CC BY
1KIMYOVIY TEXNOLOGIYA VA QURILISH ХИМИЧЕСКАЯ ТЕХНОЛОГИЯ И СТРОИТЕЛЬСТВО CHEMICAL TECHNOLOGY AND CONSTRUCTION
UO'K: 629.122 - 10.5281/zenodo. 10596819
SUG'ORISH KANALLARIDA OLIB BORILADIGAN GEODEZIK ISHLARNI GEOAXBOROT DASTURIY TA'MINOTI YORDAMIDA BAJARISHNI
TAKOMILLASHTRISH
UJ
Fayziyev Shohrux Shamsi o'g'li Avilova Nilufar Fayzulla qizi
Qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti "Geodeziya vayerdan "T1QXMM1" Milliy tadqiqot universitetining Qarshi irrigatsiya va foydalanish " kafedrasi, t.f.f.d (PhD) dotsenti agrotexnologiyalar instituti Geodeziya va geoinformatika
E-mail: shohruxfayziyev1 @!gmail. go kafedrasi assistenti
Annotatsiya. Maqolada geoaxborot tizimlari asosida kartalashtirishning zamonaviy texnologiyalaridan foydalangan holda geodezik, topografik qidiruv ishlarini olib borish orqali joy ko 'rsatkichlarining hozirgi holati, dinamikasi va о 'zgarishini ta 'minlovchi tizimini yaratish, optimallashtirish va oqilona foydalanishda hamda geodezik, topografik qidiruv ishlarining ish hajmi va unumdorligi muammolarini olishda xizmat qilishi masalalari yoritilgan.
Kalit so'zlar: gidrotexnik inshoot, geoaxborot tizimlari, asfalt yo'l, lotok, ariq, toposyomka, rekonstruksiyalash, zovurlar, sug'orish kanallari, zax qochirish kollektorlari, о 'ng va chap qirg'oq, GAT (geoaxborot tizimlari).
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ГЕОДЕЗИЧЕСКИХ РАБОТ, ПРОВОДИМЫХ НА
ОРОСИТЕЛЬНЫХ КАНАЛАХ С ПОМОЩЬЮ
ГЕОИНФОРМАЦИОННОГО ПРОГРАММНОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ
Файзиев Шохрух Шамси угли Авилова Нилуфар Файзулла кизи
Ассистент кафедры геодезии и геоинформатики Института
Кафедра «Геодезия и землепользование» Каршинского
Карши ирригации и агротехнологий Национального
инженерно-экономического института, доцент, к.т.н.
исследовательского университета « 11QXMM1»
Аннотация. В статье рассматриваются проблемы создания, оптимизации и рационального использования системы, обеспечивающей текущее состояние, дина-
И
fi^
мику и изменение показателей местоположения путем проведения геодези ческих и топографо-поисковых работ с использованием современных картографических технологий на базе геоинформационных систем, а также объем и произ-водителъностъ геодезические и топографо-поисковые работы, освещены вопросы оказания услуги при их получении.
Ключевые слова: гидротехническое сооружение, геоинформационные системы, асфальтированная дорога, канал, канава, топосёмка, реконструкция, канавы, оросительные каналы, дренажные коллекторы, правый и левый берег, ГАТ (геоинформационные системы).
IMPROVEMENT OF GEODETIC WORK CARRIED OUT IN IRRIGATION CANALS WITH THE HELP OF GEOINFORMATION SOFTWARE
Fayziev Shokhruh Avilova Nilufar
Assistant at the Department of Geodesy and Geoinformatics,
Department of Geodesy and Land Use, Karshi Engineering-
Karshi Institute of Irrigation and Agricultural Technologies, Economic Institute, Associate Professor, Ph.D. ,T , rr ,,„,„-,,„„„„
National Research University TIQXMMI
Abstract. The article discusses the problems of creating, optimizing and rationally using a system that provides the current state, dynamics and changes of location indicators by conducting geodetic and topographic research using modern mapping technologies based on geoinformation systems, as well as the volume and productivity of geodetic and topographic research. issues of service in obtaining are covered.
Keywords: hydrotechnical structure, geoinformation systems, asphalt road, channel, ditch, toponymal, reconstruction, ditches, irrigation canals, drainage collectors, right and left bank, GAT (geoinformation systems).
Kirish. Gidrotexnik inshootlami re-konstruksiyalash jarayonida geodezik ma'lumotlarni hosil qilishdagi muammolar ko'p yillar davomida geodeziya fanining diqqat markazida bo'lib, hozirgi kunda esa eng dolzarb masalalardan biriga aylan-moqda.
Gidrotexnik inshootlarni tadqiq qilish va geodezik topografik masalalari bir qator zamonaviy geodezik asboblar orqali muta-xassislar va boshqa tadqiqotchilarning ish-larida o'chraydi. Jumladan, xorijiy olim-lardan G.A. Fedotov, J. Bouma, Levchuk G.P va boshqalar tadqiq etishgan
MDH olimlaridan V.N. Sukachev, S.V. Viktorov, va boshqalar geodezik topografik tadqiqot ishlarini olib borish va Gat dastur-
larini o'rganishga muhim hissa qo'shgan. "GAT" (geoaxborot tizimlari) dasturlarini qo'llash va kartalashtirish masalalari bilan Y.F.Knijnikov, I.K.Lure, V.S.Stolbova, va boshqalar shug'ullangan.
Jumladan, respublikamizning ko'plab olimlari geodezik va topografik ma'lumot-larining olish va ishlab chiqarishda qo'llash jarayonlari o'rganilgan (Toshpo'latov S., Suyunov.A.S, H.Muborakov, Sh.K. Avchiyev, T.Mirzaliyev, E.Y.Safarov, R. Oymatov, A.Inomov) va boshqalar ilmiy taddqiqot ishlarida va ishlab chiqarish sohalarida "GAT" dasturlarininig qo'l-lanilishi, qolaversa ilmiy asoslanish tushun-chalarini yoritib berganlar.
Adabiyot tahlili va usullari. Tadqiqot
ishlari dala sharoitlaridagi va GAT dasturlari uchun qabul qilingan usullar orqali geodezik va topografik dala qidruv ishlarining ishchi kuchi va vaqt sarfini qisqartrish hamda zamonaviy geoaxborot dasturlari imkoni-yatlarini yoritib berish, ishlab chiqarishda qo'llashni kuzatish ishlari hamda an'anaviy geodezik usullardan va "GAT" dastur-laridan foydalangan holda meliorativ suv inshoatlaridagi geodezik ishlardan foyda-lanildi. Geodezik va topografik tadqiqotlar geoaxborotlar dasturlari va dasturiy ta'mi-notlarga asoslangan holda dala sharoitida sug'orish va zax qochirish kanallarida o'tkazildi.
Tadqiqot natijalari. Mazkur tadqiqot natijalariga ko'ra, sug'orish kanallari va zavurlar profillaridagi geodezik va topografik ma'lumotlarni "GAT" dasturiy tami-notlari asosida algoritmlari va rejalashtrish texnologiyasi ishlab chiqilgan.
Geodezik o'lchashlar yordamida zax qochirish kollektorlarining geodezik re-konstruksiyalash ishlaridagi balandlik ko'r-
satkichlarini o'ng va chap qirg'oqdagi (N o'ng, N chap) balandlik ma'lumotlari aniq-lanib, zamonaviy "GAT" dasturiy ta'minot-lari asosida tenglashtrish ishlarini olib borish va natijada tadqiqotning umumiyligi va asosliligini ifodalash ishlari belgilab olin-gan.
Gidrotexnik inshootlarni loyihalashda, ya'ni sug'orish kanallari va zax qochirish tizimi kollektorlarida olib boriladigan geodezik ishlarning bir qismidagi ta'mirlash-tiklash loyihasi asosida 20 km li ochiq kollektorlardan har 100 m oraliqda olina-digan ko'ndalang kesimlar profillarini hosil qilish va kesishgan hudud (asfalt yo'l, lotok, ariq, tosh yo'l) larda toposyomka ma'lu-motlarini olish, qolaversa 2,5-3 km oraliqda bitta doimiy reperlarni o'rnatish va 1:10000 masshtabda har bir zovurning uzunligini aniq qilib burilish burchaklarini aniqlab, inshootlarning joylashgan o'rni peketlar ko'rsatkichlarining ma'lumotlarini olish talab qilinsa, yuqoridagi ishlar bo'yicha ma'lum bir geodezik ishlarninig bevosita
.jAj
• •• -П!
km
vil;»«;:
Шп
"Лм
ma'lumotlarini olish zamonaviy geodezik asboblar (elektron taxeometr) yordamida dala tadqiqotlari olib borilgan bo'lsa, dala tadqiqot natijalarini tenglashtirish va tek-shirish "GAT" dasturiy ta'minoti "global mapper" yordamida tekshirish ishlari baja-rilish jarayoni keltirib o'tilgan.
Tadqiqotning asosiy ko'rsatkichlaridan
biri bo'lib, yuqoridagi fikr-mulohazalarni asoslash va kanal, zovurlarning o'ng va chap tomon qirg'og'idagi (N o'ng, N chap) balandlik ma'lumotlarini tenglashtirish ishlarini olib borish va natijada tadqiqotning umumiyligi va asosliligini ifodalash ishlari belgilab olingan.
Kollektorlar va sug'orish kanallarida
с ПК1 ПК2 ПКЗ "ПК4 ПК 5
.324.73 3?4,89 . , ■ 324.81 324.92 [324~713 | 324.78 пк 5 | ПК 4 324 52 " ПКЗ ПК 2 ПК1 o'ng tomon chap tomon qirg'oq! qirg'oq! 3
2-rasm. Abdulla Nabiyev hududidagi CK-3.4 kallektorining chap va о'ng qirg'oq H balandlik otmetkalarining nisbati.
ikkala (chap va ung qirg'oq) balandliklarini tenglashtirish jarayoni asosiy vazifasi ikkala tomon qirg'og'idagi balandliklar H ma'lu-motlar olingan bo'lib, kollektor va sug'orish kanallarida deyarli 68% holatda chap va o'ng tomon yer sathi ko'rsatkichlari teng bo'lishi 3- rasmdagi CK-3.4 kallektorining chap va o'ng qirg'oq H balandlik otmet-kalari misolida keltirib o'tilgan. Kollektorlar va sug'orish kanallaridagi chap va o'ng tomon suv sathining H balandliklari 83% hollarda tengligi va bir biriga nisbatdan eng yuqori qiymatlar bilan 50 sm gacha farq qilmaydigan hududlarda, ya'ni H balandlik 50 sm gacha bo'lgan ko'rsatkichlardagi kollektorlar qiymatlarni loyihalash mum-kinligini inobatga olib va yon-atrof relyef strukturasining o'zgarib turishini hisobga
torlarninig bir tomoni bo'ylab geodezik o'lchash ishlarini olib borish lozim. Ma'lum bir kollektorlar va sug'orish kanallari geodezik topografik qidiruv ishlarining yakunlanganlik hulosaning mukammal-ligini, tekshirish jarayonidagi ishlar hajmini ham bevosita kameral sharoitda aniqlash mumkin. Ularning bir qismini dala ko'rsatkichlari bilan taqqoslash natijasida to'g'rili-gini asoslash ishlari, agar natijalar qanoat-lantirilmasa, bevosita dala sharoitida bir tomonlama qirg'oq bo'ylab geodezik o'lchash ishlarini olib borish, ya'ni hududning relyef ko'rsatkichlari katta bo'lgan tomon bo'yicha N balandlik ma'lumotlarini olish va loyihaviy natijalar bilan tenglashtrish maqsadga muofiq. Ushbu o'lchash natijalari quyidagi 1-jadval misolida ko'rsatilgan.
1-jadval
Elektron taxeometr vayo'ldoshli navigatsiya tizimlari orqali olingan ma'lumotlar
№ Elektron taxeometr ma'lumotlari Yo 'Idoshli navigatsiya tizimlari ma'lumotlari
H O'ng tomon Chap 100 m Suv Suv 100 m oraliq piketlari O'ng Chap tomon
yer sathi qirg'oq oraliqlar sathi sathi qirg'oq yer sathi
PK1 324.26 321.50 321.05 317.61 317.61 321.09 321.93 324.52
PK2 324.52 321.68 321.12 317.67 317.67 321.04 321.81 324.92
PK3 324.98 321.81 321.31 317.75 317.75 321.44 321.67 324.89
PK4 324.73 321.68 321.25 317.81 317.81 321.33 321.76 324.84
PK5 324.44 321.57 321.32 317.87 317.87 321.51 321.62 324.57
olgan holda tenglashtirish va taqqoslash ishlarini olib borish maqsadga muvofiq.
Muhokama. Yuqorida taklif etilgan tadqiqotlar natijasida dala tadqiqot ishlari bir qismining ish unumdorligini oshirishga erishiladi. Masalan, kollektorlarda ishchi kuchini qisqartirish va ish vaqtini kamay-tirish maqsadida ikkala qirg'oq natija-larining tengligi kuzatilganda, kollek-
Natijalarni tenglashtirish jarayonida o'ng tomon qirg'oq bo'ylab "Stonex" elektron taxeometr yordamida 1-7, 12-19, 23-39-PK lar bo'yicha olingan ma'lumotlar, ya'ni (o'ng tomon yer satxi, chap qirg'oq, 100 m oraliqlar, suv sathi, 100 m oraliq piketlari, o'ng qirg'oq, chap tomon yer satxi) larning N balandliklari ifodalangan bo'lib, natijalar 2022-yil sentabr oyining 15-18
kunlarida Qashqadaryo viloyati, Koson tumanining Abdulla Nabiyev hududidagi CK-4.3 kollektoridagi ko'rsatkichlar kelti-rilgan. Yuqoridagi qiymatlarning asosliligi va zax qochirish kollektorlaridagi geodezik ishlarning bir qismidagi ish unumdorligini oshirishga erishish maqsadida, qolaversa ishchi kuchini kamaytirish va ish vaqtini qisqartirishda, sug'orish kanallari va kollek-torlar chap tomon qirg'oqlarining N baland-lik ma'lumotlari 2022 yil sentabr oyining 21 kuni GAT dasturiy ta'minoti "Global mapper" yordamida Abdulla Nabiyev hududidagi CK-4.3 kollektor chap tomonining 17, 12-19, 23-39-PK lar bo'yicha N balandlik ma'lumotlari olindi.
Natijalarni taqqoslash va tenglashtirish
ishlari 3-rasmda keltirilgan bo'lib, bunda kollektor o'ng va chap tomoninig PK lar bo'yicha N balandliklarini chap qirg'oq bo'ylab geodezik usulda zamonaviy elektron taxeometrda olish ishlari olib borilgan bo'lsa, o'ng qirg'oq bo'ylab so'niy yuldosh navigatsiya tizimlari orqli olingan ma'lu-motlarni GAT dasturiy ta'minoti «Global mapper" asosida hosil qilish ishlari aks ettirilgan. Bu yerda 100 m PK lar oraliqdagi balandliklarda asosan (chap va o'ng qirg'oq, kollektorning yer sathi, uning pastki suv tubi qismi va kollektorning o'ng va chap tomon suv sathlari) dagi ma'lumotlar keltirib o'tilgan.
Koson tumani Abdulla Nabiyev nomli massiv hudududagi (CK-4.3) 7,5 km
3-rasm. Kollektorlar o'ng va chap tomonining PK lar bo'yicha N balandlik
ma'lumotlarini olish usullari
uzunlikdagi kollektorining o'lchash natija-laгi asosan "sug'orish kanallari va zax qochirish kollektoriarining qayta ta'miriash va tiklash" isЫaгini tashkil qilish va loyhalashtirish ishlarining tahlili asosida olib borilgan. Ushbu yuqoridagi keltirilgan ma'lumotlaming asosiy ko'reatkich qiymat-laгini tadqiqotning ilovalarida to'liqligicha yoritib berilganligi, va hamkorlik shartnoma doirasida dala sharoitida va kameral sha-roitda geodezik va topografik ishlar olib borilganligi, qolaversa Abdulla Nabiyev nomli massiv hududidagi (CK-4,3) 3,5 km uzunlikdagi kollektorining qayta ta'miriash va tiklash ishlarini GAT dasturiy ta'minot-lari yordamida yoritib berilganligi asos-lanilgan.
Xulosa. Gidrotexnika inshootlarini loyihalashda va qurish jarayonida geodezik va topografik dala qidiruv ishlarini baja-rishni GAT texnologiyalari yordamida takomillashtirish bo'yicha ilmiy va amaliy asoslash natijalari tahlil qilindi.
Geodezik va topografik tadqiqot natijalari ham bevosita gidrotexnika inshootlarini loyihalashda ya'ni, sug'orish va zax qochirish kanallarida topografik qidiruv jara-yonidagi bir qancha otmetka, balandlik va planli ma'lumotlami olish, ishlab chiqarish-ga qo'llash, qolaverea ma'lum darajada ish
hajmini yangilab borishga xizmat qiladi.
Sug'orish kanallari va zax qochirish tizimlarini loyihalash va qurishda geodezik va topografik dala qidiruv ishlarini baja-rishni GAT texnologiyalari yordamida takomillashtirish imkoniyatlari mavjud. Yuqorida keltirilgan ilmiy va amaliy asoslash natijalari tahlillaridan ko'rinib turibdiki, loyiha otmetkalarini joy sharoitida bajarish ishlari anchagina murakkab va mashaqqatli jarayon hisoblanadi.
Ko'rsatkichlar shuni ifodalaydiki, yuqoridagi 3-rasmda keltirib o'tilgan ma'lu-motlar kollektorlarning o'ng tomoni va chap tomon qirg'oqlarining bir xil balandilk qiymatida ifodalanishini inobatga olgan hol-da geodezik dala qidiruv ishlarini rivoj-lantirish, o'lchash aniqliklarini oshirish hamda ishchi kuchi, ish vaqti sarfini kamaytirish maqsadida ham ma'lum bir hududlarda GAT dasturlari yordamida geodezik ishlarni tashkillashtrish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Chunki GAT texnologiyalari sinfiga kiruvchi "Global mapper" dasturini qo'llash geodezik va topografik ma'lumotlarni olishda ish unu-mini oshiribgina qolmay, balki vaqtni tejash va mablag'ni iqtisod qilish imkonini ham beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. A. Chrzanowski, A. Szostak, R. Steyeves, In Proceyedings of the CDA 2011 Annual Conference, 45-49 (Fredericton, Canada, 2011). Меликулов А. Д. и др. Факторы обеспечения длительной устойчивости и безопасности подземных горных выработок шахт и рудников в условиях проявления тектонических процессов // Вопросы науки и образования. - 2019. - №. 19 (66). - С. 7-17.
2. R. Oymatov, S. Safayev, YE3S Web of Conferences, 258, 03020 (2021).
3. N. Sabitova, O. Ruzikulova, I. Aslanov, YE3S Web of Conferences, 227, 03003 (2021).
F.A. Gapporov, D.N. Valijonov, S.R. Mansurov, Utilization of Water Reservoirs, 299 (TIIAME Publications, Tashkent, 2019).
4. M. Bakiyev, N. Rahmatov, A. Ibraymov, Utilization of hydro-technical constructions in irrigation canals, 279 (TIIAME Publications, Tashkent, 2018).
5. F.A. Fitzpatrick, In Developmens in Yearth Surface Processes, 18 (2014)
6. M. Scaioni, M. Marsella, M. Crosetto, V. Tornatore, J. Wang, Sensors, 18, 11 (2018).
