CC BY
18SURXONDARYO VILOYATI SHAROITIDA KOVRAK O'SIMLIGINING YETISHTIRISH AGROTEXNIKASI HAMDA DORIVORLIK XUSUSIYATLARI.
1Ulug'berdiyev Odil Bobonazarovich, 2Xayrullayev Jonibek Fatulla o'g'li
1Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish insitituti "O'rmonchilik,dorivor o'simliklar va manzarali bog'dorchilik" kafedrasi assistent o'qituvchisi 2Termiz agrotexnologiyalar va innovatsion rivojlanish insitituti Dorivor o'simliklarni yetishtirish va qayta ishlash texnologiyasi ta'lim yo'nalishi talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo. 8358709
Annotatsiya. Respublikamizdagi aholi tomorqalarida kovrak oSimligining yetishtirish va ekish usullari, mavjud kovrakzorlarda agrotexnik tadbirlarni to'g'ri olib borish va samarali foydalanish orqali yuqori hosildorlikga erishish.
Kalit so'zlar: Kovrak (Ferula L.), shifobaxsh, kovrak shirasi, sassiq kovrak, smola.
Аннотация. Достижение высокой урожайности за счет приемов выращивания и посадки ковровх растений в приусадебных хозяйствах населения нашей республики, правиного проведения и эффективного использования агротехнических мероприятий на имеющих ковры ух полиакс.. Достижение высокой урожайности за счет приемов выращивания и посадки ковровх растений в приусадебных хозяйствах населения нашей республики, правиного проведения и эффективного использования агротехнических мероприятий на имеющих ковры ух полиакс.
Ключевые слова: Крупный рогатый скот (Ferula L.), лекарственный, сок рогоза, рогоза вонючего, деготь.
Kirish
Respublikamizda kovrak tabiiy holda o'suvchi dorivor plantatsiyalarni barpo etish va sanoatlashtirishni rivojlantirishga doir ko'plab hukumatimiz tomonidan qaror va farmonlar qabul qilingan. Respublikada yovvoyi holda o'suvchi kovrak o'simligi tabiiy zaxiralarini saqlash, ularning qayta tiklanishini ta'minlash, madaniy usulda kovrak plantatsiyalarini yaratish hamda qayta ishlash korxonalari va uy xo'jaliklari o'rtasida kooperatsiyani yo'lga qo'yish, kovrak dan olinadigan xomashyoni qayta ishlash hamda tayyor va yarim tayyor mahsulot sifatida eksportga chiqarishni rag'batlantirish, shuningdek, sohaga investitsiyalarni keng jalb qilish bo'yicha muhim vazifalar belgilab berilgan.
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 20-martdagi "Respublikada kovrak plantatsiyalarini tashkil etish va ularning xom ashyosini qayta ishlash hajmlarini ko'paytirish xamda eksport qilish chora-tadbirlari to'g'risida"gi PQ-3617 Qarori asosida kovrak plantatsiyalarini tashkil etish va ularning xom ashyosini qayta ishlash uyushmasi tashkil etilgan.
Kovrak - (Ferula) turkumi selderdoshlar (soyabonguldoshlar) - Apiaceae (Umbelliferae) oilasiga mansub bo'lib, ko'p yillik o't o'simligi. Kovrakning yer yuzida 160 dan ziyod turlari, O'rta Osiyo respublikalarida 104, mamlakatimizda esa 50 turi uchraydi. Smola - yelim olishda sassiq kovrak, Kuhiston kovragi kabi turilari ishlatiladi.
Ibn Sino bobomiz bu o'simlikka shunday ta'rif berganlar:Kovrak urug'ining qaynatmasi (urug'i xuddi supurginikiga o'xshash malla rang, shakli ham shunga o'xshab ketadi) 3 mahal 50 grammdan ichilsa, ona suti ko'payadi. Shirasiga anjir qo'shib yeyilsa, sariq (gepatit) kasalligini tuzatadi. Yelimiga murch, sirka qo'shib, yomon sifatli yaralarga surilsa, foyda qiladi. Soch to'kilishiga ham o'ta foydalidir.
Kovrakning elim-smolasi xalq tabobatida o'pka sili, o'lat, zaxm, ko'k-yo'tal, tish og'rig'i, asab va boshqa kasalliklarni davolash uchun, hamda quvvat beruvchi, balg'am ko'chiruvchi va gijja haydovchi dori sifatida qo'llaniladi. Ilmiy meditsinada kovrak elim-smolasi - "assafetida" nomi bilan kukun, emulsiya va tindirma (nastoyka) holida og'riq qoldiruvchi, balg'am ko'chiruvchi, quvvat beruvchi va tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi va ko'pgina davlatlar farmokopeyasiga kiritilgan.
Sharq mamlakatlarida Eron, Pokiston, Afg'oniston va Hindiston kovrak shirasi va ildizi oziq-ovqat sanaotida ziravor sifatida, kosmetika sanoatida attorlik vositalari ishlab chiqarishda ishlatiladi. hlab chiqilgan.
Asosiy qism
Kovrak (Ferula L.) turkumi turlari tarqalish areali keng bo'lib, u adir, tog', tekislik zonalarida o'sib, rivojlanishi mumkin. Kovrak (Ferula L.) turkuminig turlari Pomir Oloyning endemik o'simlik turi hisoblanadi. Kovrak (Ferula L.) turkumi turlari Respublikamizning ayniqsa Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax viloyatlarida tarqalgan. Shu jumladan Samarqand viloyatining Nurota tog' tizmasining qo'riqxonasida, Qashqadaryo viloyatining Xisor tog' tizmasidagi Surxondaryo viloyatining To'palang daryosi havzalarida, Jizzax viloyatining Tanga topdi, Jum - jum soy qishloqlari atroflarida va Zomin qo'riqxonasining Kulsoy soylari atrofida uchraydi. Qo'shni Tojikiston Respublikasi hududida ham bir nechta nuqtalarida tarqalgan. Kovrak (Ferula L.) turkumi turlari Zarafshon tizmalarida ham uchratish mumkin. Ularning ayrim turlari dengiz sathidan 200 - 2500 metrgacha balandliklarda uchraydi.
Kovrak (Ferula L.) turkumi turlari ziradoshlar - Apiaceae oilasiga mansub bo'lib, bu turkum o'zini turlarga boyligi bilan va turli sharoitlarda o'sa olishi bilan xarakterlanadi. Ferula turkumi ilk bor Linney tomonidan aniqlangan bo'lib, biz o'rganayotgan turi, ya'ni Ferula sumbul esa Kaufman tomonidan aniqlangan.
Kovrakning yer yuzida 160 dan ortiq turlari, O'rta Osiyo respublikasida 104, mamlakatimizda esa 50 turi uchraydi. Sassiq kovrakning bo'yi yo'g'on ichi kovak yuqori qismi shoxlangan. Poyalari maydaroq ketma-ket joylashgan erta bahorda gullaydi, mevasi 2 bo'lakli o'sadi. Ildizidan olinadigan yilim smoladan astma va bazi nerv kasalliklarda ishlatiladigan dori tayyorlanadi. Malumki, dunyo miqiyosida farmasevtika korxonalarida ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining taxminan 50% dorivor o'simliklar xomashyosidan bo'lgan talabni keskin oshishiga sabab Sassiq kovrak "anjudan" nomli o'simlikning shirasi bo'lib Misrda uni Abu Kabir deb atashadi. Eng sifatli kovrak yilim smolasi bu qizil, kuchli xidi (sarimsoq piyoz kabi) bor kovrakdir. Bazilar ana shu xidi sabbabli xush ko'rishmaydi. Boshqa kovrak turlarini bundan ham kuchli noxush xidi bo'ladi . Kovrak o'ziga tortish xisiga ega bo'lib go'sht xajmini kichraytiradi va uni titkilab tashlaydi . Boshqa daraxt shiralariga nisbatan uning tabiati eng issiq va eng siyrak shuning uchun u kuchli so'rish tasiriga egadir.
Kovrak o'simligi Respublikamizning barcha viloyatlarida tabiiy holatda uchraydi. Sug'oriladigan yerlarga deyarli ekilmaydi. O'simlik yorug'likni yaxshi ko'radi, issiqsevar, qurg'oqchilikka tuproqlarga chidamli.
Respublikamizda tarqalgan kumli va tog'li tipik tuproqlarda ekib o'stirish maqsadga muvofiqdir. Kovrak o'simligini urug'idan ko'paytirish mumkin. O'simlik ko'p yillik bo'lgani uchun kuzda ekiladi. Ekishdan oldin kuzda haydalgan yerlarni yumshatish, tuproqni mayin qilish hamda haydalma qatlam havosini almashinishini yaxshilash uchun ishlov beriladi. Kovrak
urug'ini ekishga tayyorlash va to'liq unib chiqishini hamda uni parvarish qilishda mayin tuproqli yuza qatlam hosil qilish maqsadga muvofiq.
Kovrak urug'larini kuz oylari boshlarida tuproq harorati 12-15°C bo'lganda qator oralari 60 sm qilib tuproqqa ekiib chiqiladi. Urug'lari yirik bo'lganligi uchun uni o'zini ekish ekish maqsadga muvofiq bo'ladi. Har bir gektar maydonga o'rtacha 3,5-4 kg urug' sarflanadi.
Kovrakni yozda ham ekish mumkin. Kovrakning urug'lari ekilgandan so'ng Erta bahordan unib chiqadi. Yerdan unib chiqadigan nihollari juda mayda bo'lganligi sababli 3-4 yil shunday qoldiriladi.
Kovrak o'simligidan sifatli va ko'proq dorivor xom-ashyo etishtirish maqsadida birinchi, ikkinchi va uchinchi yili parvarishni yuqori saviyada o'tkazish talab qilinadi. Buning uchun ekilgan dala maydonini payhon qilishga yo'l qo'yilmasligi kerak. Vegetatsiya davomida haydalma qatlamining zichligi 1,30-1,35 g/sm3 gacha saqlab turilishi, uning ildizini mo'tadil rivojlanishiga imkoniyat yaratiladi.
Birinchi yili o'simlikning ildiz yuqorisida 1 ta to'pbarg, keyingi yillarda esa 2-30 tagacha to'pbarg paydo bo'lib, o'simlik turiga qarab 4-5 va 8-9 yillari gullaydi va urug', meva beradi. O'simlikning shonalash fazasi 35-45 kun davom etadi.
Buning uchun avval okuchnik bilan 8-12 sm chuqurlikda ariq olinib, ularning tubiga o'g'it solinadi va tepa qismiga jo'yaklar tortiladi. O'g'itlarni ozuqa sifatida beriladigan qismi ko'chatlarni o'sish davrida 10-12 sm chuqurlikka, ko'chatlarni 15-12 sm yoniga solinadi. Xar bir oziqlantirishdan oldin kultivasiya qilinadi va begona o'tlardan tozalanadi. O'g'it solingandan keyin sug'oriladi.
Organik o'g'itlar ichida go'ng eng ko'p ahamiyatga ega, chunki u to'la qimmatli o'g'it bo'lib, tarkibida o'simlik oziqlanadigan barcha asosiy elementlar mavjud. Go'ng asosiy shudgorlash paytida dala bo'ylab bir tekis sochilib tuproqqa kiritiladi. Ko'klamda yer haydash paytida ham go'ng solinadi.
Qalamchalarning o'sishi bir qancha muhit omillariga bog'liq. Ammo yosh o'simliklardan olingan qalamchalarning qari o'simliklardan olinganlarga nisbatan tuproqda yaxshi o'sib ketishi, ya'ni tutib qolish ehtimoli anchagina yuqori. Vegetativ rivojlanishi sekinlashgan novdalardan olingan qalamchalarning ham tutib ketish ehtimoli yuqori.
Ko'p yillik tajribalardan ma'lumki, ko'chatlarning saqlanish darajasi yuqoridagi jarayonlarga bog'liq bo'ladi. Ko'chatlarni qazib olish vaqti asosan biologik xususiyatlariga va ekish paytiga qarab kuzda va bahorda belgilangan. Kuzda ekiladigan daraxt ko'chatlarini kuzda, bahorda ekiladiganlarini bahorda qazish maqsadga muvofiqdir. Bahorda ekiladigan ko'chatlarni qor erib tugashi bilan qazishni boshlash maqsadga muvofiqdir.
Ma'lumki, ko'chatlarni ekish va uni parvarish qilish bilan bog'liq bo'lgan tadbirlarni (boronolash, mola bostirish, qator, qator oralariga ishlov berish, sug'orish, sho'r yuvish kabilar) amalga oshirishda tuproqning ustki qatlami zichlashib, uning fizik xususityalari, suv va issiqlik rejimi yomonlashadi. Foydali mikroorganizmlar faoliyati keskin susayadi. Bunday vaqtda erga mahsus ishlov berish zaruriyati tug'iladi. Yer yumshatilganda daraxtlarning so'ruvchi ildizlari va qolgan ildiz tizimlari yaxshi rivojlanadi va tuproqdagi foydali mikroorganizmlar faoliyati uchun qulay sharoit yaratiladi. Tuproq va atmosfera havosining almashinuvi tezlashadi, namlik ko'p saqlanadi, tuproqning ozuqa tartibi yaxshilanadi, begona o'tlar urug'i, zararkunanda tuxumi va lichinkalari hamda turli kasallik qo'zgatuvchi mikroorganizmlar tuproqning chuqur qatlamiga tushirib yuboriladi. Demak, o'z vaqtida to'g'ri va sifatli ishlangan tuproqning unumdorligi doim
oshib boradi. Plantatsiya barpo etish mo'ljallangan yerga ko'chat ekishdan oldin ilgari har xil mashina va agregatlar ishlatilishi natijasida, shuningdek, yog'in-sochin hamda sug'orish natijasida ustki qismi zichlanib ketgan sug'oriladigan erlar qatlamini ag'darib haydash zarur bo'ladi. Yer ag'daribhaydalganda uning fizik xossalari yaxshilanadi, donadorligi buzilgan yuza qatlam egat tagiga tushadi, begona o't urug'lari va turli kasalliklar ko'zatuvchi zamburug'lar tuproq ostiga ko'mib ketadi. Yerning yuza qatlamida io'plangan va o'simliklar oson o'zlashtiradigan oziqa elementlari namligi etarli bo'lgan chuqurroq qatlamga tushadi. Umuman daraxt ildizlari uc hun zarur bo'lgan oziq elementlar chuqur qatlamda bir tekisda taqsimlanadi.
Kovrakning foydasi judayam ko'p. Qadimda odamlar eng ko'p uning bazi foydali tomonlari haqida yaxshi bilishgan, qolgan foydasi haqida esa diyarli xech qanday ma'lumot yo'q. Sassiq kovak shilimshiq chiqadigan balg'am tashlatadigan ta'sirga ega ko'krak qafasini tozalab ovozini tiniqlashtiradigan agar uni suvda etitib ichsa xirillagan ovoz ochiladi bundan tashqari u surunkali yo'tal va xronik ovoz xirillashishga qarshi yordam beradi. Zaharga qarshi dori kovrak davo xisoblanadi. Kovrakni zahar tasiridan qarshi ximoya sifatida ichish mumkin. Shuningdek zaxarlangan o'q uchi etkazgan ochiq jaroxatlarga xam uni surib zaxar tasirini yo'q qilish mumkin chayon chaqqanda esa uni iliq o'simlik moyiga qo'shib aralashtirib chaqqan joyga surtish kerak. Kovrak ko'rish qobilyatini yaxshilaydi, katarakta ko'z kasalliklari va shishlarini davolaydi. Agar tez -tez yoshlansa ko'zyoshlarni oldini oladi, davolaydi, Agar uni yemirilgan tishga qo'ysa u o'g'riqni oldini oladi.U quloq og'riqlarini, quloqning yiringlashshi, karlik, quloqning shang'illashini davolaydi- bu uchun uni moyda qaynatib quloqqa tomizish shart. Kovrak artitit va bo'g'im og'rig'ini davolashda yordam beradi. U asab kasalliklarini davolashda samarali vosita xisoblanadi.
Masalan yuz falaji bor bemorlarda uni yuz terisiga surtib singdirmoq kerak.oddiy falajlik va bel og'riqlarida asablar zaiflashganda ham yordam beradi agar uni suyuq dori sifatida ichsa yoki malham dori sifatida surtsa son boldirlarga og'riqlarni bartaraf etadi.
Sassiq kovrak qonni tozalaydi va bezgakni yo'q qiladi ichga qabul qilganda kovrak boldirlarni chiqaradi qorin bo'shlig'ida turib qolgan qonni tozalaydi. Kovrakni juda ko'p ajoyibotlari bor, sanchiqlarni yoq qiladi surunkali deariyada aziyat chekayotgan bemorlar uni 2 gr miqdorda tanovvul qilib dardlaridan qutilishlari mumkin ichaklardagi yaralarni davolashda yordam beradi ichdagi qurtlarni chiqaradi.
Bundan tashqari, u jigar va oshqozon uchun ham foydalidir. U ichki shishlarni jumladan zararli suyuqliklarni so'rishda yordam beradi. Istiqso sariq kasali bor bemorlarda taloq shamollashini davolaydi .va organizimda ushlanib qolgan zararli bug'larni (bod va suyuqlik zarrachalarini chiqartiradi. Bavosilni yo'q qilishda ham yordam beradi , yani uni kichraytirib quritadi. Xeltit siydik haydovchi vositahisoblanadi. Agar uni qalampirga aralashtirib esa u to'xtab qolgan siydikni chiqaradi. Hindistonliklar jinsiy quvvatni oshirish uchun undan turli usullarda foydalanadilar.
Turli xil xafi va qattiq bo'lib qolgan o'smalarni yo'q qilishda ko'maklashadi. Xozirgi kunda tibbiyot saraton va boshqa kasalliklarni davolashda kovrakdan foydalanib kelmoqda va bu yaxshi natijalarni berib kelmoqda. Kosmitalogiya soxasida undan temiratki sepkil so'gal va chandiqlarni yo'q qilishda keng ko'lamda foydalaniladi. Alopesiya (soch to'kilishi )da esa u istimol sirkasiga aralashtirilib qo'llaniladi.
Shuningdek zaxarlangan o'q uchi etkazgan ochiq jaroxatlarga xam uni surib zaxar tasirini yo'q qilish mumkin, chayon chaqqanda esa uni iliq o'simlik moyiga qoshib aralashtirib chaqqan
joyga surtish kerak. Kovrak ko'rish qobilyatini yaxshilaydi, katarakta ko'z kasalliklari va shishlarini davolaydi. Agar tez -tez yoshlansa ko'zyoshlarni oldini oladi, davolaydi, agar uni yimirilgan tishga qo'ysa u o'g'riqni oldini oladi. U quloq og'riqlarini, quloqning yiringlashshi, karlik, quloqning shang'illashini davolaydi-bu uchun uni moyda qaynatib quloqqa tomizish shart. Kovrak artitit va bo'g'im og'rig'ini davolashda yordam beradi. U asab kasalliklarini davolashda samarali vosita xisoblanadi.
Masalan yuz falaji bor bemorlarda uni yuz terisiga surtib singdirmoq kerak. Oddiy falajlik va bel og'riqlarida asablar zaiflashganda ham yordam beradi agar uni suyuq dori sifatida ichsa yoki malham dori sifatida surtsa son boldirlarga og'riqlarni bartaraf etadi.
Sassiq kovrak qonni tozalaydi va bezgakni yo'q qiladi ichga qabul qilganda kovrak boldirlarni chiqaradi qorin bo'shlig'ida turib qolgan qonni tozalaydi. Kovrakni juda ko'p ajoyibotlari bor, sanchiqlarni yoq qiladi surunkali deariyada aziyat chekayotgan bemorlar uni 2 gr miqdorda tanovvul qilib dardlaridan qutilishlari mumkin ichaklardagi yaralarni davolashda yordam beradi ichdagi qurtlarni chiqaradi.
Bundan tashqari, u jigar va oshqozon uchun ham foydalidir. U ichki shishlarni jumladan zararli suyuqliklarni so'rishda yordam beradi. Istiqso sariq kasali bor bemorlarda taloq shamollashini davolaydi .va organizimda ushlanib qolgan zararli bug'larni (bod va suyuqlik zarrachalarini chiqartiradi. Bavosilni yo'q qilishda ham yordam beradi, yani uni kichraytirib quritadi. Xeltit siydik haydovchi vositahisoblanadi. Agar uni qalampirga aralashtirib esa u to'xtab qolgan siydikni chiqaradi. Hindistonliklar jinsiy quvvatni oshirish uchun undan turli usullarda foydalanadilar.
Turli xil xafli va qattiq bo'lib qolgan o'smalarni yo'q qilishda ko'maklashadi. Xozirgi kunda tibbiyot saraton va boshqa kasalliklarni davolashda kovrakdan foydalanib kelmoqda va bu yaxshi natejalarni berib kelmoqda.
Kosmitalogiya soxasida undan temiratki sepkil so'gal va chandiqlarni yo'q qilishda keng ko'lamda foydalaniladi. Alopesiya (soch to'kilishi) da esa u istimol sirkasiga aralashtirilib qo'llaniladi
Kovrak elim -smolasi xalq tabobatida o'pka sili, o'lat, zaxm, ko'k yo'tal, tish og'rig'i, asab va boshqa kasalliklarni davolash uchun hamda quvvat beruvchi, balg'am ko'chiruvchi, tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladigan va ko'pgina davlatlar farmakologiyasiga kiritilgan. Sharq mamlakatlarida Eron, Pokiston, avg'oniston va Hindiston kovrak shirasi va ildizi oziq ovqat sanoatida ziravorlar sifatida kosmetika sanoatida keng ko'lamda ishlatiladi.
Xamyonbop o'simliklardan serdaromad bo'lish usulidan keng ko'lamida foydalanilmoqda Kovrak respublikamizda - Toshkent, Surxondaryo, Qashqadaryo, Buxoro, Jizzax va Navoiyda ham keng tarqalgan hamda Qoraqalpog'istoning qumli cho'llar va adrlarida keng tarqalgan elim smola asosan Sassiq kovrak turidan olinadi.
O'simlikning bemor organezimiga ijobiy tasir beruvchi biologik faol modda hisoblanadi. O'simlikning bargi, guli, po'stlog'i, mevasi, shirasi va boshqa qisimlaridan foydalaniladi.
Ibn Sino bobomiz bu o'simlikka shundat ta'rif bergan. Kovrak urug'ining qaynatmasi 3 maxal 50 gramm ichilsa suti ko'payadi gepatit kasalligi tuzatiladi deb olingam shirasiga anjir qo'shib eyilsa gepatet kasalligi tuzatiladi deb aytishgan.
Shifobaxsh xususiyatlari ko'pligi sababli tibbiy maqsadlarda keng qo'llaniladi. Oshqozon-ichak yo'lini shlaklar va gijjalardan tozalashdan tashqari, boshqa kasalliklarni davolashda juda foydali hisoblanadi. Angina, bronxit va nafas a'zolari shamollashi bilan kechuvchi boshqa
kasalliklarni misol tariqasida keltirish mumkin. Eritmasi bilan og?iz chayish uchun antiseptik va og'riq qoldiruvchi xususiyati borligi uchun nafas yo'llarini mikroblardan tozalash hamda og?izdan yoqimsiz xid kelishini yo'qotsa, oz miqdorda ichish bilan ovoz bo'g'ilishiga davo bo'ladi. O'simliklar ikkilamchi metabolitlarni sintez qiladi, ular orasida alkaloidlar, flavonoidlar, izofavonoidlar, taninlar, kumarinlar, glyukozidlar, terpenlar va fenolik birikmalar mavjud. Antimikrobiyal xususiyatlarga ega bo'lgan ushbu birikmalar oziq-ovqat mahsulotlarini himoya qilish, bakterial va qo'ziqorin infektsiyalarining oldini olishda foydali dasturlarga ega Ko'z kasalliklarida kataraktani boshlang'ich bosqichlarini samarali davolash, zaharli hasharotlar chaqqanda esa zaharli ta'sirini kamaytirishda qo'llash mumkin. Buyrakdan tosh tushirish, psoriaz, ekzema, terini tozalash, jigarni tozalash va kasalliklarni davolash xususiyati Ibn Sino adabiyotlarida alohida ko'rsatib o'tilgan. Asab tizimidagi buzilishlar va tutqanoqni davolashda juda samarali ekanligi, tish og'rig'i, mushak bo'g'imdagi og'riqlar, artrit, osteoxondrozda juda yaxshi natija berishi ma'lum. Sharq tabobatida mastopatiya, bepushtlik, jinsiy ojizlikni davolashda ishlatilgan. Zamonaviy tibbiyotda qator onkologik kasalliklar, bachadon miomasi, prostata bezi adenomasida ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Kovrak o'simligi tomir tortishi, o'pka sili, o'lat, zaxm, ko'k yo'tal kabi boshqa xastaliklarni davolovchi dorivor o'simlik hisoblanishi bilan birga insonga quvvat beruvchi, energetik balansni va tonusni tiklovchi vosita ham hisoblandi. Yana bir muhim jihati bahor faslidagi et uzildi davrida turli foydali vitaminlar, mikroelementlar o'rnini to'ldirish bilan organizmni to'planib qolgan zararli shlaklardan, ruhiy tetiklik beradi. Ana shular bois tajribali tabiblar, shifokorlar kovrakni hayotbaxsh jenshenda Xulosa: Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, Ferula assafoetidan ko'chat usuliga ko'paytirish texnologiyasining o'simlik urug'idan boshlang'ich meristema material olish; multiplikatsiya va ildizlatish bosqichlari bo'yicha takomillishtirilgan usuli ishlab chiqilishi lozim. Kovrak o'simligining shifobaxshligidan farmasevtika sanoatida unga talab ortib bormoqda, dunyo bozorida ham bu mahsulot xaridorgirligi yuqoriligicha qolmoqda. Shundan kelib chiqib viloyatimizda kovrak yetishtirish uchun qulay iqlim sharoiti mavjudligi, kam sarfli ekinligi bois plantasiyalar tashkil qilib, mavjudlarini yanada kengaytirish alohida ahamiyatga egadir.Tabiiy hududlarda o'suvchi kovrakni esa asrab- avaylash, yo'qolishiga olib keluvchi har qanday harakatlarga yo'l qo'ymaslik ham dolzarb masaladir. Eng muhimi, kovrak yetishtirish, qayta ishlash serdaromad bo'lib, uni rivojlanishi, yangi ish o'rinlari yaratilishi iqtisodiyotimizga ijobiy samara beradi
Aholi o'rtasida kovrak o'simligining keng iste'molini yo'lga qo'yish, yetishtirish va eksport qilish bilan shug'ullanadigan subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish takliflarini qayta korib chiqish kerak hamda ko'proq targ'ibot ishlariniamalga oshirish talab etadi. Qolaversa, sotuv bozorlarini kengaytirish maqsadida marketing tadqiqotlarini olib borish, tabiiy hududlarda o'suvchi kovrak turkumi vakillarini asrabavaylash, klaster va kooperatsiyalarni tashkil qilish kabi masalalarda tadbirkorlar bilan hamkorlik asosida yo'lga qo'yish kerak deb fkr bildira oldik.
Kovrak o'simligining shifobaxshligidan farmasevtika sanoatida unga talab ortib bormoqda, dunyo bozorida ham bu mahsulot xaridorgirligi yuqoriligicha qolmoqda. Shundan kelib chiqib viloyatimizda kovrak yetishtirish uchun qulay iqlim sharoiti mavjudligi, kam sarfli ekinligi bois plantasiyalar tashkil qilib, mavjudlarini yanada kengaytirish alohida ahamiyatga egadir. Tabiiy hududlarda o'suvchi kovrakni esa asrab-avaylash, yo'qolishiga olib keluvchi har qanday harakatlarga yo'l qo'ymaslik ham dolzarb masaladir. Eng muhimi, kovrak etishtirish, qayta ishlash serdaromad bo'lib, uni rivojlanishi, yangi ish o'rinlari yaratilishi iqtisodiyotimizga ijobiy samara beradi.
Shunday qilib O'zbekistondagi o'simliklarni himoya qilish undan to'g'ri foydalanishning birdan bir yo'li uning qaysi qismini qachon va qay vaqtda yig'ib olish urug' uchun qoldirish katta ahamiyatga ega. Bundan tashqari o'simliklarning turli biologik xususiyatlarini o'rgangan holda ularni madaniylashtirib kerakli maqsadlarda ishlatishdir. Shunda shifobaxsh o'simliklarni saqlab qolishimiz mumkin. O'simliklardan noto'g'ri foydalanish va turlarni saqlab qolmaslik esa ularning qayta o'sib chiqmasligiga, natijada shu turning yer yuzasidan yo'qolib ketishiga sabab bo'lishi mumkin.
Ko'chat o'stirishda tuproqni ekishga tayyorlash muhim bo'g'in hisoblanadi. Ma'lumki tuproqlar har xil unumdorlikka ega, u esa o'z navbatida tuproqning kelib chiqishi, iqlimning, o'simliklarning, mikroorganizmlarning va dehqonchilik madaniyati bilan chambarchas bog'liqdir.
Shuningdek zaxarlangan o'q uchi yetkazgan ochiq jaroxatlarga xam uni surib zaxar tasirini yo'q qilish mumkin, chayon chaqqanda esa uni iliq o'simlik moyiga qoshib aralashtirib chaqqan joyga surtish kerak. Kovrak ko'rish qobilyatini yaxshilaydi, katarakta ko'z kasalliklari va shishlarini davolaydi. Agar tez -tez yoshlansa ko'zyoshlarni oldini oladi, davolaydi, Agar uni yimirilgan tishga qo'ysa u o'g'riqni oldini oladi.U quloq og'riqlarini, quloqning yiringlashshi, karlik, quloqning shang'illashini davolaydi- bu uchun uni moyda qaynatib quloqqa tomizish shart. Kovrak artitit va bo'g'im og'rig'ini davolashda yordam beradi. U asab kasalliklarini davolashda samarali vosita xisoblanadi .
Sassiq kovrak qonni tozalaydi va bezgakni yo'q qiladi ichga qabul qilganda kovrak boldirlarni chiqaradi qorin bo'shlig'ida turib qolgan qonni tozalaydi. Kovrakni juda ko'p ajoyibotlari bor ,sanchiqlarni yoq qiladi surunkali deariyada aziyat chekayotgan bemorlar uni 2 gr miqdorda tanovvul qilib dardlaridan qutilishlari mumkin ichaklardagi yaralarni davolashda yordam beradi ichdagi qurtlarni chiqaradi.
Aholi o'rtasida kovrak o'simligining keng iste'molini yo'lga qo'yish, etishtirish va eksport qilish bilan shug'ullanadigan subyektlar faoliyatini muvofiqlashtirish takliflarini qayta ko'rib chiqish kerak hamda koproq targibot ishlarini amalga oshirish talab etadi Qolaversa, sotuv bozorlarini kengaytirish maqsadida marketing tajriba ishilarini olib borish, tabiiy hududlarda o'suvchi kovrak turkumi vakillarini asrab-avaylash, klaster va kooperatsiyalarni tashkil qilish kabi masalalarda tadbirkorlar bilan hamkorlik asosida yo'lga qo'yish kerak.n ustun hisoblashgan.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 20-martda qabul qilingan "Respublikada kovrak plantatsiyalarini tashkil etish va ularning xomashyosini qayta ishlash hajmlarini ko'paytirish hamda eksport qilish chora-tadbirlari to'g'risida" gi 3617-sonli qarori.
2. Allayarov M.U., Mamatkarimov A.I. Kovrak o'simligini tayyorlash va ko'paytirish buyicha tavsiyanoma, Toshkent, 2010 y.
3. Kurmukov A.G, Belolipov I.V. «Дикoрастyщиe лeкарствeнныe растeния Узбeкистана» Monografiya. Tashkent. 2012. - b. 59-60
4. Milaxanova S.A, Y.A.Dudar «Выращиван^ и испoлзoваниe сeлeбных растений» Nalchik 1990. 210 bet.
5. Dorivor o'simliklarni turlari va ularning maxalliy, ilmiy nomlari.O'quv qo'llanma ToshDAU 2013. 46 bet.
6. H.X.Xolmatov, O'.A.Ahmedov "Famokognoziya" I qism Toshkent. 2008. 196 b.
7. Madrahimov A.S. «Ibn Sinoning shifobaxsh o'simliklari haqida». Toshkent. 1992. 121 b.
