Научная статья на тему 'СУДДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ КЎРИШНИНГ ПРОЦЕССУАЛ ТАРТИБИ'

СУДДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ КЎРИШНИНГ ПРОЦЕССУАЛ ТАРТИБИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

CC BY
192
22
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Суд / вояга етмаганлар / прокурор / адвокат / қонуний вакил / жамоатчилик / иш юритув / тергов / гувоҳ / педагог / псиҳолог / псиҳиатр.

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Нарзуллаева Муштарийбегим Собир Қизи

Мазкур илмий мақолада суд жараёнида вояга етмаганларнинг жиноятлари тўғрисидаги ишларни кўришнинг процессуал тартиби масаласи илгари сурилади. Унга кўра, вояга етмаганлар жиноятларининг иш юритуви қай тарзда кўриб чиқилиши, кимлар қатнашиши лозимлиги қайд этиб ўтилган. Шу билан бирга, вояга етмаганлар иш юритувини енгиллаштирадан ҳолатлар ҳам келтириб ўтилган бўлиб, чет эл мамлакатлар қонунчилигидан ҳам асос баён этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СУДДА ВОЯГА ЕТМАГАНЛАРНИНГ ЖИНОЯТЛАРИ ҲАҚИДАГИ ИШЛАРНИ КЎРИШНИНГ ПРОЦЕССУАЛ ТАРТИБИ»

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

СУДДА ВОЯГА ЕТМAГAНЛAPНИНГ ЖИНОЯТЛAPИ ХДКВДАГИ

ИШЛAPНИ KУPИШНИНГ ПPОЦЕССУAЛ ТAPТИБИ

»

Нарзуллаева Муштарийбегим Собир кизи

MyCTaK^ излaнyвчи https://doi.org/ 10.5281/zenodo.723 5674

' t

л

Аннотация: MasKyp илмии мaколaдa суд жaрaeнидa воягa етмaгaнлaрнинг

J r J r i жиноятлaри тyFрисидaги ишлaрни куришнинг процессyaл тaртиби Macanas

илгaри cyрилaди. Унгa Kypa, вояга етмaгaнлaр жиноятлaрининг иш юритуви к^

тaрздa кури6 чикилиши, кимлaр ^тташиши лозимлиги кaИд этиб yтилгaн. Шу

билaн биргa, воягa етмaгaнлaр иш юритувини енгиллaштирaдaн xолaтлaр xaM

келтириб yтилгaн 6ули6, чет эл мaмлaкaтлaр конyнчилигидaн xaM acоc бaeн

этилган.

г^. ______________

Калит сузлар: Суд, воягa етмaгaнлaр, прокурор, aдвокaт, конуниИ вaкил,

>

*

J J jl .

жaмоaтчилик, иш юритув, тергов, гувох, педaгог, психолог, психтатр. ^ Í )> * Суд воягa етмaгaнлaр жиноятлaри хaкидaги ишни Уз юритyвигa кaбyл

килaeтгaнидa, ЖПКнинг 396-моддacидa белгилaнгaн умумиИ мacaлaлaрни кУриб чиккиш вa xan килиш билaн бирга иш юзacидaн aИблaнyвчининг шaxcигa, яшaш вa тaрбиялaниш шaроитлaригa оид мaълyмотлaр, жиноят мотивлaри, унинг содир этилишига олиб келгaн caбaб вa шaрт-шaроитлaр aниклaнгaнлигигa, шунингдек усмирни жиноят содир этишга жaлб этгaн кaттa

eшдaги иштирокчилaр вa шaxcлaр топилгaнлигигa aлоxидa эътибор кaрaтaди.

I I П Л'ГГГП ГЧТЛТТ ТТТ1ТТГ' Т-1-* ГТТТ1ТУ ГМГПЛТТТТГ1ТТ О Т^П 1Л r\\ ÍTTTI АТГТТ Л « О *\Т/* ТТТ1ПТ1 TT О ГЛГГТТ^Л

Дacтлaбки терговнинг тулик эмacлиги, aгaр буни суд мaжлиcидa бaртaрaф этиб бyлмaca, ишни кУшимчa терговга кaИтaриш учун acоc бyлaди.

Узбекистон Реcпyбликacининг ЖПК 395 - моддacидa жиноят ишини cyддa

куриш учун тaйинлaшнинг ягонa процеccyaл тaртиби белгилaнгaн. Бyнгa кyрa судья жиноят ишини урганиб чикиб, етти cyткa дaвомидa e ишни cyддa куриш учун тaйинлaш eки жиноят ишини юритишни тyxтaтиш exyд тyгaтиш тyFриcидa адрор чикaриши керaк.

ЖПК 214-моддacигa мувофик, суд бошкaрyв мaжлиcдa шaxcлaр вa тaшкилотлaрдaн ишдa иштирок этишгa рyxcaт бериш xaкидaги, ишнинг тyxтaтилиши xaK^ara кУшимчa дaлиллaрни тaлaб килиб олиш, эхтдат чорacини yзгaртириш, фyкaровиИ дaъво вa уни тaъминлaш чорaлaри тyFриcидaги мaвжyд бyлгaн илтимос вa aризaлaрни куриб чикишгa мaжбyр бyлгaн. Вояга етмaгaнлaр ишлaри бyИичa илтимос вa aрз килгaн шaxcлaр кaторидa воягa етмaгaн aИблaнyвчининг конуниИ вaкиллaри xaм иштирок этишгa Иул кУИилгaн■ Илтимосни кaноaтлaнтиришни рaд килиш суд томонидaн

* Г j*

"-wisr" I

: * ^ * п>

»

) J J^

aсослaнтирилиши, paA килиш yстидaн шикоят келтириш, мaзкyр илтимос суд мaжлисидa эътиборгa олиш мумкинлиги конyндa белгилaб кУйилгaн.

Шу билaн биргa, воягa етмaгaнлaрни сyдгa бериш бошкaрyв мaждисидa aдбaттa курилиши Ba yндa ихтисослaшгaн прокурорнинг иштирок этиши

тyFрисидaги коидaни yрнaтиш MaKcaAra мувофик бyлaр эди. Воягa етмaгaнлaр ишлaри бyйичa бошкaрyв мaждиcидa иштирок этaётгaн суд тaркиби Ba

• ^ K'L- Ы у.

i

прокурорнинг ихтиcоcлaшyви, yлaр томонидaн иш мaтериaдлaрини яхши

ж

билишини, суд мyхокaмacигa пyхтa тaйёргaрлик куришини тaъминлaйди, хaдк

мacлaхaтчилaрининг фaоллигини оширaди.

ЛТ Г "рч лтгт-гтл ОГЛ .1.

Узбекистон Республитаси ЖПКнинг 397-моддacигa мувофик, суд мyхокaмacидa дaвлaт aйбловчиcининг иштироки ишни cyддa куриш учун тaйинлaш тyFриcидaги кaрордa кyрcaтилиши лозимлиги белгилaнгaн. Модомики, бу холaт чунки Кодекснинг 409-моддacигa кyрa прокурор бaрчa ишлaр бyйичa суд мyхокaмacидa иштирок этиши шaртлилигидa кyрcaтилгaн. Бу мacaдaни суд ишни куришга тaйинлaш чоFидa мyхокaмa килишигa зaмин ярaтмaйди.

Бyндaн куриниб турибдики, жиноят-процеccyaл кодекси воягa етмaгaнлaр ишлaри бyйичa суд мaжлиcигa aдохидa холлaрдa мaнфaaтдор шaхcлaрни тaкдиф килиш имкониятини берaди (ЖПК 549-554-моддaдaри). Воягa етмaгaнлaрнинг ишлaри бyйичa yткaзилиши тaвcия килинaётгaн бош^рув мaжлиcидa химоячининг иштироки мaжбyрийлиги тaъкидлaнгaн. Бошкaрyв мaжлиcидa бyндaн тaшкaри, конуний вaкиллaр Ba жaмоaт вaкиллaри иштирокини хaм суд зaрyр, деб топиши мумкин.

Узбекистон Республи^си "Адвокaтyрa тyFриcидa"ги конунининг

б-

моддacигa кyрa, химоячи бaрчa дaвлaт Ba жaмоaт тaшкилотлaридa юридик химоя cyрaб мyрожaaт килгaн шaхcлaрнинг хукуктари Ba конуний мaнфaaтлaрини химоя килa олaди. У юридик химоя учун юридик мacлaхaтхонa оркaди мaълyмотномaдaр, тaвcифномaдaр Ba бош^ хyжжaтлaрни кyрcaтиш тaдaб этилгaндa бу хyжжaтлaрни ёки yлaрнинг нycхaдaрини дaвлaт Ba жaмоaт

41

тaшкилотлaридaн олишгa хaкди.

Воягa етмaгaнлaрнинг ишлaри бyйичa суд мyхокaмacидa судья воягa етмaгaн cyдлaнyвчининг химоячиси, конуний вaкили, шунингдек прокурорнинг фикрини эшитиб, воягa етмaгaн шaхcгa caдбий тaъcир этиши мумкин булган XOлaтлaр текширилaётгaндa суд уз aжрими билaн уни суд зaдидaн чи^риб тyришгa хaкди. Жиноят процеccyaд кодексининг 551-562 моддaлaригa мyвофик, суд воягa етмaгaнлaр томонидaн содир килингaн жиноят ишлaри кyрилaдигaн вaкт Ba жой хaкидa yлaрнинг отa-онacини, отa-онa урнини боcyвчи

I шaхcлaрни вacийлик ёки хомийлик оргaни вaкиллaрини воягa етмaгaнлaр

41

Узбекистон Республикаси "Адвокатура тyFрисида"ги Конуни (1996 йил 27 декабр.)

»1 >

m ^ » i>

) J J^

укиган еки ишлаган корхона муассаса ташкилотни вояга етмаганларнинг ишлари буйича шугулланувчи комиссияни фукароларнинг узини узи бошкариш

органлар вакилларини, алохида холларда бошка ташкилотларни хам хабардор килади42.

Кайд этилган меъерий хужжатлар тахлили вояга етмаганлар жиноятлари тугрисидаги ишлари буйича химоячи иштироки нафакат дастлабки тергов боскичида ва суд мухокамасида, балки ишни суд мажлисига тайинлаш

ащ* i i>

боскичида хам таъминланиши лозимлигини инкор этмайди. Бу талабни рад

этиш айбланувчининг химояланиш хукуки билан таъминлаш принципини куллашда зиддиятни келтириб чикаради.

Узбекистон Республикасининг ЖПК 549-моддасида конуний вакил ва гувох функцияларининг бирлаштирилиши мумкинлигини назарда тутган булса-да, амалиет шуни курсатадики, конуний вакилларнинг процессуал манфаати айрим холларда унинг гувохлик курсатувларига бахо беришда салбий таъсир курсатиши мумкин, чунки улар куп холларда холис булмайдилар.

Узбекистон Республикаси Конституциясида айбланувчининг химоя килиш хукуки билан таъминлаш кенг эътироф этилганлигини хисобга олиб, вояга етмаган шахснинг конуний вакилининг жиноят-процессуал хукукини такомиллаштириш максадга мувофик булади.

"Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиети тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми карорида конуний вакилни чакириш тугрисидаги масалани хал килишни судларга юклаб, бу оркали процесснинг мустакил иштирокчиси эканлигини таъкидлайди. Шунингдек, бу йуналишда келгуси кадам вояга етмаган шахснинг конуний вакилини суд бошкарув мажлисида иштирок этиши мажбурийлиги курсатилиши кераклиги англашилган. Алохида холларда ишни судда куришга тайинлаш чогида усмирнинг аклан ривожланмаганлиги, рухий асабий узгаришлар ва бошкалар мавжудлигини курсатувчи белгиларни аниклаш учун

«г

психиатрнинг чакирилиши Узбекистон Республикаси ЖПК 567, 568-моддаларига зид булмайди. Уз уринда врач-психиатр суд мажлисида эксперт вазифасини утамайди, балки мутахассис сифатида судга вояга етмаганнинг рухиятини тушунишга ердам беради. Бу оркали мутахассислар ЖПК 395, 548, 556, 564-моддалари талаблари доирасида курилаетган масалалар бажарилишига уз хиссаларини кушади.

Психиатрнинг муайян ердами айбланувчининг рухий холати, суд-психиатрия экспертизаси тайинлаш зарурати, тупланган материалларнинг

тулалиги ва булар хакида гувохлик берувчи ишда мавжуд булган тергов

_ ,:>

-

42 Узбекистон Республикаси Олий судининг 2000 йил 15 сентябрдаги пленум к,арорлари, Тошкент, 2000 йил, 1618 бетлар.

m >

m ^ » i>

^ J

материаллар тулалигини аниклашдан иборат булиши мумкин.

Узбекистон Республикасининг ЖПК 551-моддасига мувофик, суд

усмирнинг иш ёки укиш жойига суд мажлиси вакти ва урнини маълум килиши шарт. Бу вояга етмаганлар ишлари буйича суд мухокамаси тарбиявий таъсирини ошириш учун ва жиноят сабаблари ва уни содир этишига имкон берган шарт-шароитларни аниклаш учун зарурдир. Укув-тарбия муассасалари, жамоат ташкилотлари, вояга етмаганлар ишлари буйича комиссиялар,

ащ* i i>

хомийлик ва васийлик органлари вакиллари суд мажлисида судланувчи ва

унинг ота-онаси хакида, огохлантирув характеридаги курилган чоралар ва жиноят содир этилишига имкон берган бошка шарт-шароитлар хакида уз

Ж фикрларини баён этишга хаклидирлар.

J ^рч J

Вояга етмаганларнинг жиноят ишларини куришга жамоатчилик органларини жалб этиб, суд бу билан умумий профилактикани кузда тутган холда тарбия фаолияти сохасини кенгайтиради.

Вояга етмаган судланувчини жиноят иши материалларини судга тайёрлашда тупланган далиллар етарлилигини ва вояга етмаганни жиноий жавобгарликка тортиш учун асослар борлигини тергов материаллари воситасида аникланади. Бу масалаларни хал этишда суд Узбекистон Республикаси Конституциясининг айбсизлик презумпциясига риоя килиш тугрисидаги талабига катъий амал килиб, усмир харакатларига тугри бахо

*Ч>

берилгани, уларнинг тавсифи тугри эканлигини текширади.

Ишнинг муайян холатларига караб ва вояга етмаганларнинг турмуш шароити хакидаги маълумотларни хисобга олиб, суд Жиноят процессуал

кодексининг 556-моддаси асосида эхтиёт чораси сифатида уни ота-оналари, васийлари ва хомийлари назоратига, агар болалар муассасида тарбияланаётган булса, ушбу муассаса маъмурияти назоратига топшириши мумкин.

Жиноят ишини судда куриш учун тайинлашда судья вояга етмаган хукукбузарнинг оилада, мактабда, ишлаб чикаришда ахлоки ва турмуш шароитидаги салбий холатларни характерловчи материаллар мавжудлигини текширади, вояга етмаган шахснинг ишини судда куриш учун етарли асослар мавжудлигига ишонч хосил килгач, судья ишни суд мажлисида куриб чикиш билан боглик масалаларнинг хал килишга киришади (ЖПК 395-моддаси).

Вояга етмаганларнинг ишлари буйича суд мухокамаси - одил судлов органлари фаолиятининг асосий куринишидир. Мустакил Узбекистон Республикасида демократик давлатнинг суд муассасалари олдига конунларни бир хилда ва тугри куллашни таъминлаш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг хукукларини химоя килиш вазифаси куйилган.

Суд мухокамаси вояга етмаганларга энг катта тарбиявий таъсирни

*

1*й>

m ^

^ J

курсатади. Бирок бу таъсирга эришиш учун суд мажлиси тугри ташкил этилган булиши лозим. Вояга етмаганларнинг жиноятлари буйича иш юритишнинг ташкилий, хукукий шакллари иложи борича одил судловнинг умумий вазифаларига, жиноят процесси максадларига мувофик келиши ва шу билан бирга бу турдаги жиноят ишларини куриб чикишнинг узига хос хусусиятларини хисобга олиши лозим.

Вояга етмаганлар ишлари буйича суд мухокамасининг ташкилий-хукукий масалалари бу турдаги ишларни судда куриб чикишда юзага келувчи бир катор

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ахлокий муаммолар билан чамбарчас боглик. Маълумки, хозирги вактда суд

этикаси муаммолари тадкикотчиларнинг алохида эътиборини тортмокда.

Бирок, мавжуд тадкикотлар асосан жиноят ишларининг айрим турлари буйича I J'*

иш юритишнинг узига хослигини акс эттира олмайдиган умумий характердаги

ишлардир.

Вояга етмаганлар ишлари буйича суд жараенлари сифати самарасини ошириш узининг долзарблиги билан кун тартибига мазкур турдаги жиноят ишлари буйича судьяларнинг ихтисослашуви масаласи куйилмокда.

Умуман олганда, судда жиноятларни, айникса вояга етмаган хукукбузарларнинг ишларини мухокама килиш, туртта узаро боглик

муаммоларини комплекс урганишни назарда тутади: жиноятнинг сабаблари, жиноий хулк-атворнинг шаклланиш жараени, индивидуал хулк-атвор мохияти, fr мажбурлов ва огохлантирув чораларининг таъсири самараси. Бу эса судьяларни ихтисослашуви тамойилини фаол амалга оширишни такозо этади. Купчилик муаллифларнинг фикрича, бундай ихтисослашув судлов иш юритиш сифатини

оширишга, амалиетнинг бирлиги ва баркарорлигига, тарбиявий профилактик

I :

ишларни максимал кенгайтириш ва мувофиклаштиришга ердам беради.

Дархакикат, вояга етмаганлар ишлари буйича иш юритишда умумий талаб жиноят сабаблари ва уни содир этишга имкон берган шарт-шароитларни аниклаш мажбурияти хисобланади. Шу туфайли суд мажлисида иштирок этиш учун усмирнинг турмуш ва тарбия шароитларини яхши билган шахсларни жалб этиш лозим. Улар орасида албатта укув-тарбия муассасалари, жамоат бирлашмалари, васийлик ва хомийлик органлари вакиллари булишлари лозим.

Айнан улар судланувчи ва унинг ота-оналари тугрисида, мажбурлов ва тарбиявий характердаги чоралар хамда жиноят сабаблари ва унинг шарт-шароитларини аниклаш ва бартараф этиш билан боглик бошка холатлар тугрисидаги маълумотларни судга малакали тарзда баен этишлари лозим. Амалиет курсатганидек, мазкур вакилларни суд мухокамасига чакиртириш ва иштирок эттириш судланувчи ишлаган еки тарбияланган жамоа уртасида тарбиявий ишларнинг яхшиланишига ердам беради.

Вояга етмаганлар ишлари буйича суд жараенларида ташкилий ва ахлокий

»1 >

m ^ »L

жихатлар алохида ахамиятга эгалигини хисобга олган холда Польша Республикаси тажрибасини куллаб, шу турдаги жиноят ишлари буйича суд мажлисида юкорида келтирилган мансабдор шахс иштирокини таъминлаш зарур. Жумладан, суд мажлиси залида жамоатчилик вакилларининг доимий навбатчилигини ташкил этиш хам мумкин. Бирок масалани бундай хал этиш унга пухта тайёргарлик куришни талаб этади.

Фикри ожизимча, Польша Республикасининг вояга етмаганлар ишларини судда куришнинг айрим жихатлари буйича тажрибасини урганиш ва

фойдаланиш ижобий натижаларга олиб келади.

^ыОГ

курсатувларининг ишончлигини аниклаш керак хисобланади. Мазкур холатларда вояга етмаганларнинг интеллектуал, психологик холатига алохида эътибор бериш керак хисобланади. Бу узига хослик курсатувларда - туйгуга берилувчанлик, куркиш окибатида мавжуд холатни буртириб курсатишга харакат килишда намоён булади. Мавжуд холатни тасвирлаш хам узига хос хисобланади.

Сурок килишда: ходисаларнинг алохида белгилари буйича чекланган холда идрок килиш, ягона тизим доирасида кабул килишнинг жузъий фрагментларини нисбатан мантикий синтез кила олиш, катта ёшлилардан фарк килувчи вакт ва маконни узига хос идрок килиш алохида инобатга олиниши керак хисобланади.

Амалиёт шуни курсатадики, вояга етмаган шахс хакконий курсатувлар беришга карор килган булсада, айнан кайта тасвирлаш боскичида купинча ахборотнинг кисман йукотилиши ёки бузилишига олиб келувчи мураккабликлар юзага келади. Чунки боланинг ёшлиги сабабли хаёлчанлиги, тассаввурининг хаёлий булиши мумкинлигидир. Шу нуктаи назардан курсатувларнинг ишончлилигига бахо беришда куйидаги омилларни хисобга олиш лозим:

- вояга етмаган шахс купгина холатларда асосий, мухим вокеаларни батафсилрок тасвирлашга харакат килади лекин бошка холатлар купинча эславй олмайди, бу эса уз навбатида айрим кийинчиликларга сабаб булиши

мумкин;

- вояга етмаган шахснинг уз онгида узаро объектив ички алокадорликда булган айрим фактларни боглашга уриниш;

- олинган маълумотлар курилган холатни тизимлаштириш кобилиятининг нисбатан пастлиги.

Вояга етмаганларни сурок килишда Узбекистон Республикаси ЖПКнинг

л

553-моддасига биноан, химоячи, терговчининг рухсати билан унинг конуний вакили, педогог ёки психолог хам иштирок этиши мумкин хисобланади. Чунки

т ^ »!'

^ J

улар жиноят ишини курилишини осонлаштиради ва тугри йуналишда боришини таъминлайди. Терговчи вояга етмаганларнинг шахсини, кайси тилда курсатма бера олишини аниклаши, процессуал хукук ва мажбуриятларини тушунтириб, унга кандай жиноят содир этишда гумон килинаетганилигини эълон килади. Гумон килинувчига ишда айбланувчи тарикасида иштирок этишга жалб килинганлиги тугрисидаги карорни такдим килади ва унга куйилаетган айбловнинг мохиятини тушунтириб беради. Бундан ташкари, биринчи марта сурок килишдан олдин терговчи вояга етмаганнинг узини айбли

деб хисоблаш еки хисобламаслиги, уз айбини тула еки кисман рад этиши еки этмаслигини аниклаши шарт. Вояга етмаган гумон килинувчи еки айбланувчини умумий сурок килиш вакти олти соатдан ошмаслиги керак.

Шу билан бирга таъкидлаш лозимки, вояга етмаган шахснинг ходисаларни идрок этиш, эслаб колиш ва кайта тасвирлашнинг мохиятига таъсир килувчи объектив омилларни хисобга олиш хам унинг курсатувларига ишончлилик нуктаи назаридан бахо тугри булишини кафолатламайди. Хдкикатни атайлаб яширишга интилиш эхтимоллилиги билан хам хисоблашиш зарур.

Вояга етмаган шахснинг сурогида педагог иштироки ижобий ахамиятга эга хисобланади. Чунки педагог вояга етмаган шахснинг психологиясини яхши тушунади ва иш холати буйича унинг терговда хаяжонланмаслиги ва узини тегишли равишда тутишига ердам беради. Шунга кура, хозирги вактда Молдова Республикаси ЖПК (132-м); Эстония Республикаси ЖПК (126-м) ва купчилик МДХ, давлатларининг ЖПКларида кузда тутилганидек, вояга етмаган шахсни сурок килишда педагог иштирокининг мажбурийлиги максадга мувофикдир.

Вояга етмаган шахс курсатувларининг макбуллиги конунга ва процессуал шаклга, биринчи навбатда, жиноят-процессуал конунининг барча талабларига риоя этиш билан боглик. Вояга етмаганлар курсатувларига бахо беришда эса уларнинг таъсирчанликлари, тазйикдан кам химояланганликлари ва бошка рухий омилларни эътиборга олиш лозим. Вояга етмаганни сурок килишда жиноят-процессуал конунчиликнинг хар кандай бузилиши далил сифатида каралиши жиноят процессида вояга етмаганларнинг хукукларини мухофаза килишнинг мухим кафолати хисобланади43.

Мазкур холатда вояга етмаган судланувчидан хакикатга мос курсатувлар олиш учун куйидагиларга эътибор бериш лозим:

а) вояга етмаган шахснинг суд мажлиси залидаги шароитдан таъсирланиш окибатларини олдиндан билиш, бунинг учун зарур маълумотларни жиноят иши материалларидан, шунингдек, вояга етмаган судланувчининг рухий хусусиятлари тугрисида отаоналар ва хомийлар билан сухбатлардан

фойдаланиш мумкин; ~-

43 Уразалиев М"Вояга етмаганлар жиноятчилигини олдини олиш чоралари" - "Хукук ва бурч" 2010 й 4-сон

ч^^и I m

^ J

б) айбловчи ва химоячи билан усмирни сурок килишнинг максадга мувофик услуби хакидаги масалани унинг рухий холатидаги узига хосликларни хисобга олган холда мухокама килиш;

в) судьяларни касбий махоратини ошириш дастурига процессда вояга етмаган иштирокчиларнинг рухий холати, уларни сурок килиш услуби, тактикаси ва курсатувларига бахо бериш масалаларини киритиш.

Судьяларни касбий тайёрлаш давомида хар бир вояга етмаган шахснинг жиноят содир этишда гурухдаги урнини аник белгилаш, жавобгарликни индивидуаллаштириш зарурлигига эътибор каратиш лозим. Гурух ишлари буйича айбловнинг куп учрайдиган камчиллиги хар бир судланувчи ролининг аникланмаслигидадир.

Жиноят процессуал кодекси жиноят ишларини тергов килиш ва куриб чикишда вояга етмаганлар билан процессуал муносабатларда булишнинг узига хос хусусиятларини белгилайди. Конунга биноан иш холатлари тугрисида тула, хакконий ва ишончли маълумотларни туплаш вояга етмаган шахснинг курсатувларига тугри бахо бериш учун исбот килиш жараёнининг рухий жихатларини билиш, хотира, тафаккур ва нуткнинг турли объектив ва субъектив омиллари, шунингдек, рухиятдаги бошка жараёнларнинг таъсирини, болалар психикаси хусусиятларини хисобга олиш зарур. Рухий жараёнларга куплаб субъектив ва объектив омиллар, шу жумладан ёш хам уз таъсирини утказади.

Сунгги вактларда жиноят судлов ишларини юритишда суд психологик экспертизаси маълумотларидан фойдаланиш мумкинлиги ва рухсат этилиши тугрисидаги масала ута долзарб ва кескинлик касб этмокда. Экспертизани вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар буйича тергов жараёнида утказиш зарурлигини алохида таъкидлаш лозим. Хрзирги вактда муаммо узининг мунозарали табиатини йукотди, лекин суд психологик экспертизаси маълумотларидан жиноят процессида фойдаланиш макбуллиги таъкидланди. Бунда вояга етмаганнинг аклий ривожланишининг унинг ёшидан канчалик даражада оркада колганлиги, акли заифлиги кай даражада эканлиги хакидаги саволларга жавоб бериш шарт килиб куйилиши керак», дейилади.44

Суд экспертизаларининг утказиш уч йуналишдаги вазифаларни бажаришга каратилган.

1) далиллар, асосан вояга етмаганлар курсатувларининг ишончлилигига бахо бериш билан богликдир. Иш учун ахамиятли булган холатларни вояга етмаганлар онгида тугри идрок килиш ва мос таъсир этиш имконияти аникланмоги даркор. Аёнки, бунда бир томондан шахснинг тургун, доимий

булган хусусиятларини аниклаш, бошка томондан аффект, стресс, фрустрация _

:-

Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 15 сентябрдаги карорлари. Т.2012, 38 бет.

Ы >

44

m ^ »L

^ J

ва психиканинг бошка холатларини аникдашга тугри келади. Амалиет бир катор холларда судпсихологик экспертиза маълумотлари вояга етмаган шахснинг курсатувларига бахо беришни объективлаштиришнинг узгармас воситаси булиб колишини курсатмокда. Айникса, узига узи тухмат килишга сабаб булган рухий шароитларни аниклашда бундай экспертиза жуда самарали натижа беради.

2) энг яхши таъсир чорасини танлаш максадида жиноий хулкнинг сабаб ва мотивларини аниклаш учун ахамиятга эга булган шахснинг айрим рухий сифатларини бахолаш билан боглик. Гап кизикконлик, тажовузкорлик, сексуаллик каби хусусиятлар хакида кетмокда. Шу уринда вояга етмаган шахснинг зарурий мудофаа холатида булганлиги ва буни канчалик тушунганлигига алохида ахамият берилади. Шундай ходисаларни усмир жиноий килмишни калтис вазиятдан кутилишнинг ягона йули деган хато фикр таъсирида содир этган булиши мумкин.

3) аклий ривожланишда ортда колганлик белгилари булган вояга етмаган шахснинг характерини ва уларни бошкариш кобилиятини тула аниклашда судпсихологик экспертизасининг алохида роли билан боглик. Бу холда

судпсихологик экспертиза маълумотлари жиддий далилий ахамиятга эга булади. Шу сабабли, ЖПК 548моддасида курсатилган холатларни аниклаш

учун хар сафар бундай экспертизани утказиш мажбурий деб хисоблаш максадга мувофикдир.

Суд мажлисида укув-тарбия муассасалари ва жамоат ташкилотлари вакилларининг иштироки жиноий жавобгарликка тортилган усмир шахсининг батафсил тавсифини аниклаш, уни судланувчилар курсисига олиб келган

сабабларни тула билиш имкониятини беради. Улар ердамида суд усмирнинг яшаш, укиш еки иш жойидаги тарбиявий камчиликларни аниклаши, сунг уларни бартараф килиши мумкин.

Шубхасизки, вояга етмаганларни факат айрим шахслар эмас, оила ва мактаб, турмуш ва укиш тарзи тарбиялайди, куча тарбиялайди, жамоат муассасалари, буткул куршаб турган шароит, бутун ижтимоий тузум тарбиялайди. Бу шароитни суд тулалик ва холислик билан укув-тарбия

муассасалари ва жамоат ташкилотлари вакиллари томонидан бериладиган

Ш

ердам воситасидагина бахолаши мумкин.

Жамоатчилик вакилларининг иштироки иш холатларини хар томонлама, тула ва холисона текширишга, вояга етмаган судланувчига таъсир чорасини тугри танлашга, жиноят сабаблари ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитларни бартараф килиш буйича тегишли чораларни тавсия этишга, суд мухокамаси тарбиявий таъсирини оширишга ердам бериши лозим. Вояга

>

етмаганларнинг жиноятлари буйича иш юритишда жамоатчилик вакиллари

* Г j*

"-wisr" I

: * ^ * п>

>q )> d )> :>

Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №11

иштирокининг мазмуни ва ахамияти хам ана шунда.

Укув-тарбия муассасалари ва жамоат ташкилотлари вакиллари процессда фаол катнашганларидагина уз вазифаларини тула бажарадилар. Бунинг учун

nvy ^ i i Ж Ж Ж ULLI Ж Ж Ж Ж Ж Ц J Ж • Vj^ HW 1 Ж Ж Ж Ж Ж Ж i^illM V/ И' 1V HJJ I i HJJ . J JLJLJLJLJLJLJL J ij JL JL

эса муайян хукуклардан фойдаланишлари ва тегишли мажбуриятларни

аи j

бажаришлари лозим. Узларининг процессуал макомларига кура, улар жамоат айбловчилари хам, жамоат химоячилари хам эмас. Улар уртасидаги фарк шундан иборатки, жамоатчилик вакиллари жамоат айбловчилари ёки жамоат

! Ш-

химоячилари каби коллегиал тартибда сай-ланмайдилар, балки укув-тарбия муассасалари ва жамоат ташкилотлари рахбарлари томонидан тайинланадилар.

Шунингдек, жамоат айбловчилари ёки жамоат химоячилари иш буйича мохиятан ёки айблов ёки окловчи характеридаги жамоатчилик фикрини баён этадилар. Укув тарбия муассасалари ва жамоат бирлашма вакиллари эса содир этилган жиноят хакида уз шахсий фикрларини, уларни куллаган мансабдор шахсларнинг мулохазаларини билдиради. Бинобарин, уларнинг чикишлари жамоат айбловчиси ёки химоячисидан фарк килади.

Шу сабабли хам битта иш буйича суд мухокамасида бир неча жамоат бирлашмаларининг вакиллари катнашиши мумкин, улардан бири Узбекистон Республикасининг ЖПК 550-моддаси тартибида жамоат айбловчилари (хи-

»

т?

моячилари) сифатида катнашишлари, бошкалари эса Узбекистон Республикасининг ЖПК 551-моддаси тартибида чакирилишлари мумкин. Уларнинг хар бири олдида муайян максад ва вазифалар турадики, бунга эришиш учун процессуал хукуклардан фойдаланиш лозим булади.

Бир катор юристлар жамоатчилик вакилларини гувохларнинг процессуал макомига тенглаштиришни таклиф этадилар. МДХ, давлатлари ЖПКларига

тлГ^г, /\i,mn,„,n Т)аЛтт„Ктт,1„п^тг А AI »„^tttt^T* Поп.лйп,",-,^,, Da^mÄn,,,™«,, OAT

кура (Украина Республикаси 443-моддаси, Озарбайжон Республикаси 267-моддаси, Туркманистон Республикаси 255-моддаси, Киргизистон Республикаси 520-моддаси), суд бу шахсларни гувох сифатида сурок килиши мумкин. Демакки, сурок бошлангунча уларни суд залидан чикариб юбориш зарур. М.С. 'М

^^^ V I I ^

Строгович фикрича, мазкур вакил уз ташаббуси билан ёки суд ва тарафлар талабларига кура, содир этилган жиноятга уз муносабатини билдириши, жиноят сабаблари ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитлар хакида уз

мулохазаларини билдириши мумкин. Вакилларга шунингдек, судланувчилар

Ш

курсисида утирган вояга етмаган шахсга нисбатан у ёки бу таъсир чорасини куллаш юзасидан уз таклифларини айтишларига тускинлик килинмаслиги

45

лозим лиги кайд этилган.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

! ]>):>; Щ >

Фойдаланилган адабиётлар руйхати:

1. Узбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: Узбекистон, _

--

45 Уголовная ответственность несовершеннолетних. М., Юрид.лит-ра. 1999, 121-125-бетлар.

■H* ^ #,?Î

й>>

^ >3> 1

эй* Ы >

! Й> >>

й

ы )> ы>

Ы )>

• >4>

Ы >

т

Ш>

ЗЙГ

Ы з> Ы >

3 >4»

+Н >

л л О: -

2. Узбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси.

3. Узбекистон Республикасининг Жиноят кодекси.

4. Узбекистон Республикаси "Адвокатура тугрисида"ги ^онуни. Узбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1997 й., 2-сон, 48-модда;

5. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленуми карорлари туплами. 2000-2010. Биринчи жилд. -Т.: Укитувчи, 2011.

6. Узбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 15 сентябрдаги «Вояга етмаганларнинг жиноятлари хакидаги ишлар буйича суд амалиёти тугрисида»ги №21-сонли карори. -Т.: 2000.

7. Узбекистон Республикаси конун хужжатлари туплами, 2012 йил, 1 -2-сон, 1 -модда

8. Инсон хукуклари. Умуминсоний ва миллийликнинг бирлиги. Узбекистон Республикаси халкаро шартномалари ва конунлари туплами. -Т.: 4.Т, 2010.

э>> * - ]>

•ЯГ у

3 >>

ЩУ>

у

1М>

147

ц Я*

^Н >

Ы:>

Ы >

ы >

?

>

I )>€>

3*1 >

ут*

]>Ж

I Н> Ы >

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.