Научная статья на тему 'СУД ЭКСПЕРТИЗАЛАРНИ ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНИДА ХАТОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ'

СУД ЭКСПЕРТИЗАЛАРНИ ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНИДА ХАТОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
220
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
далиллар / эспертиза / эксперт / эксперт хулосаси / даллиларни баҳолаш / ваколатли шахс. / evidence / expert examination / expert / expert opinion / evaluation of evidence / authorized person.

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Абдумутал Каримович Закурлаев

Мақолада жиноят иши материалларида даллиларнинг аҳамияти, уларни баҳолаш асослари ва тартиби батафсил ўрганиб чиқилган, жумладан, алоҳида эксперт хулосасининг далил сифатидаги аҳамиятига тўхталиб, назарий таҳлил этилган. Муаллиф томонидан экспертиза тайинлаш ва ўтказишнинг процессуал тартиби, экспертнинг била туриб ёлғон хулоса берганлиги ёхуд хулоса беришдан бўйин товлаганлиги учун жиноий жавобгарлик масалаларига тўхтанилиб, якунида экспертиза тизимини такомиллаштириш ва кадрлар танлаш ва тайёрлаш соҳасини ривожлантириш мақсадида қатор таклифлар билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ERRORS AND ADVANCEMENT IN THE FORM OF FOREST EXAMINATIONS

The article examines in detail the importance of evidence in criminal case materials, the grounds and procedure for their assessment, in particular, the importance of a separate expert opinion as evidence, and a theoretical analysis. The author focuses on the procedure for assigning and conducting forensic examinations, criminal liability for knowingly giving a false opinion or evading an opinion, and concluding on the improvement of the examination system and the selection and training of personnel.

Текст научной работы на тему «СУД ЭКСПЕРТИЗАЛАРНИ ЎТКАЗИШ ЖАРАЁНИДА ХАТОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ»

СУД ЭКСПЕРТИЗАЛАРНИ УТКАЗИШ ЖАРАЕНИДА ХАТОЛАР ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ Абдумутал Каримович Закурлаев

Узбекистан Республикаси Жамоат хавфсизлиги университети Жиноий-хукукий фанлар кафедраси профессори, ю.ф.д. https://doi.org/10.5281/zenodo.6685499 Аннотация. Мацолада жиноят иши материалларида даллиларнинг ауамияти, уларни бауолаш асослари ва тартиби батафсил урганиб чицилган, жумладан, алоуида эксперт хулосасининг далил сифатидаги ауамиятига тухталиб, назарий таулил этилган. Муаллиф томонидан экспертиза тайинлаш ва утказишнинг процессуал тартиби, экспертнинг била туриб ёлгон хулоса берганлиги ёхуд хулоса беришдан буйин товлаганлиги учун жиноий жавобгарлик масалаларига тухтанилиб, якунида экспертиза тизимини такомиллаштириш ва кадрлар танлаш ва тайёрлаш соуасини ривожлантириш мацсадида цатор таклифлар билдирилган.

Калит сузлар: далиллар, эспертиза, эксперт, эксперт хулосаси, даллиларни бауолаш, ваколатли шахс.

ОШИБКИ И ПРОДВИЖЕНИЕ В ФОРМЕ ЛЕСНЫХ ЭКСПЕРТИЗ Аннотация. В статье подробно рассматривается значение доказательств в материалах уголовного дела, основания и порядок их оценки, в частности, значение отдельного экспертного заключения как доказательства, и теоретического анализа. В центре внимания автора - порядок назначения и проведения судебных экспертиз, уголовная ответственность за дачу заведомо ложного заключения или уклонение от заключения, выводы о совершенствовании системы проведения экспертиз, подборе и обучении кадров.

Ключевые слова: доказательства, экспертиза, эксперт, заключение эксперта, оценка доказательств, уполномоченное лицо.

ERRORS AND ADVANCEMENT IN THE FORM OF FOREST EXAMINATIONS Abstract. The article examines in detail the importance of evidence in criminal case materials, the grounds and procedure for their assessment, in particular, the importance of a separate expert opinion as evidence, and a theoretical analysis. The author focuses on the procedure for assigning and conducting forensic examinations, criminal liability for knowingly giving a false opinion or evading an opinion, and concluding on the improvement of the examination system and the selection and training of personnel.

Keywords: evidence, expert examination, expert, expert opinion, evaluation of evidence, authorized person.

КИРИШ

Эксперт хулосаси - иш буйича далиллардан бири хисобланади. У суд, прокурор, терговчи ёки суриштирувчи томонидан барча бошка далиллар каби бахоланади. Далилларни бахолаш асослари Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 95-моддасида келтирилган: «Суриштирув-чи, терговчи, прокурор ва суд ишдаги барча холатларни синчковлик билан, тула, хар томонлама ва холисона куриб чикишга асосланган холда конунга ва хукукий онгга амал килиб узларининг ички

ишончлари буйича далилларга бахо берадилар. Х,ар бир далил ишга алокадорлиги, макбуллиги ва ишончлилиги нуктаи назаридан бахоланиши лозим. Далиллар жиноят иши учун ахамиятли булган мавжуд холатлар хакидаги хулосаларни тасдикловчи, рад этувчи ёки шубха остига олувчи фактлар ёки нарсалар тугрисидаги маълумотларни акс эттирган такдирдагина ишга алокадор деб эътироф этилади. Далиллар белгиланган тартибда тупланган ва Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 88, 90, 92-94-моддаларида назарда тутилган шартларга мувофик булсагина, улар макбул деб эътироф этилади. Текширув натижасида хакикатга мувофик эканлиги аникланган далиллар ишончли деб хисобланади. Исботланиши керак булган барча ва хар бир холатнинг хакикийлигини сузсиз тасдикловчи ишга оид барча ишончли далиллар тупланган булса, уларнинг жами ишни хал килиш учун етарли деб хисобланади», яъни суд, прокурор, терговчи ва суриштирувни олиб бораётган шахс далилларни бахолашда, конунга таянган холда курилаётган ишнинг тафсилотини хар томонлама чукур ва обектив урганиб, уз ички туйгусига асосланади.

ТАДЦЩОТЛАР МЕТОДИ ВА МЕТОДОЛОГИЯСИ

Далилларни бахолаётган шахсларнинг кабул килган карори тугри эканлиги буйича ички туйгуси иш буйича тупланган хамма далилларни холисона куриб чикиш натижаларига асосланиши лозим. Бошкача килиб айтганда, тушунтирилиши ва асослантирилиши лозим. Масалан, суд куриб чиккан далиллар буйича, хусусан эксперт хулосаси асосида у ёки бу хулосага келгандан сунг уз фикрини хукмда (ажримда) асослаб бериши керак.

Далиллар, шу жумладан, эксперт хулосаси хам бахолаш жараёнининг хар бир боскичида узига хос хусусиятга эга, лекин далилларни бахолашнинг хамма боскичларида хам унинг максади ва принсиплари бир хил. Бунда терговга кадар текширув органи, суриштирувчи, терговчи, прокурор ва судга куйиладиган ягона талаб - далиллар тугри бахоланишига жавобгарликдир.

Эксперт хулосасини ички туйгу асосида бахолаш обектив холатларни инобатга олмасдан бахолаш дегани эмас. Бу жараёнда куйидагилар хар доим текширилади:

- экспертиза тайинланганда ва утказилганда жиноят процесси ва фукаролик процесси конунларининг талабларига риоя килинганлиги;

- замонавий фан нуктаи назаридан берилган эксперт хулосаси асослантирилганлиги;

- экспертиза утказилганда тадкик килинган материаллар, уларга куйиладиган талабга жавоб бериши, экспертиза утказилганда усул ва методлар тугри кулланилганлиги;

- иш буйича тупланган далилларга эксперт томонидан аникланган фактларнинг тугри келиши.

Экспертиза тайинлаш ва утказишда процессуал конунларга риоя килинганликни бахолаш. Эксперт хулосасида аникланган фактлардан далил сифатида, факат экспертиза тайинланишида ва утказилишида конунга риоя килинган булса фойдаланиш мумкин. Эксперт хулосаси бахоланганда суд, прокурор, терговчи ёки суриштирувни олиб борган шахс куйидагиларни аниклаши лозим:

Хулоса ваколатли шахс томонидан берилганлиги. ^онун факат у ёки бу масалалар буйича махсус билимга эга булган шахслар томонидан экспертиза утказилишига рухсат

беради. Хрзирги вактда экспертларни аник экспертиза турлари буйича мутахассислар булганлиги сабабли суриштирувчи-терговчи (суд) тадкикотлар эксперт муассасасининг ходими томонидан утказилганлигини хамда ушбу шахс махсус саволларни хал килишга ваколатлими ёки йуклигини хам аниклаши лозим. Эксперт малакаси хакидаги маълумотлар хулосанинг кириш кисмида баён этилиши керак.

ТАДЦЩОТ НАТИЖАЛАРИ

Эксперт муассасасининг рахбари томонидан эксперт била туриб ёлгон хулоса берганлиги, хулоса беришдан буйин товлаганлиги учун жиноий жавобгарлик хакида огохлантирилганлиги буйича ёзма мажбурият (тилхат) хам хулосанинг кириш кисмида берилади.

Агар экспертиза дастлабки тергов жараёнида утказилган булса, экспертиза утказиш учун зарур булган иш материаллари билан экспертнинг танишишига имкон яратилганлиги, кушимча материал такдим килиш зарурлиги хакидаги эксперт талабномаси кондирилганлиги, айбланувчининг (гумон килинаётган шахс) манфаатини таъминловчи конун талабларига риоя килинганлиги хам аникланиши лозим. Шунингдек, фукаролик ишлари буйича тайинланган ва утказилган экспертиза хулосаларини бахолашда, фукаролик процессуал кодексиинг талабларига экспертиза утказилганда (хусусан, ишни куриб чикишга тайёрлаш боскичида) риоя килинганлигига хам эътибор каратилади.

Хулосани тугри бахолаш учун унинг таркиби булган кириш, тадкикот ва якуний кисмларини куриб чикиш лозим.

Кириш кисмини бахолаш. Хулосанинг кириш кисми бахоланганда аввало, экспертиза кайси хужжат асосида утказилганлигини аниклаш керак. Экспертиза утказиш учун факат экспертиза тайинлаш хакидаги карор (ажрим) процессуал асос булиб хизмат килади. ^арор (ажрим) билан танишганда, хулосанинг кириш кисмида хамда карорда (ажрим) текшири-ладиган хужжатлар, материаллар, объектлар ва уларнинг номланиши тугри кайд этилганлигини аниклаш лозим.

Хулосада, эксперт олдига хал килиш учун куйилган саволларга жиддий ахамият бериш лозим, чунки уларни тахлил килгандан сунг, эксперт олдига куйилган вазифаларни тугри тушунганлиги хакида мулохаза килиш мумкин булади.

Агар эксперт савол шаклини узгартирган булса ёки саволларни гурухларга ажратган булса, суриштирувчи-терговчи эксперт олдига куйилган саволларнинг маъноси узгармаганлигини текшириши лозим.

Идентификацион тадкикотлар утказилганда таккослаш учун такдим этилган намуналарни танлаб олиш коидалари таъминланишини ва шу намуналарнинг сифати, туликлигини текшириш лозим, чунки хулосанинг тугрилиги айнан шунга боглик. Ундан ташкари экспертиза тайинлаш хакидаги карорда (ажрим) намуна сифатида кайд этилган хужжатлар кулланилганлиги аникланади. МУ^ОКАМА

Хулосанинг тадкикот кисмини бахолаш. Хулосанинг тадкикот кисми бахоланганда аввал эксперт фойдаланган методларнинг илмий жихатдан асосланганлиги аникланиши керак. Чунки хукм асосига факат илмий методикаларга таянган холда утказилган экспертиза хулосаси олиниши мумкин.

Экспертиза хулосасини тасдиклаш учун у ёки бу илмий асос келтирилганда унинг афзаллиги изохланиши ва хулосани бахолашда шахсларга бунга ишонч хосил килиши учун имкон яратилиши лозим. Масалан, суд-хатшунослик экспертизасида ёзувнинг ишланиш даражасини киска вакт ичида узгартириш мумкин эмаслиги аникланган, бу тургун белги хисобланади. Шунинг учун агар тахминий ижрочининг ёзувини ишлов даражаси тадкик этилаётган имзонинг ишлов даражасидан анча паст булса, факат ишлов даражаси буйича имзони тахминий ижрочи бажармаганлиги хакида хулоса килиш мумкин.

Эксперт хулосаси илмий асослантирилганлигини бахолаш, эксперт тадкикот учун куллаган методларни бахолаш билан чамбарчас боглик. Тадкик услубларига амал килмаслик эксперт хулосасини рад этишга ва такрорий экспертиза тайинлашга асос булади.

Экспертнинг якуний хулосаларини бахолашда, дастлаб эксперт хамма куйилган саволларга жавоб берганлиги, сунг хулоса тадкикот кисмида келтирилган илмий асосларга мослигини текширади.

^уйилган саволларга жавоб тушунарли ва аник булиши лозим. Агар эксперт куйилган саволларнинг хаммасига жавоб бермаган булса, кушимча экспертиза тайинланиши мумкин.

Эксперт олдига куйилган саволларга тугри ва тулик жавоб берганлигини хулосани урганиб, кириш ва тадкикот кисмидаги ахборотларни таккослаб аниклаш мумкин. Агар хулосанинг кириш, тадкикот ва якуний кисмлари мантикан бир-бирига зид булса, уни хукм асосига киритиб булмайди. Баъзи бир терговчилар (судлар) факат экспертнинг якуний хулосаларига эътибор каратиб, кириш ва тадкикот кисмларига ахамият бермайдилар. Бу нотугри, чунки бунда хулосада келтирилган фактлар, таккослаш материалларининг етарли булганлиги каби масалаларни аниклашни имкони булмайди.

Х,ар бир холатда идентификацион белгиларга нисбатан берилган хулоса карама-карши эмаслигини текшириш лозим. Гохида эксперт объектларнинг хар хиллигини аниклаб, бу хакдаги белгиларни таърифлаб, эътиборсизлик ёки совукконлик туфайли ижобий хулоса килади (ёки аксинча). Баъзан кириш кисмида баён килинган холатлар тадкикот кисмидаги холатларга зид булади. Гохида тадкикот кисмининг узида хам зиддиятлар учраб туради. Бундай зиддиятлар эксперт хулосасининг далилий ахамиятини камайтиради ва уни рад этишга ёки такрорий экспертиза тайинлашга асос булади.

Эксперт хулосаси ва терговчида шубха тугдирмайдиган иш буйича йигилган бошка далиллар мослиги унинг янада ишончлилигининг омилидир. Агар эксперт хулосаси иш буйича бошка далилларга зид булса, бунинг сабабини аниклаб, зиддиятни бартараф этиш чораларини куриш лозим булади.

Худди шундай одил судловни утказишга эксперт хулосасига асоссиз шубха билан караш хам халал беради. Агар эксперт хулосасини бахолаш натижалари унинг тугрилигига шубха тугдирмаса мазкур экспертизанинг тугрилигини текшириш учун такрорий экспертиза тайинлашнинг зарурати булмайди. Бу факат терговни ва ишни судда курилиш муддатининг чузилишига сабаб булади.

Х,ар доим хам дастлаб утказилган икки экспертиза уртасидаги фаркларни аниклаш учун экспертиза тайинлаш ва утказиш тугри эмас. Айрим холларда улардаги фаркларни

ишдаги материаллар билан биргаликда хулосаларни танкидий бахолаш оркали бартараф килиш мумкин.

Суриштирувчи-терговчи (суд) хулосани бахолашда нафакат икки хулоса уртасидаги фаркни, балки эксперт аниклаган ва иш буйича бошка далиллардан келиб чикадиган фактлар уртасидаги фаркларни хам аниклаши мумкин. Бунда эксперт хулосаси нафакат айрим далилларга, масалан, айбланувчининг курсатмаларига, балки иш буйича йигилган барча далилларга хам зид булиши мумкин. Суриштирувчи -терговчи (суд)нинг вазифаси бу фаркнинг келиб чикиш сабабларини аниклаши уларни бошка далиллар билан биргаликда бартараф этишдир.

Экспертнинг хулоса бериш учун имкон йуклиги хакидаги хулосасини бахолаш, Узбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 185-моддасида: «Экспертга такдим килинган объектлар экспертиза утказиш учун етарли булмаса, хулоса бериш имконияти йуклиги тугрисида асослантирилган хужжат тузади ва уни экспертиза муассасасининг рахбарига ва экспертиза тайинлаган суриштирувчи, терговчи ёки судга юборилиши» белгилаб куйилган.

Суриштирувчи-терговчи (суд) иш холатларини аниклашда экспертнинг хулосасидан тугри фойдаланиши керак.

Жиноят ишлари буйича экспертиза утказилганда жиноят содир килишга ёрдам берган холатлар хам аникланиши лозим. Бу аввало суд-бухгалтерлик, суд-автотехник, криминалистик экспертизаларга тегишлидир.

Экспертиза утказиш жараёнида аникланган холатлардан фукаролик ишлари курилаётганда хам фойдаланилади.

Жиноятчиликка карши курашда нотугри берилган эксперт хулосаси жиноят содир этган жиноят учун жазони мукарралигини таъминлаш ва жазодан кутилиб колишига сабаб булиши мумкин булган холатлардандир. ХУЛОСА

Хулоса килиб айтганда, экспертиза тизимини такомиллаштириш ва кадрлар танлаш ва тайёрлаш сохасини ривожлантириш максадида куйидагиларни амалга ошириш лози деб хисоблаймиз:

1. Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги хузуридаги Х.Сулаймонова номли Республика суд экспертиза маркази экспертларининг малакасини ошириш ва сертификациялаш жараёнида мазкур мухокама килинаётган масалага эътиборни кучайтириш;

2. ИИВ Академиясида шу сохадаги ИИО учун экспертларни тайёрлаш масалаларида айникса, эксперт ходимлар томонидан йул куйиладиган хатоларни бартараф этиш учун ягона услубиётни яратиш;

3. Мавжуд камчиликларни тахлил килиш ва бартараф этишга каратилган вебинарлар ташкил килиш;

4. Экспертларни амалга оширадиган харакатлар кетма-кетлиги алгаритмини акс эттирувчи услубий кулланмалар яратиш, яратилган кулланмаларни замонавий услублар билан бойитиш;

5. Е-экспертиза тизимида услубий кулланмалар жойлаштирилиши оркали йул куйилаётган хато ва камчиликларни бартараф этиб бориш лозим.

Фойдаланилган адабиётлар

1. Астанов И.Р. Экспертиза тайинлаш ва утказиш. -Т.: Бош прокуратура. 2022 й. 168 б.

2. Суд экспертизаси тугрисидаги ^онун.

3. Суд экспертизаси тугрисидаги конунга шарх,.-Т.:ИИВ Академияси. 2017 й.й.230 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.