання наведау мясцовасць Аугуста i змясщу у дэкарацьи гэтага кутка Iталii сваiх персанажау, утсаушы iх у кантэкст мiфа аб сiрэнах.
Сiрэна - двакты вобраз. Яна i жывёла i несмяротная багiня, носьбiт элементау касмалагiчнай ма-дэлi, такiх як вада, зямля i неба. Акрамя гэтага, вобраз арэны увасабляе сабой архетытчны саюз Эраса i Танатаса. Гэта узаемадзеянне любовi i смерщ, якое натхняе прадстаушкоу мастацтва розных эпох, упершыню было выразна артыкулявана З. Фрэйдам у працы "Па той бок прынцыпу задавальнення" (1920) [14, с. 201-255]. Таксама Срэна атаясамлiваецца з юнгiянскiм вобразам прамудрай Мащ. Яна увасабляе у сабе два аспекты: станоучы, якi дапамагае, натхняе, i жахлiвы, якi атручвае i пажырае. Станоучы бок паказвае на шчодрасць сiрэны, якую яна аказвае прафесару, а менавгга увасабляе у жыццё ягоную прагу забыцця. З адмоунага боку Лiгея увасабляе сабой жорсткую мацi, якая пажырае як мора: яна дорыць смерць разам з неyмiручасцю.
Архетып Мащ таксама атрымау сваё увасабленне у вобразе Сщылп, якi сiмвалiзуе страчанае улонне мацi, страчаны рай, пра яю настальгуе герой. Знаходзячыся у Турыне, у гарадскiм асяроддзi, у непрывабнай рэальнасцi Ла Чура успамшае Сiцылiю, выдатную гiсторыю i супрацьпастауляе яе таму, што мае цяпер. Сiцылiя - гэта зямля, якая уяуляе iншае вымярэнне i вщавочна кантрастуе з гарадской строгасцю Турына. Акрамя гэтага Сiцылiя атаясамлiваецца з Лтеяй. Лiгея вечна маладая i вечна мацi, Вялiкая Багiня, валадарка воднай стыхii, яна i добрая Мащ, i жорсткая Мацi. Вобразы Сiцылii i Лiгеi цесна пераплецены памiж сабой, гэтаму спрыяе архетып Мащ, увасоблены гэтымi двума вобразамь Вяртанне да Лiгеi, як i да Сiцылii-мацi, з'яуляецца непазбежным, таму настальпя, памяць пра згубленае шчасце, страчаны рай, не пакiдаюць героя. Вяртанне да вытокау - адзшы спосаб здабыць супакой.
"&рэна" - гэта псторыя, якая вызначаецца глыбшёй свайго сэнсу. Яе асаблiвасць вызначаецца ужо тым фактам, што галоуная рэалiстычная гiсторыя з'яуляецца аблямоукай для псторыи другога узроуню, якая становщца абсалютна фантастычнай i нават сюррэалктычнай. Манера апавядання часта змяняецца i вагаецца памiж праудападобным i нерэальным. У апавяданнi пераважае маналагiчная га-ворка, а менавiта гаворка прафесара, як распавядае сваю фантастычную псторыю. Той факт, што аповед вядзецца ад першай асобы, дадае псторыи пераканаyчасцi i прымушае чытача прашкнуцца вялiкiм даверам да апавядальнiка. Выкарыстанне у аповедзе трох форм граматычнага часу, гэта значыць, што частка першая псторыи, асноунае апавяданне, мае дзеясловы выкарыстаныя пераважна у форме прошлага i цяперашняга часу, а другая, заключная, - адсылкi да будучага дзякуючы выкарыстанню дзеясловау у форме будучага часу. Таим чынам, бесперапыннае ваганне памiж мiнулым, сучасным i будучым вызначае канцэпцыю вечнасщ, якая пераклiкаецца з тэкстам i звязваецца з метафiзiчным вопытам, як намякае на неyмiручасць. Выкарыстанне процшеглых па сэнсе пар слоу спрыяе стварэнню гармашчнага адзiнства. Напрыклад, смерць i неyмiручасць - гэта дзве крайнасщ адной i той жа сутнасщ (непарушна злучылiся у вобразе арэны). Iншымi словамi, метады аповеду, выкарыстаныя аутарам, накiраваны на тое, каб пацвердзщь заяуленыя iм канцэпцыь Кожнае слова у апавяданнi старанна падабрана для таго, каб стварыць гармашчны сiнтэз фантастычнага i рэалктычнага пластоу апавядання.
Заключэнне. Чым блiжэй пiсьменнiк падыходзiy да канца свайго уласнага iснавання, тым ярчэй выяуляу сваю фантазiю i творчасць у лггаратурных тэкстах. Ён па-майстэрску пераплятае свае шюзп з мi-фам^ традыц^Iямi i архетыпамi, як1я склалкя у падсвядомасцi iтальянскага народа за шматлшя стагоддзi яго iснавання. Тамазi дзi Лампедуза выкарыстау усё сваё уменне i сродкi аповеду, даступныя для стварэння элегii смерцi, смерщ уяунай, павярхоунай, якая з'яуляецца толью парогам перад дасягненнем неyмiручасцi. Вщавочна, што аутар адчувае пагарду да тых умоу жыцця, у яшх чалавечы iндывiд вымушаны iснаваць. Сваё стауленне пiсьменнiк прадэманстравау праз характар Разарыё Ла Чура. Высока сiмвалiчныя пляук1 прафесара трэба успрымаць як рэакцыю на усё тое, што адбываецца навокал, напрыклад, на наяунасць хворых i yбогiх чалавечых ютот, асуджаных на разбэшчанасць па прычыне сваёй смяротнай прыроды. Акрамя невуцтва уах тых, хто часта наведвае '^мб", iснуе iншы сусвет, здольны задаволiць любое жадан-не, падарыць метафiзiчны вопыт. У iм прафесар i знаходзiць прытулак i суцяшэнне. Межы свядомасцi па-ш^1раюцца, нават больш за тое, руйнуюцца, i пр^1рода уяуляе сабой бясконцае быццё. Час - iлжывае паняц-це, i адзiнае часовае успрыманне - гэта успрыманне вечнасцi, калi м^лае, сучаснасць i будучыня утвара-юць абсалютнае адзiнства. У метафiзiчным вопыце не iснуе нi смерцi, ш нараджэння. Не выпадкова словы "вечны" i "вечнасць" даволi часта сустракаюцца у тэксце. У метафiзiчным успрыманш смерць - гэта толькi канцэпцыя, форма без зместу. Цiкавы таксама той факт, што Тамазi дзi Лампедуза звяртаецца да платонау-скай тэорып iдэй, якая сведчыць аб тым, што толью душа здольная спазнаць щэь
Такiм чынам, праведзенае даследаванне дазваляе зрабщь наступныя высновы:
1. Уплыу нацыянальнага аспекту на асобу i творчасць пiсьменнiка выяуляецца у апiсаннях роднага краю, яю прадстаулены як радзiма багоу i герояу, нейкi рай на зямлц вуснамi галоунага героя (прафесара) размауляе сам аутар, якi настальгуе пра былую i згубленую велiч Сщылп; таксама уплыу
нaцыянaльнaгa aспекту вы^Уся вa yзнayленнi культу русaлaк, якi мaе месцa нaвaт у шшы днi y нега-торых гaрaдaх пayднёвaй 1тэлй.
2. Твор Тaмaзi дзi Лaмпедузы "Ciрэнa" з'яyляеццa свaйго роду квштэсэнцыяй жыццёвaгa вопыту пiсьменнiкa, тых пaдзей, яшя яму кэльнебудзь дaводзiлaся перaжывaць i след ад гэтых перaжывaнняy зa-стayся y яго свядомaсцi i пaдсвядомaсцi, увaсобiyшыся y розных сiмвaлaх i aрхетыпных вобрaзaх.
3. Aнaлiз дaдзенaгa тэксту y рэчышчы тэорыi aрхетыпay К.Г. Юнгa дaзволiy выявiць у aпaвядaннi aрхетыпы Maцi, Эрaсa i Тaнaтaсa, Вады i Cонцa (як вечных сiмвaлay быцця), a тaксaмa адлюзп нa raaro-нayскi мiф прa пячору, a тaксaмa ш оперу Mоцaртa "Дон Джaвaнi".
ЛIТAРAТУРA
1. Gilmour, D. L'ultimo Gattopardo : Vita di Giuseppe Tomasi di Lampedusa I D. Gilmour; traduzione di
F. Cavagnoli. - Milano : Feltrinelli, 1989. - 238 р.
2. Tomasi di Lampedusa, G. Opere I G. Tomasi di Lampedusa; a cura di N. Polo ; introduzione e premesse di
G. Lanza Tomasi. - Milano : Mondadori, 199S. - P. LX-1871.
3. Tomasi di Lampedusa, G. La Sirena I G. Tomasi di Lampedusa II Racconti italiani del novecento. - Milano : Mondadori, 1990. - Р. 424-453.
4. Томaзи ди Лaмпедузa, Дж. Лигия [Электронный ресурс] I Дж. Томaзи ди Лaмпедузa II Инострaннaя литерaтурa. - 1997. - №7. - Режим достута: http:IImagazines.russ.ruIinostranI1997I7Ilamped.html. - Дaтa достута: 25.03.2019.
5. Todini, G. Tomasi di Lampedusa I G. Todini II Belfagor. - 1970. - Vol. 2SI2. - Р. 1б3-184.
6. Buzzi, G. Invito alla lettura di Tomasi di Lampedusa I G. Buzzi. - Milano : Mursia, 1991. - 180 p.
7. Bocelli, A. Tomasi di Lampedusa I A. Bocelli II Il Mondo. - 17.10.19б1. - P. 3.
8. Тодоров, Ц. Введение в фaнтaстическую литерaтуру I Ц. Тодоров ; пер. с фрaнц. Б. Нaрумовa. - M. : Дом интеллектуaльной книги, 1999. - 144 с.
9. Юнг, К. Г. Душa и миф. Шесть aрхетипов I К. Г. Юнг ; пер. с arn^. - Киев : Гос. б-га Укрaины для юношествa, 199б. - 384 с.
10. Pearson, C. The Hero within: Six Archetypes We Live by I C. Pearson. - San Francisco : Harper&Row, 1989. - P. XXVIII-210.
11. Новый Aкрополь философсгая школa ^arorn Mиф о пещере [Электронный ресурс]. - Режим досту-та: http:IIwww.newacropol.ruIalexandriaIphilosophyIphilosofsIplato Iuchenie_platoIplato3. - Дaтa достута: 0S.04.2019.
12. Aкaдемик Толковый словaрь Ушaковa I Сиреш [Электронный ресурс]. - Режим достута: https:IIdic.academic.ruI dic.nsf I ushakov I 1024422. - Дaтa достута: 30.03.2019.
13. Aкaдемик Cловaрь инострaнных слов русского язык I Сиреш [Электронный ресурс]. - Режим досту-пa: https:IIdic.academic.ruIdic.nsfIdic_fwordsI33421. - Дaтa доступa: 30.03.2019.
14. Фрейд, З. По ту сторону принцита удовольствия I З. Фрейд. - M. : Прогресс : Литерa, 1992. - S69 с.
Пастуту 27.05.2019
SYMBOLS AND ARCHETYPES IN THE STORY BY G. TOMASI DI LAMPEDUSA SIRENA
K. CHASNAKOVA
The article tells about the most significant facts of the literary carrier of the Italian writer Tomasi di Lampedusa, and in particular about his last work, known under several names, the most common of which is Siren. The article presents the literary analysis of this story., which allowed to determine the system of characters, their functions, to detect some allusions in the text, as well as to identify symbols and archetypical images in it in order to understand better the content of this literary text as well as the identity of its author. All this led to the main conclusion that the theory of the archetypes of K.G. Jung, in combination with other research methods, will help most deeply analyze various literary works and assess the degree of influence of the collective unconscious on the consciousness of a particular writer.
Keywords: archetype, collective unconscious, symbol, metaphysics, real, fantastic, antithesis.
