Научная статья на тему 'СУРХОН ШЕРОБОД ВОҲАСИ АҲОЛИСИНИНГ АНЪАНАВИЙ ТАҚВИМЛАРИ'

СУРХОН ШЕРОБОД ВОҲАСИ АҲОЛИСИНИНГ АНЪАНАВИЙ ТАҚВИМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
1
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
тақвим / вақт / йил / фасл / ой / астраномия / ҳисоб / қуёш / кун / хўжалик / фаолият / тасаввур / табиат / юлдузлар. / calendar / time / year / season / month / astronomy / calculation / sun / day / economics / activity / imagination / nature / stars.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Хайдаров, Одил Эргашевич

Ушбу мақолада Сурхон воҳаси аҳолисининг йил ҳисоби билан боғлиқ қарашлари ва унинг астрономик асосларининг моҳияти ҳамда одамларнинг вақт билан боғлиқ тасаввурлари ва унинг хўжалик ҳаётидаги ўрни юзасидан қиёсий таҳлиллар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

TRADITIONAL CALENDARS OF THE POPULATION OF SURKHAN-SHEROBAD OASIS

This article provides a comparative analysis of the views of the inhabitants of the Surkhan oasis on the calculation of the year and the essence of its astronomical foundations, as well as people’s ideas about time and its role in economic life.

Текст научной работы на тему «СУРХОН ШЕРОБОД ВОҲАСИ АҲОЛИСИНИНГ АНЪАНАВИЙ ТАҚВИМЛАРИ»

Oriental Renaissance: Innovative, (E)ISSN: 2181-1784

educational, natural and social sciences 4 (4), April, 2024

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7 www.oriens.uz

СУРХОН - ШЕРОБОД ВОХДСИ АХОЛИСИНИНГ АНЪАНАВИЙ

ТАЦВИМЛАРИ

Хайдаров Одил Эргашевич

Термиз давлат университети,

эркин тадкикотчиси hajdarovodil 188@gmail.com

АННОТАЦИЯ

Ушбу мацолада Сурхон воуаси ауолисининг йил уисоби билан бозлиц царашлари ва унинг астрономик асосларининг моуияти уамда одамларнинг вацт билан боглиц тасаввурлари ва унинг хужалик уаётидаги урни юзасидан циёсий таулиллар берилган.

Калит сузлар: тацвим, вацт, йил, фасл, ой, астраномия, уисоб, цуёш, кун, хужалик, фаолият, тасаввур, табиат, юлдузлар.

ABSTRACT

This article provides a comparative analysis of the views of the inhabitants of the Surkhan oasis on the calculation of the year and the essence of its astronomical foundations, as well as people's ideas about time and its role in economic life.

Keywords: calendar, time, year, season, month, astronomy, calculation, sun, day, economics, activity, imagination, nature, stars.

АННОТАЦИЯ

В данной статье дан сравнительный анализ взглядов жителей Сурханского оазиса на исчисление года и сущность его астрономических основ, а также представления людей о времени и его роли в экономической жизни.

Ключевые слова: календарь, время, год, сезон, месяц, астрономия, расчет, солнце, день, экономика, деятельность, воображение, природа, звезды.

КИРИШ (ВВЕДЕНИЕ / INTRODUCTION)

Йил, ой, хдфта ва кунлар хисобини юритиш тизими арабчада таквим (тугрилаш, тухтатиш, бахрлаш сузларидан олинган), лотинчада календар (аслида "карз дафтари"дан келиб чиккан) деб аталади. У куёш, ой ва сайёраларнинг хдракатига, кун билан тун алмашинувига, ой узгариши ва йил фаслларининг даврий равишда такрорланишига асосланади.

Утмишда хдр кайси миллат уз ижтимоий-сиёсий фаолиятидаги энг жиддий тарихий эврилишлар даврини узи учун бошлангич деб билган. Масалан, кадимги турклар ва ибронийлар дунёнинг яратилишини, мисрликлар самода Сириус юлдузининг куриниши ёки Нил дарёси тоша бошлашини, юнонлар

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

олимпиада уйинларини, римликлар Рим шахри курилишини, насронийлар милодни, кадимги араблар Фил санасини, мусулмонлар хижратни таквимбоши сифатида танлашган. Лекин бу манбалар барча миллатлар учун муштарак булмагани туфайли вакт утиши билан аксарияти унутилиб, факат милод ва хижрат бошлангичлари колган.

Таквимнинг асосий бирлиги йил булиб, у ойларга, ойлар хафталарга, хафталар эса кунларга ажратилади. Йил ернинг куёш атрофида, ой ойнинг Ер атрофида, кун ернинг уз уки атрофида айланишига караб аникданади. Табиийки, бу астрономик жараёнлар анча мураккаб кечади. Шу боис йилни ойларга, ойларни кунларга таксимлаш масаласи азалдан турли халкларда хар хил йусинда хал этилган хамда шамсий, камарий ва шамсий-камарий таквимлар яратилган.1

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОД (LITERATURE REVIEW)

Ушбу маколани тайёрлашда этнографлардан Ж. Фрейзер, Г. Снесарев, В. Басилов, С. Токарев, К. Шаниязов, Н. Лобачева, И. Жабборов, М. Жураев, А. Аширов асарларида баён етилган назарий коидалар ва услубий тавсияларга таянилди.

Маколанинг манбалари сифатида уз табиати ва ахамиятига кура куйидаги гурухларга ажратиб урганилди. Абу Райхон Беруний, Махмуд Кошгарий хамда И. Жабборов, А. Нарзикулов, Ф. Рахмонов, И. Умаров, М. Хдкимовнинг Туркистон халклари куллаган таквимлар хамда Т. Нуридиновнинг

Узбекларнинг табиат, табиат мавсумлари ва ходисалари билан боглик эътикодлари, илохий кучлари ва маросимлари асар ва маколаларига мурожаат килинган холда тахлил этилди.

МУ^ОКАМА (DISCUSSION)

Туркий халкларнинг энг кадимги ва илк урта асрларда куллаган таквимлари, йил хисоблари хакида жуда оз маълумотлар сакланиб колган. Бу хакда маълумот берувчи манбалар Абу Райхон Берунийнинг "Кадимги халклардан колган ёдгорликлар" ва Махмуд Кошгарийнинг "Девону луготут турк" асарларидир.

Таквим - вакт улчовлари билан боглик тушунча булиб, кун, хафта, ой ва йилни хисоблаш тизими саналади. Вакт улчовларини белгилашда табиат ходисаларининг самовий ёриткичлар харакати билан боглик даврийлигига асосланади. Таквим хисобининг асосини йил ташкил килади. Йилнинг давомийлиги турли халкларда турлича хисоб билан хисобланади. Йилнинг фасл

1 http://old.muslim.uz/index.php/rus/maqolalar/item/4912-ta-vimlar-tarikhiga-bir-nazar

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Ba oÖHapra SyHuHumura Ba gaBoMuHHurura KapaS Ty3uHraH TaKBuMHap KyHugaruHapra SyHuHagu 1) oh TaKBuMu, 2) Kyëm TaKBuMu MaB^yg.

Oh TaKBuMura epHHHr TaSuuH HyHgomu caHanraH oÖHuHr Kyërn aTpo^uga 6up ohhuk aHHK xapaKarn acoc kuhuS oHuHagu. OHHuHr Kyërn arpo^ugaru xapaKarn 29 KyH, 12 coar 44 gaKuKa 2 coHua MyggaTra acocHaHagu. OHHuHr rapöga ypoK maKHuga KypuHumu oh 6omu xucoSHaHagu. OöHuHr 6y xoHara "X,uhoh" ge6 aTanagu. OHHuHr TyHa xoHaTga aÖHaHa maKHra Kupumurana 14 KyH BaKT yTagu, yH TypraHnu KyHga oh TyHumagu, 6y TyHuH oh apaönapga эca öagp ge6 ropuraHagu. Yh TypT KyHgaH KeHuH oh Kunpaa SomHaHgu. Hara^aga 29 KyHra KeHraHga, 6at3aH 30 KyHga oh KunpaHuS KypuHMaH KoHagu. By xoHaTra oh moM e6gu ge6 aTanagu. ^Hru xuhohhuot KypuHumu эca oÖHuHr TyFumu ge6 aTanagu. OHHuHr gacTHaSKu 14 KyHuga Kenanap ëpyF SyHagu, KoHraH 14 ëKu 15 KyHga эca Kenanap kopohfu SyHagu. fflyHuHr ynyH xaM oÖHuHr 15 kopohfu, 15 ëpyF geraH MaKoH ymöy xpnaTra acocHaHuS aÖTuHraH2.

OHHuHr KypuHumugaH aHa эcкн xoHarara KaHTuS KeHumurana yTraH MyggaT Sup ohhu TamKun KuHagu. 29,5 KyHHuHr 12 coara xap ukku oHga Sup KyH kuhuS Kymuö SopuHagu. fflyHuHr ynyH oh TaKBuMuga tok oÖHap 30 KyH, oÖHap 29 KyHgaH kuhuS SeHruHaHraH. 12 coaTHuHr KymuMHanapu (44 gaKuKa 2 coHua) TypT HuHga HufuhuS öup KyH SyHagu Ba y KaSuca HuHuHuHr yH ukkuhhu ohu oxupura 29 KyHHu 30 KyH kuhuS KymuS KyHuHagu. Oh TaKBuMuga ogguH huh 354 KyH, KaSuca Huhu 355 KyH Synagu. OH TaKBuMu MycyHMoH oHaMuHuHr xu^puH Huh xucoSura acoc kuhuS oHuHraH3.

Boxaga coBeT xoKuMuaTu ypHarnHryHra Kagap Boxa axoHucu acocaH uKKuTa TaKBuM acocuga um ropuTraH. ByHapgaH SupuHnu xu^puH Huh xucoSu, ukkuhhucu aHtaHaBuH Kyëm TaKBuMu atHu TyFan xucoSu. Boxa axoHucuHuHr KynpoK MaKTaS Ba Magpacaga TaxcuH oHraH kucmu xu^puH xucoS SuHaH Huhhu xucoSHamraH. OgguH gexKoHHap, nopBagop Ba xyHapMaHgHap эca Huh xucoSuhu TyFaH TaKBuMura acocHaHuS ohuS SopumraH. Ammo myHra KapaMacgaH xaHKHuHr opacuga xu^puH xucoS xaM aHna KeHr KyHHaHuHraH 6yHu6 6y xucoSra Kypa paMa3oH py3acuHu, MaBHyg KyHHapuHu, amyp KyHHapuHu xaMga KypSoH xaHuTuHu SeHruHam SuHaH sofhuk xucoô-KuTOÔHapga KynpoK KyHHaHuHraH.

Kyëm TaKBuMu - 6y TaKBuMra epHuHr Kyëm arpo^uHu Sup MapTa aÖHaHuS nuKum Myggaru atHu - 365 KyH 5 coar 48 gaKuKa 46 coHua acoc kuhuS oHuHraH. Bup Huhhu aHa my MyggaT SuHaH xucoÔHam KaguMru MucpHuKHap, эpoннHнap, xopa3MuHHap Ba SomKa xanKgapHuHr TaKBuMura acoc SyHraH.

2 gaHa ë3yBHapu, BoöcyH TyMaHu nagaHr, nyHxoKuM, Ko^upyH Ba MyrnoK KnmHoKHapu. 2020 huh.

3 HypuguHoB T. Y36eKHapHuHr Ta6uaT,Ta6uaT MaBcyMHapu Ba xogucaHapu 6uHaH 6ofhuk эгтнкogнapн, uhoxkh KyHHapu Ba MapocuMHapu. CuëcaTmyHocHuK, xyKyK Ba xaHKapo MyHoca6aTHap ^ypHaHu. 2022. -B 12-13.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

Kyëm TaKBHMuga ôup hhh 12 oHgaH uôopaT. Ymôy TaKBHMra Kypa ôup hhh 365 KyH 6 coaTHH TamKun Kunagu. Yh hhh 365 KyHgaH, ogguH hhh, TypTHHHu hhh эса ogguH HunnapgaH opTuô KonraH coaraap 1 KyH Kymunuô 366 KyHHH TamKun Kunagu 6y - Kaôuca hhhh geô aTanagu. X,o3Hpru BaKTga gyHë xanKgapuHurn aKcapu^T khcmh Kyëm TaKBHMura acocnarnaH Hun xhcoôhhh Kaôyn KunraHnap. fflyHum ynyH xaM ep M3Hgaru xanKgapHHHr ôapna anoKa Ba MyHocaôaraapu Kyëm TaKBHMH ôyHHna onuô ôopunagu4.

CypxoH Boxacu Typnu xygyg^apura yromTupunraH gana TagKUKoraapura TaaHHÔ, myHgaH xynocara KenguKKH, xanKHMH3HHHr aHtaHaBHH TaKBHMH a^gognapHMH3HHHr acpnap gaBoMuga CHHOBgaH yTraH xaëTHH Ta^puôanapu Ba MexHaT aHtaHanapu acocuga M3ara KenraH. fflyHHHr ynyH xaM ymôy TaKBHMga Hun ^acnnapu Ba xap ôup oÖHHHr moxhath, TaôuaTga ôynaguraH y3rapumnapHHHr MyggaTH, gexKoHHunuK Ba nopBanunuK xy^anuruHH ropHTHmHHHr TaôuaT xogucanapu ôunaH ôofhhk ^uxaraapu y3 aKCHHH TonraH. XanKHMU3 TOMOHHgaH aparnnraH xa^TaHOManap, OHHOManap, fiunHOManap y3OK gaBpnap MoôaHHuga axonu ynyH MyKaMMan KynnaHMara aônamaH. Ymôy KynnaHManapga Hun Ba oönap xonarn, gana umnapuHH ôa^apum Myggaraapu ôaëH KunumaH. Ymôy KynnaHManapHH MyKaMMan y3namTupraH ôunuMgoHnap TaôuaT y3rapnmnapHHH ongHHgaH aHTuô ôepyBHH ôunrup, "xucoôgoH", "gyFan", "Ta^puôaKop", "wngy3HH", "^yfipyK" Kaôu araManap ôunaH HoMnarnaH.

CypxoH - fflepoôog Boxacuga xap ôup KHmnoKHHHr y3 xucoôgoHH ôynraH. OgaMnap ganara экнн экнm, napBapumnam, xochhhh hhfhô onum MyggaraapuHH, xaTTo HaBpy3 ongugaH Kenrycu Hunga Kaficu экннgaн ôapaKa Tonum MyMKHHnHrHrana ymôy ôunuMgoHnap ôunaH Macnaxaraamuô um KypumraH. X,ucoôgoHnap aHtaHaBHH Ta^puôanapra Ta^Huô TaôuaTga ôynaguraH xap xun y3rapnmnapra, ycuMnuK Ba ^öHHBopnap xonara xaMga ocmoh ^HCMnapuHurn caMogarH ypHura Kapaô, Kenrycu oh oô-xaBocuHH onguHgaH aHTuô ôepumra xapaKaT KunraHnap. Ynap xaTTo Ky3ga gapaxraap ôapruHHHr TyKunumu, hcchk ynKanapga KumnafiguraH KymnapHHHr ynnô KeTHm TapTHôH, ëFHH-coHHH MHKgopnra Kapaô KyKnaM KaHgafi KenumuHH xaM TaxMHH Kuna onraHnap.

ohhm O. PaxMoHoBHHHr MatnyMoTnapura KaparaHga, oTa-ôoôonapuMH3 BaKT xhcoôhhh wpuTumga KyHugaru ycynnapgaH ^ofiganaHumraH: 1) EpHHHr Kyëm aTpo^ugaru gaBpuH afinaHumura acocnaHraH fflaMCHH TaKBHM; 2) oh $a3anapuHHHr y3rapumu Ba xapaKarara acocnaHraH KaMapuH TaKBHM; 3)

MaBcyMHH KymnapHHHr KyKnaMru ynuô Kenumu Ba Ky3ga hcchk ynKanapra Kumnam ynyH ynuô KeTum MyggaTnapura acocnaHraH "Kym KaHu" ëKH "gonFa xucoôu"; 4)

4 X,aKHMoB M. TypKHCToH xa^K^apu Ky^^araH TaKBHM^ap. - TomKeHT, 1999. - E 38.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

XyHKap rongy3u SunaH oÖHuHr xapaKaT HyHanumugaru MyaHaH KecumyB MyggaTHapura acocHaHraH "TyFan" ëKu "TyKym xucoSu"; 5)

yHKaMu3garu gapëHap caTxuHuHr KyTapunumu MyggaTHapuHu y3 unura oHraH "TomyB xucoSu"; 6) gexKoHnunuK HuHugaru экнннapнн экнm, napBapumHam Ba ypuS-HuFuS oHum MyggaTHapuHu aHrnaTyBnu "gexKoH xucoSu"; 7) nopBagopnapHuHr nopBa Huhu gaBoMuga Sa^apaguraH ygyM Ba aMannapuHu y3uga My^accaMHamTupraH "nopBa xucoSu"; 8) ë3 Ba KumHuHr энг uccuK xaMga энг coByK KupK KyHHuK MyggaTHapu SunaH Sofhuk xaHK KapamHapu acocuga KenuS nuKKaH "nunna xucoSu"; 9) Yз6eкнcтoннннг TaSuuH-uKHuMuH mapouTuga экнннapнннг numuS eTuHum MyggaTuHu SenrunoBnu "w3 xucoSu"; 10) ^acnnap aHMamuHyBugaru ^eHonoruK Ky3aTyBHap MaxcyHu SynraH "TyKcoH xucoSu"; 11) rongy3nap xapaKaTuHu Ky3aTum acHocuga KenuS nuKKaH "rongy3 xucoSu"; 12) "Mynan xucoSu"5.

XX acpHuHr ukkuhhu apMura Kagap tof axoHucu apuM yTpoK TypMym KenupraHHuKHapu ynyH KyKHaMga aHnoBra 6opu6, Ky3ga KumHoKKa KaHTumap, nopBaHu Saxopga aHnoBra xaHgam xaM myHra KapaS nuKapunap эgн. Kynum oHgugaH anSarra KyHHu yHrnaS, KeHuH Hynra nuKumraH. KynruHa KumnoKnapga KyHHu yHr ëKu nan экaнннгннн aHuKnaHguraH KyH yHrnoBnunap SynraH. ^aHySuH Y36eKucToHga onu6 SopunraH этнoгpa$нк gana TagKuKoTnapuga ukku Typgaru wngy3 KaneHgapu ë3u6 onuHraH. ^yMnagaH, fflepoSog TyMaHu XaTaK KumnoFuga TapKanraH KaneHgap "3yxan" KaneHgapu ge6 aTanagu. Mngy3 ohuhu aHuKnam 6upo3 kuhuh SynuS, 6yHga wngy3HuHr 24 KyHnuK xapaKaTuHu cuhhkobhuk SunaH Ky3aTumraH. Mngy3 aHru oÖHuHr yn KyHnuK KypuHumura KapaS SomKapunagu. ffly yn KyHgaH oÖHuHr SupuHnu KyHu aHuKnaHagu. Arap oH yn KyHnuK SynuS, MacanaH, nopmaHSa KyHu KypuHca, geMaK, oÖHuHr SupuHnu KyHuHu gymaHSa ge6 xucoSnaHagu. fflyHra KapaS ohhu oxupurana caHam MyMKuH. X,ap oHga ynTa 6up 6op: 1, 11, 21 - my yn KyHga wngy3 mapKga Synagu. YnTa ukku 6op: 2, 12, 22 -wngy3 ^aHySuH - mapKga Synagu. YnTa yn 6op. 3, 13, 23 - rongy3 ^aHySga Synagu. YnTa TypT 6op: 4, 14, 24 - wngy3 ^aHy6u-Fap6ga Synagu. YnTa 6em 6op: 5, 15, 25 -wngy3 FapSga Synagu. YnTa ohtu 6op: 6, 16, 26 - wngy3 muMonu-FapSga Synagu. YnTa eTTu 6op: 7, 17, 27 - wngy3 muMonga Synagu. YnTa caKKu3 6op: 8, 18, 28 -wngy3 muMonu-mapKga Synagu. ^aMu 24 KyHHu anoxuga xucoSra onu6 ropum KepaK. rongy3 xap caKKu3 KyHga 6up aHnaHagu. Bup oHga эca yn MapTa. ffly gaBpga wngy3ra KapaMa-Kapmu wpunMaHgu. AKcuHna yHra opKa ToMoHra KapaS ropunagu. MacanaH, arap ^aHy6 tomoh KynMoKnu ëKu wpMoKnu Synca, wngy3 muMon

5 PaxMoHoB KamKagapë Boxacu axonucuHuHr gexKoHnunuKKa oug yp$-ogaraap Ba MapocuMnapu (XIX acp oxupu XX acp 6omnapu). - TomKeHT: "Ta^aKKyp"., 2010. - B 92-93.

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

томонда булиши керак. Учта туккиз - 9, 19, 29 кунлари юлдуз ерда булади. Шу кунлари юлдуз хеч томондан куринмайди. Учта ун - 10, 20, 30 кунлари эса, юлдуз осмонда булади. Ана шу олти кун ичида, яъни учта туккиз ва учта унда одамлар бемалол исталган томонига йулга чиккан, кучган ва туйлар килишган6.

Юлдуз ойининг биринчи куни шарк томонда булади. Иккинчи ва учинчи айланишида хам шарк томонда булади. Юлдузни аниклаш учун григориян календари ярамайди. Бунинг учун факат ой календаридан фойдаланиш лозим. Ой календарида хар ойнинг боши уч кунлик ой куринган чоршанба куни кирса, уша кундан бошлаб юлдузни аниклаш бошланади.

Шеробод тумани, Кизилолма кишлогидаги мавжуд календар "тугол" деб аталади. Бу календарда Хулкар, Тарози, Жаркировик ва Камбар буржлари бор. Камбар буржи чаёнга ухшаб туради ва доимо осмонда туради. Хулкар - 21 июндан 21 июлга кадар куринади ва туккизта юлдузлар туркумини уз ичига олади. Тарози - тарозига ухшаш булиб, 3 юлдуздан иборат булади. Тарози юлдузи 21 июлдан 21 августга кадар осмонда куринади. Жаркировик - битта ёркин юлдуз булиб, 21 августдан 21 сентябрга кадар куриниб туради.

Камбар юлдуз буржи билан ой бир-бирига якинлашган пайт "тугол" дейилади. Бу холат хар ой давом этиб, 2,5-3 кунни уз ичига олади. Тугол январдаги 23 - санадан бошланади ва хар ойда 2 кундан кискариб боради.

Шу ойнинг факат 10-куни кучиш мумкин. Ушбу таквим ой чикишидан бошланади ва ой йуналиши буйича юрилади. Ахоли бирон жойга чикмокчи булишса, бошка йуналишдан юриб, белгиланган манзилга етиб олишади. Бирок тугол кунлари бир жойдан иккинчи жойга кучиб утилмайди, келин олинмайди. Тугол яшин тезлигида утиши мумкин деб хисобланади7.

Воха ахолиси орасида вакт хисобини юргизишнинг хижрий - Шамсий таквими кенг таркалган. Бунда ойларнинг номи купинча арабча номлар билан аталган. Масалан, ойларнинг номлари куйидагича: хамал (куй), савр (бука), жавзо (эгиз киз), саратон (кискичбака), асад (арслон), сумбула (бошок), мезон (тарози), акраб (чаён), кавс (ёй), жадий (эчки), далв (ковга), хут (балик)8. Зироаткор ахоли азалдан узларининг фаолиятини фенологик кузатиш асосида йулга куйганлар. Ахоли илмий метеорология ва астрономиядан бехабар булишига карамасдан асрлар давомида табиатни изчил кузатиш натижасида орттирган оддий хаётий тажриба асосида халк календари (дехкон таквими)ни ишлаб чикишган.

6 Umarov I. Housing ceremonies in surkhan oash. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science halqaro jurnali. 2020. -B 343-345.

7 Умаров И. Кухитангтог кишлоклари ахолисининг номоддий маданиятининг этник ва локал хусусиятлари. Тарих фанлари буйича фалсафа доктори диссертатсияси. -Термиз, 2022. -Б 46-48.

8 Нарзикулов А. Дехкон таквими. - Тошкент: Мехнат, 1991. - Б 4-5.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

^ишлок хужалигида кулланилган халк таквимида хар бири 90 кунлик муддатни уз ичига олган фасллардан ташкил топган: булар бахорги туксон (хамал, савр, жавзо), ёзги туксон (саратон, асад, сумбула), кузги туксон (мезон, акраб, кавс) ва кишки туксон (жадий, далв, хут). Ёзги жазирама иссик ва кишки совук даврлар катта ва кичик чиллага булинган. Урта Осиё халклари, жумладан, минтака дехконлари хам кишни икки кисмга булишган: катта чилла, кичик чилла. Бахорнинг келиши хамалдан, жанубий туманларда эса хутдан бошланган. Бахор ойининг кутилиши, яъни кукламги дехкончилик ишларининг бошланиши юлдузлар холатига, илк кушларнинг учиб келиши ва бошка фенологик кузатишларга караб белгиланган9.

Сурхон - Шеробод вохаси ахолиси хам аждодларимиз томонидан ишлаб чикилган ва юлдузлар харакатига асосланган йил фаслларини белгилашнинг буржлар билан боглик жихатларини хам назардан кочирмаган. Булар: буржи обий (бахор), буржи норий (ёз), буржи бодий (куз), буржи хокий (киш)10. Дала кузатувлари жараёнида тупланган маълумотларга кура, дехконлар ва чорвадорлар юлдузларга хар кандай номни беришмаган. Уларнинг шаклига караб, уша юлдузлар чиккан пайтда табиатда кандай узгаришлар содир булган ёки бу хатти-харакат, холат кайси хайвонникига ёки бошка нарсага ухшаган булса, купрок ана шуларни эътиборга олишган. Умуман олганда, юлдузлар дехконнинг урадиган галласи, чорвадорнинг курадаги кузиси булган11.

Сурхон вохаси ахолиси узларининг турмуш тарзини, анъанавий хужалигини, рузгорда иш юритиш фаолиятини шунингдек, туй-томоша, байрам ва анъанавий маросимларни юлдуз ва сайёраларнинг, ой-кунларнинг харакатига ва об-хавонинг кандай келишига караб амалга оширишган.

Вохада купгина хисобдонлар Хулкар, Жаркировик ва Тарози юлдузининг куринишига караб купгина мавсумий тадбирларни амалга оширишган.

НАТИЖАЛАР (РЕЗУЛЬТАТЫ / RESULTS)

Маколада замонавий этнологик усуллар ва янги илмий ёндашувлар асосида Сурхон вохаси ахолисининг анъанавий таквимлари ва йил фасллари билан боглик карашлари ва астрономик кузатишларини хар томонлама махсус урганиш амалга оширилди; Сурхон вохаси ахолисининг таквимий хисоб-китоблари уларнинг астрономик асослари тахлил килиниб ёритиб берилди.

ХУЛОСА ( ЗАКЛЮЧЕНИЕ / CONCLUSION)

Сурхон - Шеробод ахолисининг анъанавий халк таквимлари табиат ходисаларини чукур урганиш хамда фенологик кузатувлари асосида ишлаб

9 Жабборов И. Узбек халки этнографияси. -Б. 102-103.

10 Нарзикулов А. Дехкон таквими. -Б. 13-61.

11 Дала ёзувлари. Шеробод тумани Хитой кишлоги, 2023 йил.

Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences

SJIF 2024 = 7.404 / ASI Factor = 1.7

HHKunraH. Ey TaKBHMnap xanKHMH3HHHr acpuH aHtaHanapuHH y3uga ®:aMnaraH. EyHgaH Tam;apu Boxa axonucu xu^pufi xucoô ôunaH xaM hhh xhcoôhhh wpuTumraH. Ey HKKana TaKBHM ôup TapTuôga xanKHUHr opacuga KeHr KynnaHunraH Ba HKKana TaKBHM xaM ôup-ôupuHH HHKop KunMaraH. ffly ôoucgaH xaM rpuropuaH KaneHgapu Kupuô KenryHra ;agap Boxa axnu ymôy HKKana Ta;BHMgaH yHyMnu ^ofiganaHumraH.

A^ABHËT^AP PYHXATH (REFERENCES)

1. Aôy PaHxoH EepyHHH KagHMra xanK^apgaH ;onraH ëgropnuKnap. TaHnaHraH acapnap. - TomKeHT: OaH, 1968. - E. 133-152

2. MaxMyg ^omFapufi ^eBoHy nyFoTHT-TypK. - TomKeHT: OaH, 1-^ung, 1963. -E. 460

3. Hap3HKynoB A. ^ex;oH Ta;BHMH. - TomKeHT: MexHaT, 1991. - E. 13-61

4. x^khmob M. TypKucToH xanK^apu KynnaraH TaKBHMnap. - TomKeHT, 1999.

5. PaxMoHoB O. Kam;agapë Boxacu axonucuHHHr gexKoHnunuKKa oug yp$-ogaraap Ba MapocuMnapu (XIX acp oxupu XX acp ôomnapu). - TomKeHT: "Ta^aKKyp", 2010. - E 92-93.

6. Umarov I. Housing ceremonies in surkhan oash. International Scientific Journal Theoretical & Applied Science halqaro jurnali. 2020. -B 343-345.

7. YMapoB H. KyxuTaHrToF KumnoK^apu axonucuHHHr HoMogguH MagaHHATHHHHr этннк Ba noKan xycycuaraapu. Tapux ^aHnapu ôyHHHa $anca$a goKTopu guccepTaTcuacu. -TepMH3, 2022. -E 46-48.

8. XaHgapoB, O. 3. (2022). CYPXOH BOXACH AXO-HHCHHHHT Ë3 BA KY3 MABCYMH EHHAH EOF^H^ MAPOCHM^APH BA YPO-O^AT^APH. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(7), 134-140.

9. ^aôôopoB H. Y3ôeK xarau этнoгpa$нacн. -E. 102-103.

10. HypuguHoB T. Y3ôeKnapHHHr TaôuaT,TaôuaT MaBcyMnapu Ba xogucanapu ôunaH ôofhhk эtтнк;ogпapн, hhoxhh Kynnapu Ba MapocuMnapu. CuëcaTmyHocnuK, xyKyK Ba xan;apo MyHocaôaraap ^ypHanu. 2022. -E 12-13.

11. ^ana ë3yBnapu, EoHcyH TyMaHH nagaHr, nynxoKHM, Ko^upyH Ba MyHHo; KumnoK^apu. 2020 hhh.

12. ^ana ë3yBnapu. fflepoôog TyMaHH Xhtoh ;umnoFH, 2023 hhh.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.