Научная статья на тему 'Суриянинг сиёсий трансформацияси хусусиятлари'

Суриянинг сиёсий трансформацияси хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
95
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Сурия / ички сиёсат / сиёсий жараёнлар / демократия / Яқин Шарқ / сиёсий тизим / трансформация / ислоҳотлар / сиёсий маданият / сиёсий ривожланиш / либерал жамият / Сурия можароси / давлат ҳокимияти. / Сирия / внутренняя политика / политические процессы / демократия / Ближний Восток / политическая система / трансформация / реформы / политическая культура / политическое развитие / либеральное общество / сирийский конфликт / государственная власть.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Нодир Абдуллаев

Мақолада араб давлатларидаги сиёсий трансформацияни тадқиқ этишнинг назарий-методологик жиҳатлари, Яқин Шарқ мамлакатлари хавфсизлиги ва барқарорлигига таҳдидлар, сиёсий трансформация муаммоси ҳозирги замон сиёсат¬шунослиги нуқтаи назаридан тадқиқ этилган, хусусан, Суриянинг ички ва ташқи сиёсатидаги ўзгаришлар мамлакат хавфсизлиги ва барқарорлигига нисбатан таҳдидлар нуқтаи назаридан таҳлил қилинган. Суриянинг сиёсий трансформацияси ривож¬ланиши¬даги асосий тенденциялар, уни белгиловчи асосий омилларнинг шаклланиши ўрганилган. Сурия президентлари Ҳафиз Асад ва Башар Асад давридаги ташқи сиёсат қиёсий таҳлил қилиниб, сиёсий трансформация мамлакат ташқи сиёсати концепциясига муайян ўзгартиришлар киритгани кўрсатилган. Сурия инқирозининг минтақада хавфсизлик ва барқарорликни, шунингдек, миллий манфаатларни таъминлашга таъсири, Яқин Шарққа “демократияни олиб кириш” жараёнида расмий Дамашқнинг сиёсати тадқиқ этилган. Сурия муаммосининг сабаблари ва келиб чиқишига имкон берган шарт-шароитлар ҳамда мамлакатда амалга оширилган ислоҳотларнинг мазмун-моҳияти очиб берилган. Яқин Шарқдаги янги геосиёсий ва геостратегик омилларнинг Сурияга таъсири тизимли таҳлил қилинган. Глобаллашув туфайли Яқин Шарқ хавфсизлиги ва барқарорлигига нисбатан юзага келган таҳдидлар минтақадаги сиёсий жараёнларнинг хусусиятини белгилаб бергани, мазкур жараёнларга ташқи кучларнинг аралашуви эса Суриядаги можарони келтириб чиқаргани кўрсатилган. Сурияда барқарор ривожланиш истиқболлари, давлат хавфсизлигини таъминлашдаги муаммолар тадқиқ этилган. Давлат ички сиёсий ҳаётининг демократлашуви ҳамда либераллашуви мезонларининг устувор жиҳатлари мамлакатнинг миллий ҳамда тарихий-маданий анъаналаридан келиб чиқиб белгиланиши кераклиги кўрсатилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Особенности политической трансформации Сирии

В статье рассматриваются теоретико-методологические аспекты изучения политической трансформации в арабском мире, угроз безопасности и стабильности на Ближнем Востоке, проблемы политической трансформации с точки зрения современной политической науки, в частности, угроз безопасности и стабильности в Сирия. Изучены основные тенденции развития политической транс¬формации Сирии, формирование основных определяющих ее факторов. Сравнительный анализ внешней политики президентов Сирии Хафеза Асада и Башара Асада показывает, что политическая трансформация внесла определенные изменения в концепцию внешней политики страны. Изучено влияние сирийского кризиса на безопасность и стабильность в регионе, а также национальные интересы, а также политика официального Дамаска в процессе «демократизации общества» на Ближний Восток. Раскрыты причины и условия сирийского кризиса и суть проводимых в стране реформ. Проведен системный анализ влияние новых геополитических и геостра¬тегических факторов на Сирию на Ближнем Востоке. Угрозы безопасности и стабильности на Ближнем Востоке из-за глобализации определили характер поли¬тических процессов в регионе, а вмешательство внешних сил в эти процессы привело к конфликту в Сирии. Изучены перспективы устойчивого развития Сирии и проблемы в обеспечении национальной безопасности. Констатируется, что приори¬теты критериев демократизации и либерализации внутриполитической жизни должны определяться исходя из национальных и историко-культурных традиций страны.

Текст научной работы на тему «Суриянинг сиёсий трансформацияси хусусиятлари»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

ХАЛкАРО МУНОСАБАТЛАР // МЕЖДУНАРОДНЫЕ ОТНОШЕНИЯ // INTERNATIONAL RELATIONS

АБДУЛЛАЕВ НОДИР

сиёсий фанлар доктори, доцент, ТДШУ

Суриянинг сиёсий трансформацияси хусусиятлари https://doi.org/10.37547/os/vol-01issue-02-19

Аннотация. Мацолада араб давлатларидаги сиёсий трансформацияни тадциц этишнинг назарий-методологик жиуатлари, Яцин Шарц мамлакатлари хавфсизлиги ва барцарорлигига таудидлар, сиёсий трансформация муаммоси уозирги замон сиёсатшунослиги нуцтаи назаридан тадциц этилган, хусусан, Суриянинг ички ва ташци сиёсатидаги узгаришлар мамлакат хавфсизлиги ва барцарорлигига нисбатан таудидлар нуцтаи назаридан таулил цилинган. Суриянинг сиёсий трансформацияси ривожланишидаги асосий тенденциялар, уни белгиловчи асосий омилларнинг шаклланиши урганилган. Сурия президентлари Хрфиз Асад ва Башар Асад давридаги ташци сиёсат циёсий таулил цилиниб, сиёсий трансформация мамлакат ташци сиёсати концепциясига муайян узгартиришлар киритгани курсатилган. Сурия инцирозининг минтацада хавфсизлик ва барцарорликни, шунингдек, миллий манфаатларни таъминлашга таъсири, Яцин Шарцца "демократияни олиб кириш " жараёнида расмий Дамашцнинг сиёсати тадциц этилган. Сурия муаммосининг сабаблари ва келиб чицишига имкон берган шарт-шароитлар уамда мамлакатда амалга оширилган ислоуотларнинг мазмун-моуияти очиб берилган. Яцин Шарцдаги янги геосиёсий ва геостратегик омилларнинг Сурияга таъсири тизимли таулил цилинган. Глобаллашув туфайли Яцин Шарц хавфсизлиги ва барцарорлигига нисбатан юзага келган таудидлар минтацадаги сиёсий жараёнларнинг хусусиятини белгилаб бергани, мазкур жараёнларга ташци кучларнинг аралашуви эса Суриядаги можарони келтириб чицаргани курсатилган. Сурияда барцарор ривожланиш истицболлари, давлат хавфсизлигини таъминлашдаги муаммолар тадциц этилган. Давлат ички сиёсий уаётининг демократлашуви уамда либераллашуви мезонларининг устувор жиуатлари мамлакатнинг миллий уамда тарихий-маданий анъаналаридан келиб чициб белгиланиши кераклиги курсатилган.

Таянч суз ва иборалар: Сурия, ички сиёсат, сиёсий жараёнлар, демократия, Яцин Шарц, сиёсий тизим, трансформация, ислоуотлар, сиёсий маданият, сиёсий ривожланиш, либерал жамият, Сурия можароси, давлат уокимияти.

Аннотация. В статье рассматриваются теоретико-методологические аспекты изучения политической трансформации в арабском мире, угроз безопасности и стабильности на Ближнем Востоке, проблемы политической трансформации с точки зрения современной политической науки, в частности, угроз безопасности и стабильности в Сирия. Изучены основные тенденции развития политической трансформации Сирии, формирование основных определяющих ее факторов. Сравнительный анализ внешней политики президентов СирииХафеза Асада и Башара Асада показывает, что политическая трансформация внесла определенные изменения в концепцию внешней политики страны. Изучено влияние сирийского кризиса на безопасность и стабильность в регионе, а также национальные интересы, а также политика официального Дамаска в процессе «демократизации общества» на Ближний Восток. Раскрыты причины и условия сирийского кризиса и суть проводимых в стране реформ. Проведен системный анализ влияние новых геополитических и геостратегических факторов на Сирию на Ближнем Востоке. Угрозы безопасности и стабильности на Ближнем Востоке из-за глобализации определили характер политических процессов в регионе, а вмешательство внешних сил в эти процессы привело к конфликту в Сирии. Изучены перспективы устойчивого развития Сирии и проблемы в обеспечении национальной безопасности. Констатируется, что приоритеты критериев демократизации и либерализации внутриполитической жизни должны определяться исходя из национальных и историко-культурных традиций страны.

Опорные слова и выражения: Сирия, внутренняя политика, политические процессы, демократия, Ближний Восток, политическая система, трансформация, реформы, политическая культура, политическое развитие, либеральное общество, сирийский конфликт, государственная власть.

Abstract. The article The article analyses the theoretical and methodological aspects of the study of political transformation in the Arab world, threats to security and stability in the Middle East, the problem of political

131

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

transformation in terms of modern political science, in particular, threats to security and stability in Syria. The main trends in the development of Syria's political transformation, the formation of the main factors determining it are studied. A comparative analysis of the foreign policy of Syrian Presidents Hafez Assad and Bashar al-Assad shows that the political transformation has made certain changes in the concept of the country's foreign policy. The impact of the Syrian crisis on security and stability in the region, as well as national interests, and the policy of official Damascus in the process of "bringing democracy" to the Middle East have been studied. The causes and conditions of the Syrian crisis and the essence of the reforms carried out in the country have been revealed. The impact of new geopolitical and geostrategic factors on Syria in the Middle East has been systematically analyzed. Threats to security and stability in the Middle East due to globalization have determined the nature ofpolitical processes in the region, and the interference of external forces in these processes has led to the conflict in Syria. Prospects for sustainable development in Syria and problems in ensuring national security have been studied. It is stated that the priorities of the criteria for democratization and liberalization of domestic political life should be determined on the basis of national and historical and cultural traditions of the country.

Keywords and expressions: Syria, domestic politics, political processes, democratization, Middle East, political system, transformation, reforms, political culture, political development, liberal society, Syrian conflict, state power.

Дунёда юз бераётган харбий-сиёсий, ижгимоий-иктисодий узгаришлар турли давлатларда кечаётган сиёсий жараёнларга гаъсир курсатиб, уларнинг жиддий трансформацияга учрашига олиб келмокда. Бундай шароитда халкаро муносабаглар гизими хам узгариб бораётгани давлаглараро алокаларни мамлакат хавфсизлиги ва баркарорлигини таъминлаш нуктаи назаридан ташкил этишнинг ахамиятини оширмокда. Суриядаги можаро Якин Шаркдаги глобал трансформациянинг таркибий кисми сифатида намоён булиб, хавфли тенденцияларни келтириб чикармокда. Бу каби мураккаб ва тахдидли жараёнлар таъсирида шаркшунос-сиёсатшунос олимлар араб давлатларидаги сиёсий узгаришларни улардаги жамиятларга хос хусусиятларни инобатга олган холда чукур ва кенг микёсда тадкик этишга алохида ахамият бермокда.

Ривожланган хорижий мамлакатларнинг катор етакчи илмий тадкикот муассасаларида араб давлатларидаги сиёсий жараёнларни, жумладан, уларнинг сабаблари ва содир этилишига имкон яратган омилларни, хавфсизликни таъминлашга тускинлик килаётган муаммоларни комплекс урганиш борасида куплаб тадкикотлар амалга оширилмокда. Уларнинг объекти сифатида араб давлатларидаги сиёсий трансформация жараёнлари, диний, этноконфессионал зиддиятлар, экстремизм ва терроризмнинг кучайиши муаммолари чукур урганилмокда. Бунда Сурия ички ва ташки сиёсатидаги узгаришларнинг мамлакат ривожланишига таъсири, ислохотлар самарадорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш механизмларини илмий муаммо сифатида тадкик этишга алохида эътибор каратилмокда1.

Суриянинг сиёсий трансформациясига доир тадкикотларда ушбу мамлакат тараккиёт парадигмасини белгилашда мухим урин тутувчи миллатлараро ва конфессиялараро багрикенгликни таъминлаш стратегияси; давлат бошкарувига Гарб либерализмига хос мулкий индивидуализм тамойили кириб келиши мамлакатда сиёсий бекарорлик ва марказий бошкарув тизимининг заифлашуви омили эканлиги; умумараб муносабатларидаги янги тенденциялар, араб-Исроил можароси Якин Шарк давлатларига ички ва ташки тахдидларни яратаётгани; араб давлатларидаги сиёсий трансформация Сурияни суннийлар, шиалар, алавийлар, курдлар, шунингдек, Эрон, Исроил, Туркия, А^Ш, Россиянинг харбий-сиёсий манфаатлари тукнашуви ва геосиёсий ракобат майдонига айланиб колаётгани очиб берилади2.

1 Казанин В.М. Сирийский конфликт: оценки китайских специалистов. - М.: Институт Ближнего Востока, 2017. - 276 с.

2 Харламов А.А. "Арабская весна" в Египте, Ливии, Сирии и ее последствия для глобальной и региональной безопасности: Дис. ...канд. полит. наук. -Нижний Новгород, 2016. -186 с.

132

Экспертлар нуктаи назарича, араб давлатларида юзаки тарзда утказилган ислохотлар асосида амалга оширилган сиёсий узгаришлар давлат бошкарув тизимининг туб мохиятига таъсир этмаган булса-да, фукаролик жамиятини ривожлантиришга хизмат килувчи бир катор янги тенденцияларни келтириб чикарган. Сурия рахбарияти, бир томондан, сиёсий плюрализмни таъминлаб, бунинг учун кенг имкониятлар очиб бергани холда, бошка томондан, норматив хужжатлар ва маъмурий-хукукий воситалардан сиёсий партиялар, оммавий ахборот воситалари, фукаролик жамияти институтлари эркинлигини чекловчи шарт-шароитларни яратишда фойдаланган1.

Ташки кучларнинг араб давлатларига Гарб моделидаги демократияни олиб киришни кузда тутувчи "Катта Якин Шарк" дастурини амалга ошира бошлагани минтака давлатларидаги хавфсизлик ва баркарорликни издан чикариб, умумий вазиятга жиддий таъсир килган. Сурия ахолиси хукуматнинг сиёсий йули ва карор топган ижтимоий-иктисодий вазиятдан коникмаётгани, аммо амалдаги вокелик сиёсий тузумни узгартиришга бахона булган. Давлат ва жамият муносабатларида ислом дини катта урин тутиши сабабли, ички сиёсий узгаришлар окибатида радикал диний-экстремистик гурухлар кенг микёсда намоён булган. Шу боис араб мамлакатларидаги сиёсий жараёнлар факат ижтимоий-иктисодий шарт-шароитлар негизида шаклланмай, балки ташкаридан бошкарилгани таъкидланиб, мамлакатдаги тизимли зиддиятлар хар доим хам инкилобга сабаб булмайди, Суриядаги сиёсий ислохотлар махаллий элиталарни узгартирмади, бирок ушбу давлатни жахоннинг "кайнок нукталар"идан бирига айлантирди деган хулоса килинади.

Шулардан келиб чикиб, араб сиёсий тахлилчилари Якин Шаркдаги харбий-сиёсий агрессия, терроризм, экстремизм экспансияси каби перманент тахдидлар юзага келган вазиятда хавф-хатарни бартараф этадиган, превентив чоралар курадиган хавфсизлик тизимига таяниш, кучлар мувозанатига асосланган миллий хавфсизлик, ички ва ташки сиёсат хамда харбий стратегияни таъминловчи тизим яратиш зарур деб таъкидламокда2.

Суриядаги сиёсий тузумни зурлик билан узгартиришга йул куйилмагани, давлатчилик хорижий хамкорлар кумагида саклаб колингани, можаро харбий боскичдан сиёсий боскичга утгани, уни дипломатик воситалар билан хал килиш учун шароит яратилгани Якин Шарк ва, айникса, Сурия учун геосиёсий жихатдан мухим натижа булган. Бирок минтакада янги геосиёсий вазият юзага келгани Якин Шарк муаммосини хал килишда харбий омилнинг ролини янада кучайтирди. Шу билан бирга, Сурия миллий иктисодиётини инкироздан чикариш учун халкаро хамкорликни ривожлантириш, сиёсий ислохотларни боскичма-боскич давом эттириш ишларида харбийлар етакчилик килмокда.

Шулардан келиб чикиб, президент Б.Асад Суриянинг мустакиллиги ва суверенитетини таъминлаб берувчи кучли хавфсизлик тизимини яратиш, мамлакатнинг мудофаа салохиятини кучайтириш билан бирга, вужудга келган имкониятдан керакли пайтда фойдаланиб колиш учун куролли кучларнинг кудратини ошириб бориш хамда минтакада кучлар мувозанатига доимий равишда эътибор каратиш зарур, деб таъкидлаш мумкин. Бундай шароитда Сурия дипломатияси Якин Шаркда хавфсизлик тизимини яратишда миллий, минтакавий манфаатларни, араб давлатлари уртасидаги ва халкаро микёсдаги манфаатларни хисобга олиши, хукумат ички сиёсий ислохотларни амалга ошириши учун минтакавий ташки сиёсатининг аввалги устувор йуналишларини кайта куриб чикиши керак булмокда.

Суриянинг институционал ва ижтимоий-маданий ривожланиш омиллари тузумнинг сиёсий трансформациясига таъсир этиши натижасида унинг ички ва ташки сиёсатидаги

1 Казанин В.М. Сирийский конфликт: оценки китайских специалистов. - М.: Институт Ближнего Востока, 2017. - 276 с.

2 Шахир ал-Гиялийн, Дина Шукайр. Араб давлатларидаги демократик транзит тусиги // "Сиёсий ва юридик тадкикотлар истикболлари" журнали. Араб тилида: Муъаййикат ат-тахаввул ад-димукротий фий ад-дувал ал-арабийя // Мажалла Аафак лилабхас ас-сиясийя ва ас-сакафийя ва ал-канунийя, ал-жилд 3, адад 5, аъам 2020. - С. 396-417. '2020 ¡»^ '5 '3 'ijjjXWjЯлиЪиД ¿Лд^З JlS ДКЛ // JjjJl J&yLtjAuSt JjajJl оЦш .jii UJJ '¿Ш jAli

417-396https://www.asjp.cerist.dz/en/article/163044

133

узгаришларни, араб дунёси сиёсий трансформациясини урганишнинг долзарблиги ортиб бормокда. Бунда Якин Шаркнинг сиёсий трансформациясида мухим роль уйнаётган хозирги жараёнларни минтакадаги сиёсий кучларнинг бугунги мувозанати натижасида юзага келган тарихий ходисалар, ушбу худуддаги асосий ижтимоий гурухлар хамда ракобатчи иктисодий субъектлар, диний ва мафкуравий окимлар таъсирида комплекс урганилмокда. Араб давлатларидаги сиёсий трансформация жараёнлари "араб бахори" вокеалари билан боглик булибгина колмай, уз даврий кетма-кетлигига хам эга. Араб мамлакатларида сиёсий тузумларнинг узгариши эса мазкур вокеа-ходисаларнинг охирги боскичи булди. Шу боис араб давлатларининг сиёсий трансформациясини авторитар бошкарувдан демократия, фукаролик жамияти, плюрализмга утиш йули сифатида белгилаш мумкин.

Экспертларнинг нуктаи назарича, Сурияда диний муносабатлар ва улардан келиб чикадиган сиёсий вазият расмий Дамашк ташки сиёсатининг шаклланишига катта таъсир этган1. Сурияда кадрларга доир карорларни кабул килиш жараёни конфессионал жихатларга хам эга, асосий лавозимларга ахолининг озчилигини ташкил этувчи алавийлар вакилларини тайинлаш амалиёти карор топган ва бу президентнинг мавкеини мустахкамлашга каратилган чора деб хисобланади.

Суриядаги вокеалар Якин Шаркдаги глобал трансформациянинг таркибий кисми сифатида бахоланиб, улар давлатнинг баркарорлигига тахдид солувчи хавфли тенденцияларни келтириб чикаргани таъкидланади. Суриянинг Исроил ва Туркия каби чегарадош давлатлар билан узаро муаммолари бунинг далили сифатида келтирилади. Суриядаги сиёсий можаро Дамашкнинг этник курдларга муносабатига таъсир килиб, курдлар уз давлатини тузиши учун кулай шароит яратган.

Суриянинг йиллар давомида карор топган сиёсий анъаналари мавжуд булиб, карор кабул килиш борасида хокимиятни уз кулида тулик мужассамлаштирган давлат рахбарининг шахси алохида ахамиятга эга. Ташки сиёсатни ишлаб чикиш ва амалга оширишда араб дунёсига хос сиёсий маданият хусусиятлари инобатга олинади. Зеро, Сурияда ички бекарорлик хукм сураётган, ташки босим кучайиб бораётган хозирги шароитда миллат етакчисининг киёфаси тобора салмокли, жипслаштирувчи ахамиятга эга.

Айни пайтда Суриядаги сиёсий узгаришлар шароитида расмий Дамашк ташки сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш ута мураккаб ва зиддиятли тарзда кечмокда. Мамлакат катта геосиёсий, харбий, иктисодий салохиятга эгалиги унинг халкаро муносабатлар объекти ва субъекти сифатидаги ролини белгилаб бермокда. Х,озирда Саудия давлат уз суверенитетини мустахкамлаш учун изчил сиёсат олиб бораётгани, булар Суриянинг сиёсий, иктисодий, ижтимоий тизимларни мустакил ривожлантиришга, маданий узига хослигини саклаб колиш ва уз такдирини мустакил белгилаш хукукини руёбга чикаришга, миллий манфаатларини амалга ошириш йулида фаол ташки сиёсат олиб боришга интилишида намоён булмокда. Бунда Сурия харбийлари ташки сиёсатнинг асосий йуналишларини ишлаб чикишда мухим уринга эга.

Х,окимият транзити натижасида Б.Асаднинг президентлик лавозимига келиши Сурия ички ва ташки сиёсатидаги янги боскич сифатида бахоланади. Ушбу мулохазанин тасдиги сифатида Б.Асад давлат бошкарувига ёш янги кадрларни (технократлар) жалб килгани, мамлакат ички ва ташки сиёсатининг асосий параметрларига узгартишлар киритгани курсатилади. Ички сиёсат нуктаи назаридан караганда, Суриянинг Якин Шаркка доир сиёсатини шакллантириш ва амалга ошириш механизми миллий манфаатларни химоя

1 Мажид Аз-Замилий. "Араб бахори" инкилоблари: сабаб ва натижалар // Маданий мулокот. - Миср. Араб тилида: Савраат ар-рабиъ ал-арабий: ал-асбаб ва ан-натаиж // Ал-Хивар ал-мутамаддун, Миср, сана 27.05.2013. 27.05.2013 // gSLuSj ULutft ¿ujSt .^i^ljH

http://www.ahewar.oigdebat/show.art.asp?aid=361363

134

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

килиш, мамлакат тараккиёти ва хавфсизлигини таъминлаш учун кулай шароит яратиш зарурати билан боглик булиб колмокда1.

Башшар Асад хокимият тепасига келганидан сунг асосий эътиборини иктисодий ислохотларни амалга ошириш, коррупцияга карши кураш, хорижий инвестицияларни жалб килиш каби мухим масалаларга каратди. Сурияда демократик ислохотлар тулик амалга ошмай колишига ташки сиёсатдаги жиддий муаммоларни хал килиш зарурати хамда "эски гвардия" билан муроса килишга тугри келгани эмас, балки давлат аппаратида коррупция кучайгани, мамлакатни янги иктисодий ривожланиш моделига утказиш борасидаги уринишлар муваффакиятсизликка учраб, ижтимоий-сиёсий ислохотларнинг амалга оширилишига тускинлик килгани сабаб булди. Сурияда диний-экстремистик гурухлар фаолияти тобора кучайиб бораётгани жиддий сиёсий кийинчиликларни келтириб чикарди. Бундай шароитда иктисодиётни янгилашга эътибор каратилиб, мамлакатни сиёсий трансформация килишга шароит яратилди. Хусусан, Б.Асад ёш мутахассисларга таянган холда сиёсий ислохотлар утказиши натижасида Суриянинг ички ва ташки сиёсатида либераллашув, фукаролик жамиятини яратиш элементлари кузатилди. Сурия президенти модернизация тарафдори булса-да, бирок йиллар давомида мустахкамланган давлат тузумини саклаб колган холда жамиятни хозирги ташки тахдидларга мослаштиришга харакат килди.

Сурия ташки сиёсатининг стратегияси мамлакатнинг баркарорлиги ва хавфсизлигини таъминлашга каратилди. Ушбу максадларни амалга ошириш учун Сурия минтака давлатлари, шу жумладан, Исроил билан узаро манфаатли алокалар урнатишга интилди. Бирок расмий Дамашк Вашингтон маъмурияти билан амалий мулокот урната олмагани, Якин Шаркдаги геосиёсий ва геостратегик вазият узгариши натижасида Сурия рахбарияти минтакадаги харбий-сиёсий вазиятга реал бахо берган холда асосий эътиборини Россия ва Хитой билан муносабатларни ривожлантиришга каратди.

Суриянинг мамлакатдаги сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва диний шарт-шароитларни инобатга олмаган холда сиёсий ва иктисодий ислохотларни амалга оширгани катор хавфли тенденцияларни келтириб чикарди. Давлат ташки сиёсий курсини амалга оширишда муайян механизм мавжуд булиб, Дамашк миллий манфаатларни таъминлаш йулида хар кандай ташки омилга нисбатан уз сиёсатини исталган пайтда узгартириши ва ички муаммоларни хал этишга йуналтириши мумкин.

Сурия муаммоси натижасида юзага келган харбий-сиёсий, ижтимоий-иктисодий ва диний жараёнлар динамикаси сакланиб колаётган бир пайтда президент Башшар Асад давлат манфаатларига, хусусан, ички сиёсий вазиятга тахдид солувчи турли ташки омилларни эхтиёткорлик билан четлаб утиш тактикасини куллади. Бундай шароитда Сурия рахбариятининг ташки сиёсий стратегиясида минтакавий жараёнларга устунлик берилиши асослидир.

Шу нуктаи назардан караганда, Якин Шарк муаммоси, Ирок ва Ливан атрофидаги вокеалар ривожи Сурия миллий манфаатларига жиддий тахдид солаётган бир вактда расмий Дамашк мамлакат атрофида хавфсиз ва баркарор мухит яратиш максадида ушбу йуналишларни уз ташки сиёсий фаоллиги диккат-марказида ушлаб келди. Хусусан, Дамашк маъмурияти мамлакатдаги ички сиёсий бекарорликдан хавфсираган холда кушни давлатларга нисбатан узининг харбий-сиёсий имкониятлари доирасидаги чора-тадбирларни амалга оширишдан чекланди2. Зеро, Сурия рахбарияти ташки харбий-сиёсий вокелик мамлакатнинг миллий манфаатларига салбий таъсир курсатишининг олдини олиш учун юзага келиши мумкин булган минтакавий можарога хеч бир куринишда кушилмасликка муттасил равишда харакат килмокда. Жумладан, Сурия халкаро хамжамият билан муносабатларини кескинлаштирмаслик максадида Ливандан уз кушинларини олиб чикиб кетгани, Исроилнинг Сурия худудидаги

1 Ахмад Худур. Сурияда 2011 йилда бошланган урушнинг келиб чикиши сабаблари // "Катихун" тадкикотлар маркази веб-сайти. - Ливан. Араб тилида: Х,азихи асбаб киям ал-харб ал-мудаммира фий Сурия аъам 2011 // Марказ дирасаат "Катихун", 16.10.2017

2 Щегловин Ю.Б. Размышления о сирийском конфликте. - М.: Институт Ближнего Востока, 2018. - 118 с.

135

объектларга карши авиахужумларига, А^Ш ва Туркиянинг ушбу худуддаги харбий харакатларига карши жиддий муносабат билдирмаётгани хам буни тасдиклайди.

Сурия муаммоси "араб бахори" деб номланган вокеалар асносида тахлил килинар экан, Башшар Асаднинг мамлакатдаги фавкулодда холатни бекор килиши, Сурияда янги конституция юзасидан умумхалк референдуми утказилиши, "Баас" партиясининг мамлакатдаги етакчилик роли бекор килиниши, президентлик муддатига хамда сайлаш ва сайланиш хукукларига узгартишлар киритилиши каби чора-тадбирлар вазиятнинг баркарорлашувига хизмат килмади, деб кайд этиш мумкин.

Суриядаги демократик ислохотлар 2000 йилда Башшар Асад хокимият тепасига келиши билан бошланган. Ушандан буён Сурия рахбарияти жамиятдаги катор долзарб муаммоларни хал килиш чораларини курди. Булар, биринчи навбатда, сиёсий ва иктисодий хаётни демократлаштиришга каратилган чоралар эди. Башшар Асаднинг жамиятни либераллаштиришга каратилган сиёсати натижасида мамлакатда миллий мулокот форумлари шаклланди. Ислохотлар изчил булмагани, амалга оширилган узгаришлар Суриядаги ички сиёсий вазиятни баркарорлаштиришга хизмат килмагани боис давлат рахбари бошлаган баъзи ташаббусларнинг амалга оширилиш имкониятлари мавжуд шарт-шароитлар нуктаи назаридан кайта куриб чикилди. Сурияда демократик ислохотлар тулик амалга ошмай колиши Х,афиз Асад даврида шаклланган "эски гвардия"нинг сиёсий узгаришларга салбий муносабати хамда Дамашк ташки сиёсатдаги муаммолар билан хам боглик эди. Зеро, президент рахбарлигида амалга оширилган сиёсий-иктисодий ислохотлар мухолифатнинг деярли барча асосий талабларига жавоб берарди.

Шу боис Сурия инкирози ривожланишида катор тенденциялар мавжуд деб кайд этилади: биринчидан, Башр Асад инкироз бошида мухолифат ва Гарб давлатлари талаб килган сиёсий ислохотларни киска вакт ичида утказишга интилгани; иккинчидан, Сурияда хукуматга карши куролли гурухлар фаоллашиб, ахолининг купчилигида президентни куллаб-кувватлаш кайфияти кучайгани; учинчидан, Сурия инкирозига ташки кучлар аралашуви хамда можаронинг минтака ва хатто жахон микёсигача кенгайиб кетиши. Сурия инкирози араб жамиятларидаги сиёсий тенденциялар узанида тахлил килинса, халк норозилиги ижтимоий-сиёсий инкирозни бошидан кечирган бошка араб мамлакатлардагига ухшаш сабабларга кура келиб чиккани, бирок Миср ва Тунис вокеаларидан ривожланиш йуналиши ва омиллари билан фарк килиши намоён булади1.

Х,озирда Якин Шаркдаги можаролар тобора гибрид шаклда кечаётгани кузатилмокда. Сурияда диний фон юкори булмаган мусулмон давлатларида сиёсий хокимиятни узгартиришнинг янги технологияларини синовдан утказишга уриниб курилди. Шу боис ташки тахдидлар Суриядаги вазиятни бекарорлаштирувчи асосий омил деб бахоланади, чунки президентлик сайловлари мамлакат ахолисининг катта кисми Башшар Асадни ва унинг сиёсатини куллаб-кувватлашини курсатди. Ташки бузгунчи кучлар Суриядаги конуний хокимиятни агдаришга уринаётан бир шароитда президент Башшар Асад ислохотлар утказиш, халкаро хамкорликни кенгайтириш оркали мамлакатда тинчлик ва баркарорлик урнатишга интилмокда. Х,озирги шароит Суриядаги ва умуман минтакадаги вокеа-ходисалар ахборот-коммуникация майдонини доимий кузатиб борадиган хамда давлатнинг ички ва ташки сиёсатига таъсир килиши мумкин булган салбий тенденцияларни олдиндан аниклаб, бартараф этиб борадиган тегишли тузилмалар ташкил килиш ва миллий хавфсизлик стратегияси ишлаб чикишни такозо этмокда2.

Президент Башшар Асад 2000-йиллар бошида Гарб давлатлари, биринчи навбатда, А^Ш билан хавфсизлик сохасида якин хамкорлик урнатиш оркали Якин Шаркда Суриянинг манфаатлари инобатга олинишига эришилади, деган хулосада эди. Расмий

1 Трансформация в арабском мире и интересы России. Аналитический доклад / В.В.Наумкин, А.Г.Аксенок, И.Д.Звягельская, В.А.Кузнецов. - М.: Международный дискуссионный клуб «Валдай», 2012. - 92 с.

2 Казанин В.М. Сирийский конфликт: оценки китайских специалистов. - М.: Институт Ближнего Востока, 2017. - 276 с.

136

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 2 -

Дамашкнинг уз ташки сиёсатини бундай мулохазадан келиб чикиб узгартиришига куп жихатдан Миср президенти Хусний Муборак Сурия президенти Башшар Асад билан утказган мулокотлари сабаб булганди. Сурия рахбарияти А^Ш билан хавфсизлик сохасида жиддий хамкорлик килишга ва ташки сиёсатига тузатишлар киритишга тайёрлигини турли воситалар оркали намойиш килди.

Суриядаги сиёсий элита узок йиллар давомида армия ва махсус хизмат вакилларидан шаклланган булиб, улар тузумнинг таянчини ташкил этади. Сурия хукуматининг баркарорлигини таъминлашда куролли кучлар ва хавфсизлик хизмати асосий урин тутади. Башшар Асаднинг куролли кучлар таркибидаги ислохотлари хукмрон элитанинг баркарорлигига хизмат киладиган тизимни яратиш, конфессионал мувозанатни таъминлашга каратилган булса-да, асосий харбий лавозимларда алавийлар устунлик килишда давом этди. Президент Сурияда террорчилик ташкилотлари йук килинганидан кейин хам уларнинг кайта тикланиши хавфи сакланиб колишини инобатга олиб, мухолифатнинг мамлакатдаги барча махсус хизматларни таркатиб юбориш хакидаги талабини рад этди. Башшар Асад буни махсус хизматларни таркатиб юбориш мамлакатнинг ички ва ташки сиёсатида туб узгаришларни амалга ошириш жараёнини секинлаштириб куйиши билан изохлади. Бундай шароитда Сурия рахбарияти мамлакатда кучли армия булмаса, суверенитетни тулик тиклаш, сиёсий ислохотлар утказиш учун кулай мухит яратиш кийин булишини тушунган холда куролли кучларни ислох килишга харакат килмокда1.

Суриядаги можаро мамлакат ахолиси, инфратузилмаси ва иктисодиёти учун зарур малакали мехнат ресурсларининг йукотилиши, иктисоднинг ва давлат хизматларининг издан чикиши, миллий валютанинг кадрсизланиши каби халокатли окибатларга олиб келди. Президент Башшар Асаднинг мамлакатни тиклаш борасидаги саъй-харакатлари эски ва янги элиталарнинг хукуматга садокатини рагбатлантириш хамда Россия, Хитой ва Эрон каби халкаро хамкорларига Суриянинг табиий бойликларидан фойдаланиши учун рухсат бериб, сарф-харажатларини коплашга каратилган. Сурия президенти Башшар Асаднинг нуктаи назарича, демократик ислохотлар ташкаридан олиб кирилиши эмас, балки араб жамиятлари эволюцион ривожланишининг натижаси булиши керак. Уруш холати ва сиёсий муаммолар мавжуд булган жамиятда демократияни ривожлантириб булмайди. Демократик ислохотлар жамиятда пастдан тепага чикиши, боскичма-боскич амалга оширилиши ва бунинг учун аввало халк уни кабул килишга тайёр булиши керак.

Юкорида баён этилганлардан келиб чикиб, куйидагиларни зикр этиш мумкин:

Суриядаги вокеалар Якин Шаркдаги глобал узгаришларнинг таркибий кисми булмокда. Гарб давлатлари модели буйича сиёсий ва иктисодий ислохотларни амалга ошириш талаблари баркарор ривожланиш йулидаги Сурия жамиятида жиддий узгаришларга олиб келди. Сурия ички ва ташки сиёсатида амалга оширилаётган чора-тадбирлар расмий Дамашк мавжуд вокеликка жавоб берувчи сиёсий конъюнктура асосида харакат килишга мойиллигини курсатди. Сурия рахбарияти ташки сиёсий курсининг устувор йуналишларини ишлаб чикишда ички сиёсий концепцияда белгиланган давлат хавфсизлиги ва баркарорлиги хамда Сурия жамиятини либераллаштириш ва ислохотларнинг муваффакиятли кечишини таъминлаш каби асосий параметрларни амалга оширишда катъиятсизлик килган. Сурия сиёсий элитаси хозирги тахдидларга муносиб ва самарали чора кура олмаяпти. Бундай шароитда харбийлар Сурия давлати баркарорлигининг таянчига айланиб, ички ва ташки сиёсий карорларни кабул килишда хал этувчи субъект макомни олди.

Жамиятни демократлаштириш масаласи 2000-йиллардан буён Сурия ички ва ташки сиёсатининг мухим элементларидан бири булди. Сурияда сиёсий ислохотлар тайёргарликсиз, шошилинч равишда амалга оширилиши кутилмаган окибатларга олиб келди, шу билан бирга, барча жамиятларга бир хилда мос келадиган демократия модели мавжуд эмаслигини курсатди.

1 Щегловин Ю.Б. Размышления о сирийском конфликте. - М.: Институт Ближнего Востока, 2018. -

137

218 с.

Cyриядa сиёсий yзгaришлaр изчиллaшгaн бир шaрoитдa мaмлaкaтдa ижтимоий вa иктисодий сoхaлaрдaги мaсaлaлaрнинг хaл этилиши иккинчи дaрaжaдa колиб кетгaни сaбaбли мaзкyр йyнaлишдaги вaзият мyрaккaблaшди. ^ёсий эркинликлaр ортиб бoргaнигa кaрaмaй, aхoлининг турмуш дaрaжaси пaсaйгaни Cyрия жaмиятидa ижтимоий тaнгликни келтириб чикaрди.

Cyрия Б.Лсaд президентлиги дaвридa жaмиятни демoкрaтлaштириш, иктисодий Усиш вa бaркaрoрликни тaъминлaш йyлидa мyaйян ютyклaргa эришди. Аммо 2GG8 йилдaги xaлкaрo молиявий инкироз Cyрия aхoлисининг иктисодий хoлaтигa сезилaрли тaъсир килди. Maмлaкaтдaги мyрaккaб иктисодий вaзиятдaн рaдикaл гyрyхлaр Уз FOялaрини илгaри сyришдa фoйдaлaнди. Бyндaй шaрoитдa Cyрия рaхбaрияти xaлкнинг билим дaрaжaсини ошириш мaмлaкaтдa турли рaдикaл FOялaрнинг тaркaлишигa тускинлик килaди, дегaн мyлoхaзaдaн келиб чикиб, мaмлaкaтдa тaълим тизимини ислох килиш йyлидa фaoл сaъй-хaрaкaтлaр килди.

Cyрия ички вa тaшки сиёсaтидa yзгaришлaрни aмaлгa oширишдa, биринчи нaвбaтдa, миллий мaнфaaтлaрини тaъминлaш принципидaн келиб чикaди. Шу биган биргa, ушбу мaнфaaтлaр минтaкaвий вa xaлкaрo микёсдa эътироф этилишигa aлoхидa эътибор берaди. Бyндa минтaкaдaги, биринчи нaвбaтдa, aрaб дaвлaтлaри билaн дустата вa шерикчилик aлoкaлaри yрнaтилиши устувор йушлиш хисoблaнишидaн келиб чикиб, Cyрия тaжрибaси хaр бир дaвлaт узи жoйлaшгaн геосиёсий мaкoндa кyлaй мухит вa шaрт-шaрoит ярaтa олиши ушбу мaмлaкaт ички вa тaшки сиёсий концепциясини керaкли yзaндa aмaлгa оширишнинг aсoсий тaлaблaридaн бири экaнлигини кУрсaтмoкдa.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.