24jort^
gL
SUN'IY INTELLEKT TEXNOLOGIYALARINI TA'LIM JARAYONIGA TADBIQ ETISH VA UNING AFZALLIKLARI
Akbarshoh Xurshid o'g'li Toshpo'latov Kamola Nodirjon qizi Martavaliyeva
Chirchiq davlat pedagokika universiteti 3-bosqich talabalari [email protected], [email protected]
ANNOTATSIYA
Birlashgan Millatlar Tashkilotining 2030 yilgacha barqaror rivojlanish kun tartibining asosiy tarkibiy qismlaridan biri sifatli ta'limdir. Raqamli texnologiyalar va sun'iy intellekt tarmoqlari ushbu maqsadlarga erishish uchun muhim vositadir. Ushbu maqolada ta'limda raqamli texnologiyalardan foydalanish, ularning ustunligi, sun'iy intellekt texnologiyalarni ta'limga tadbiq qilish, sun'iy intellektdan unumli foydalanish haqida tushuncha beriladi.
Kalit so'zlar: Raqamli texnologiya, Sun'iy intellect(AI), robot, IoT(Internet of Things), Chatbot, Feedback, Google, Alexa, Bard, Chatspot, Bing Chat, Jasper Chat, Perplexity, Tidio Lyro, Kommunicate, Intercom, Drift.
Zamonaviy dunyoda barqaror rivojlanishda ta'limning asosiy o'rin egallaydi. Axborot texnologiyalaridan keng foydalanish ta'lim sohasini rivojlantiruvchi kuch hisoblanadi. Ta'limni joriy etishda smartboardlar, planshetlar, dinamik vizualizatsiya va virtual labaratoriyalardan foydalanish ta'limni yetarli darajada o'zgartirushini ko'rsatib bermoqda. Axborot olish va foydalanish tezligi juda yiriklashgan hozirgi davrda ta'lim tizimida raqamli texnologiyalardan foydalanish ta'lim sifatini oshirish va ijtimoiy faol yoshlarni tarbiyalashda katta axamyatga ega. Biz ilgari ta'lim dasturlarini an'anaviy usuli ya'ni ma'ruzani yirik xajmli kitoblar va qo llanmalar orqali amalga oshirilgan shaklida olib borganmiz. Bu esa o'z navbatida ta'lim sifatining u qadar yuqori bo'lishini ta'minlamagan. hozirda ta'lim sifatini ko'tarishda ta'limni raqamlashtirish jarayoni boshlangan. Raqamli ta'limning rivojlanishi o'z o'rnida hukumatning ushbu sohani qo'llab-quvvatlashiga bog'liq. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.M.Mirziyoyev quyidagilarni qayd etib o'tadi: "Taraqqiyotga erishish uchun raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalarini egallashimiz zarur va shart. Bu bizga yuksalishning eng qisqa yo'lidan borish imkoniyatini beradi. Zero, bugun dunyoda barcha sohalarga axborot texnologiyalari
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
984
g
m
chuqur kirib bormoqda. Albatta, raqamli iqtisodiyotni shakllantirish kerakli infratuzilma, ko'p mablag' va mehnat resurslarini talab etishini juda yaxshi bilamiz. Biroq, qanchalik qiyin bo'lmasin, bu ishga bugun kirishmasak, qachon kirishamiz?! Ertaga juda kech bo'ladi" [1]
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori, 17.02.2021 yildagi PQ-4996-son, Sun'iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to'g'risida
"Raqamli O'zbekiston — 2030" Strategiyasiga muvofiq hamda sun'iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish va ularni mamlakatimizda keng qo'llash, raqamli ma'lumotlardan foydalanish imkoniyatini va ularning yuqori sifatini ta'minlash, ushbu sohada malakali kadrlar tayyorlash uchun qulay shart-sharoitlar yaratish maqsadida:
—Raqamli O'zbekiston — 2030" Strategiyasini har tomonlama amalga oshirishga qaratilgan ilmiy tadqiqotlarni tashkil qilish hamda iqtisodiyot tarmoqlari, ijtimoiy soha va davlat boshqaruvi tizimida sun'iy intellekt texnologiyalarini joriy qilish;
Sun'iy intellekt sohasida fundamental va amaliy ilmiy tadqiqotlarni olib borish, raqamli texnologiyalarni rivojlantirishning ilmiy ekotizimini shakllantirish;
sun'iy intellekt texnologiyalari asosida boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish bo'yicha innovatsion mahsulotlarni hamda ularning modellari, algoritmlari va dasturiy ta'minotini ishlab chiqish;
sun'iy intellekt texnologiyalarini rivojlantirish bo'yicha yetakchi xorijiy innovatsion va ilmiy muassasalar bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish va qo'shma loyihalarni amalga oshirish.
Sanoat va jamiyat asoslarini qurish bilan bir qatorda, reja "kelajak poydevori sifatida ta'limni isloh qilish va ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar tizimini qayta qurishni talab qiladi. Ta'lim islohotiga kelsak, boshlang'ich va o'rta ta'limdan tashqari, shuningdek, ta'limda sun'iy intellekt bilan bog'liq bo'lgan ta'lim, boshqacha aytganda, "matematika, ma'lumotlar fanlari va AI" ta'limi qanday bo'lishi kerakligi ko'rsatilgan.
Sun'iy intellekt texnologiyalarini jadal joriy etish uchun shart sharoitlar yaratish yuzasidan Hukumatimiz tomonidan belgilab berilgan vazifalar bo'yicha Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan bir qancha ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, Ilmiy faoliyatga oid davlat dasturlari doirasida sun'iy intellektni rivojlantirish bo'yicha umumiy qiymati 38,9 mlrd.
so'm bo'lgan, davomiyligi 2021-2024 yillarga mo'ljallangan jami
October 20, 2023
g
m
24 ta amaliy, innovatsion, fundamental va xalqaro loyiha bajarilmoqda.
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universiteti hamda Raqamli texnologiyalar va sun'iy intellektni rivojlantirish ilmiy-tadqiqot institutida raqamli texnologiyalar va sun'iy intellekt ixtisosligi bo'yicha oliy ta'limdan keyingi ta'lim yo'nalishi ochildi. Sun'iy intellekt sohasida tayanch doktorantura va stajyor-tadqiqotchilikka jami 33 ta maqsadli kvotalar ajratildi. Shundan, raqamli texnologiyalar va su''iy intellekt ixtisosligi bo'yicha 19 ta tayanch doktoranturaga, 14 ta stajyor-tadqiqotchilikka maqsadli kvotalar tashkil etadi.[2]
AI strategyasi 2030 raqamli O'zbekistonda tadqiqot va ishlanmalar tizimini rekonstruksiya qilish "kelajak uchun poydevor yaratish" sifatida ham ko'rsatilgan, ammo bu yerda biz "universitetlar, texnikumlar va kollejlar"dagi ta'lim islohotining konturini tushuntiramiz". Bundan tashqari, materialda batafsil aniq raqamlrda tushuntirish yo'qligi sababli, noto'g'ri talqin qilish yoki noto'g'ri baholash mumkin.
Raqamli ta'lim - bu texnologiyadan foydalanadigan har qanday ta'lim turi. Bu o'quv dasturining barcha sohalarida sodir bo'lishi mumkin. Unda ishlab chiqarish va boshqarishning asosiy faktori sifatida raqamli ko'rinishdagi katta ma'lumotlar majmui va ularni qayta ishlash jarayoni xizmat qiladi. Raqamli texnologiyalar ma'lumotlarni ishlab chiqaradigan, saqlaydigan yoki qayta ishlaydigan elektron vositalar, tizimlar, qurilmalar va resurslardir. Ma'lum misollar orasida ijtimoiy tarmoqlar, onlayn o'yinlar, multimedia va mobil telefonlar mavjud.
Raqamli texnologiyalar orqali ta'lim berilsa ta'lim oluvchilarga ta'lim olish usullari osonlashmoqda. Bunda esa ta'lim tizimi vostilari rolini multimediyalar, kodoskop, kompyuter, noutbuk, internetga ulangan televizorlar, telefon liniyalar, smart doska, proyektorlar bajarib beradi. Ta'lim beruvchilarga bunday vositalar bilan dars mashg'ulotlar o'tkazish ta'lim sifatini oshirishni ta'minlaydi. Onlayn darslarda raqamli texnologiyalar qo'llanilishi yaxshi samara berishi xammamizga ma'lum. Masalan, televideniya orqali berib borilgan onlayn darslar raqamli ta'lim olishning bir turi deb olsak bo'ladi.
Raqamli ta'limda:
- xohlagan joyida va xohlagan vaqtida ta'lim olish imkoniga ega;
- internetdan axborot olish va undan foydalanish madaniyati shakllanadi;
- ta'lim tizimini yangi bosqichga ko'taradi;
- vaqt va mablag' sarfini keskin kamaytiradi;
- "raqamli dunyo"da yo'qolib qolmaslik va yaxshi ish topishda ustunliklarga ega bo'lishgi kabilar.
October 20, 2023
jort^
gL
Raqamli ta'lim tizimini yuksalishiga joylarda zamonaviy texnologiyalardan foydalanishni kuchaytirish, ta'lim dargohlarida intraktiv yo'llar orqali ta'limni yo'lga qo'yish, o'quvchilarni zamonaviy texnik vositalardan to'gri va unumli foydalanishni yo'lga qo'yish zaruriyati turibdi. Bu esa o'z navbatida ta'lim beruvchilarni o'z ustida ko'proq ishlashi va raqobat tufayli ta'lim sifatini yanada orttirishga xizmat qiladi.
Bundan tashqari raqamli texnologiyalar tarkibiga kiruvchi sun'iy intellektdan foydalanish orqali, nafaqat ta'limda balki, hayotning barcha jabhalarida samarali foydalanish mumkin. Sun'iy ong texnologiyasini joriy etish orqali shaffoflikni ta'minlash, firibgarlikni oldini olish, ma'lumotlarni tahlil etish, Sud sohasida shaffof foydalanish, takrorlanuvchi jarayonlarni avtomatlashtirish(misol uchun, avto javob berish, ma'lumotlarga asoslanib xulosa chiqarish va boshqalar), katta hajmli ma'lumotlar bilan ishlash ustunliklarini beradi. Ta'lim sohasida esa virtual o'quv muhitini yaratish va masofaviy ta'limda katta qulayliklar yaratadi.
Endi ba'zi raqamli texnologiyalarga to'xtalib o'tamiz: Sun'iy intellektga asoslangan texnologiyalar. Xalq orasida „sun'iy ong" atamasi ko'pincha „o'rganish" va „muammolarni yechish" kabi inson idroki bilan bog'laydigan „kognitiv" funksiyalarni taqlid qiladigan mashinalarni tasvirlashda ishlatiladi, biroq bu ta'rifni yirik sun'iy ong tadqiqotchilari rad etishadi. Sun'iy on g ilovalari yetuk web-qidiruv tizimlari(Google), tavsiya etuvchi tizimlar(You Tube, Amazon, Netflix), inson nutqini ajrata olish va aniqlash(Siri, Alexa), o'zi yurar mashinalar(Tesla), hamda strategic o'yin tizimlarda(Go) yuqori darajada raqobatlashishni o'z ichiga oladi. Sun'iy intellect sanoatidagi tub burulish 2023-yilda kuzatildi. Chunki, ta'lim va boshqa barcha sohalarga kirib borayotgan Sun'iy intellektga asoslangan Chatbotlar ancha ommalashdi. Misol tariqasida, Open.AI kompaniyasi o'zining ChatGPT loyihasi orqali butun dunyo bo'ylab millionlab foydalanuvchilarga ega bo'ldi. Ushbu bot matnli ko'rinishda bajarish va javob berish ko'nikmasiga ega. Ushbu vositaning ta'limdagi o'rinli jihati, u foydalanuvchiga vazifalarni samarali va foydali qilish uchun har qanday yaxshi tavsiyalar bera oladi. Misol uchun, o'quvchi ingliz tilidan Insho yozish vazifasi berilgan, u inshoga turli xil fikrlar olish va yozga inshosiga sun'iy ong orqali Feedback(fikr, tavsiya) [3] olishlari mumkin. Yana bunday misollarni ko'pini keldirish mumkin, darslarni rejalashtirish, samarali internet saytlar topish, vazifalarni taqsimlash, biror vazifani samarali bajarish yo'llari va boshqalar. Hozirgi kunda bunday texnologiyaga asoslangan dasturlar talaygina, Bard, Chatspot, Bing Chat, Jasper Chat, Perplexity, Tidio Lyro, Kommunicate, Intercom, Drift va boshqalar.
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
987
jort^
¿L
Inson xatosini kamaytirish: Sun'iy intellektning eng katta yutuqlaridan biri shundaki, u inson xatolarini kamaytiradi. Odamlardan farqli o'laroq, kompyuter mashinasi to'g'ri dasturlashtirilgan bo'lsa, xatolarga yo'l qo'ymaydi, odamlar esa vaqti-vaqti bilan xato qiladilar. Shu sababli, sun'iy intellekt avval saqlangan ma'lumotlarni to'plash, xatolik ehtimolini kamaytirish va har qanday vazifaning aniqligi va aniqligini oshirish orqali ba'zi bir algoritmlar to'plamidan foydalanadi. Demak, sun'iy intellekt qiyin hisob-kitoblarni talab qiladigan va hech qanday xatosiz bajarilishi mumkin bo'lgan murakkab muammolarni hal qilishga yordam beradi.[4]
Xavfni kamaytirish: Bu, shuningdek, sun'iy intellektning eng katta afzalliklaridan biridir. Sun'iy intellekt robotlarini ishlab chiqish texnologiyasi odamlarning ko'plab xavfli cheklovlarini engib o'tishga qodir va biz uchun xavfli ishlarni amalga oshirishi mumkin, masalan, bombani zararsizlantirish, neft va ko'mir qazib olish, okeanning eng chuqur qismini o'rganish va hokazo. Shunday qilib, u har qanday yomon vaziyatda ham yordam beradi. Inson yoki tabiiy ofatlar ham sun 'iy intellekt robotlari aralashuv xavfli bo'lishi mumkin bo'lgan holatlarda qo'llanilishi mumkin.[5]
Odamlardan farqli o'laroq, kompyuter tanaffuslar va yangilanishlarni talab qilmaydi. Oddiy odam 8-9 soatgacha, jumladan, tanaffuslar va yangilanishlarni ham davom ettira oladi, kompyuter mashinasi esa odamlardan farqli o'laroq, 24/7 tanaffuslarsiz ishlaydi va hatto zerikmaydi. Chatbotlar va ishonch telefonlari markazlari doimiy ravishda mijozlar so'rovlarini qabul qilish bilan shug'ullanadigan va sun'iy intellekt tomonidan avtomatik ravishda hal qilinadigan turli veb-saytlarni 24/7 qo'llab-quvvatlashning eng yaxshi namunasi sifatida qaralishi mumkin.
Shaxsiylashtirilgan ta'lim : Odatda o'quvchilar o'rganadigan narsalarga ko'p e'tibor beriladi, tarixiy tendensiya o'quv rejasiga qaratiladi. Biroq, talabaning qanday o'rganishi juda muhimdir. Sun'iy intellekt sohasidagi yutuqlar o'qituvchilarga o'quvchilari qanday o'rganishlarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi va ularga o'quv dasturini mos ravishda moslashtirishga imkon beradi.[5]
Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, bugungi kunda sun'iy intellect texnologiyalari hayotning ajralmas qismiga aylanib ulgurdi. Masalan, sun'iy intellektning rivojlanishi inson kasbiy faoliyatiga ham ta'sir etmay qo'ymayabdi. Sun'iy intellekt texnologiyalaridan foydalana olish hozirgi kunda katta imkoniyatlar taqdim etmoqda. O'tgan bir necha yillar davomida kompyuterdan foydalana olmaslik, savodsizlikdek ko'rilgan bo'lsa, endi bu narsa Sun'iy intellekt texnologiyalariga nisbat berib ishlatilish davri keldi. Dunyo ta'limi esa o'sha texnologiyalar asosida ancha katta yutuqqa erishib kelmoqda,
October 20, 2023 Republican Scientific and Practical Conference
988
g
m
ushbu vositalarni joriy etish esa o'z qo'limizda. Zero, sun'iy intellekt texnologik rivojlanish va taraqqiyotlar asosidir.
REFERENCES
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi "2022-2026 yillarga mo'ljallangan yangi O'zbekistonning taraqqiyot strategiyasini tasdiqlash to'g'risida"gi PF-60-son Farmoni.
2. https://mininnovation.uz/ru/news/post-808
3. https://chat.openai.com/
4. Shamsiddinovich, M. R., & Obidjonovich, Z. N. (2021). Advantages and Improvements of E-Textbook Teaching of Computer Science in General Secondary Educatin. CENTRAL ASIAN JOURNAL OF MATHEMATICAL THEORY AND COMPUTER SCIENCES, 2(12), 71-74.
5. Begaliyevich, N. C., Obidjonovich, N. Z., & Bahodir og'li, A. O. (2022). SOLVING MULTIDIMENSIONAL PROBLEMS WITH A WEAK APPROXIMATION METHOD. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(5), 949-955.
October 20, 2023
