CC BY
0ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali Тшраег Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 15(52)
SUBSTANSIAL TILSHUNОSLIKDА ZАMОN KАTЕGОRIYASI
Sobirova Muzayyana IШomjon qizi
70111401 - О^Ьек ti1i уa adabiyoti шutaxassis1igi 1-bosqich шagistranti Sobiroуaшuzayyana68@gшai1 .сош
Annotatsiya: шaqo1ada zaшon shak11arining nutq momentiga шunosabati, u1arning tasnifi haшda substansia1 ti1shunos1ikda u1arning tadqiqi шasa1a1ari tah1i1 eti1gan.
Kalit so'zlar: payt va1ent1igi, nutq шoшentiga шunosabat, uшuшiy grammatik та'по, ora1iq gramшatik та'по, xususiy grammatik та'по, beуosita kuzati1шagan1ik, subyektiv шunosabat.
Substansia1 tilshunоslikdа zаmоn kаtеgоriyasigа quyidаgichа tа'rif bеrilgаn. "Pаyt vаlеntligigа tа'sir etish оrqаli kеsimni shаkllаntirishdа ishtirоk etish vа undаn а^^Ы^ап vоqеlikning nutq mоmеntigа munоsаbаtini ifodаlаsh" zаmоn kаtеgоriyasining иОМ si11.
Vоqеlikning nutq mоmеntigа munоsаbаtigа qаrаb и^ хil zаmоn fаrqlаnаdi:
a) пШЦ mоmеntigаchа bo'lgаn vоqеlik - о 'tgаn гатоп
b) nutq mоmеntidаgi vоqеlik - Ыг!^ гатоп
s) nutq mоmеntidаn kеyin bo'lаdigаn vоqеlik - kеlаsi гатоп12
Zаmоn kаtеgоriyasining dаstlаbki tаsnifidа hаr ikki yo'nаlishdа hаm dеyarli fаrq yo'q. Шаг tаsnifidаgi fаrq ichki tаsniflаrdаginа ко^а tаsЫаnаdi. O'tgаn zаmоn fе'llаri tаsnifidа fоrmаl tilshunоslikdа mа'nоsigа ко'га bеsh turi kеltirilgаn. Bulаr:
1. Аniq o'tgаn zаmоn fе'li
2. Uzоq o'tgаn zаmоn fе'li
3. O'tgаn zаmоn dаvоm fе'li
11 Сайфуллаева Р. ва бош^алар. "Дозирги узбек адабий тили". -Б.65
12 Сайфуллаева Р. ва бош^алар. Дозирги узбек адабий тили. Тошкент.2009. 214-215-бет.
~ 48 ~
4. O'tgаn zаmоn hikоya fe'li
5. O'tgan zamon istak fe'li
Substansial tilshunoslikda o'tgan zamonni hosil qiluvchi shakllar ko'rsatilib so'ng ularning ma'nolariga izoh berilgan.
a) [—di] yozdim, yozding, yozdi
b) [-gan] yozganman, yozgansan, yozgan
s) [-(i)b] yozibman, yozibsan, yozibdi
d) [edi, ekan, emish] yozgan edim, yozmoqchi ekan, yozar emish, yozgan edi.
Bu shakllarda umumiylik o'tgan zamondagi voqelarni ifodalashi bo'lib, ular bilan birga yuzaga chiquvchi turli yondosh ma'nolar (to'siqsizlik, "bevosita kuzatishda berilmaganlik" "o'zaro suhbatlashib turgan paytda bo'lmaganlik") zamon kategorial ma'nosiga daxldor emas. Bu yondosh ma'nolarning zamon kategoriyasining kategorial ma'nosiga daxlsizligi o'tgan zamonni ma'noviy guruhlarga bo'lib o'rganish shart emasligini isbotlab bergan.
O'tgan zamon formasi zamon kategoriyasi UGM siga nisbatan xususiy bo'lib, o'tgan zamon shakllari uchun UGM dir. Bu, o'z navbatida, umumiylik va xususiylik o'rtasidagi oraliq ma'no ekanligini ko'rsatadi. Oraliq grammatik ma'no (OGM) nisbiy bo'lib, ba'zan xususiy grammatik ma'no (XGM) vazifasida kelsa, ba'zan UGM vazifasida keladi.
Z.K. UGM O'tgan zamon XGM
Xozirgi zamon XGM
Kelasi zamon XGM
O'tgan -di XGM
zamon -(i)b XGM
UGM -gan XGM
ZK. O'tgan zamon -di formasi
UGM OGM XGM
O'tgan zamon shakllari zamon kategoriyasining "ish-harakatni nutq momentiga munosabatini ifodalash" kategorial ma'nosini "ish-harakatning nutq momentidan oldin yuz berishi" tarzida xususiylashtiradi.
Ma'lumki, grammatikada o'tgan zamonni tavsiflashga ikki xil yondashuv mavjud:
1. To'g'ridan-to'g'ri shakllar orqali13;
2. Parchalangan kategorial ma'noni yana "parchalash" asosida14.
Lisoniy hodisa nutq sathiga qarab qancha quyilasa, o'zga hodisalar tajallilar
hisobiga "to'yinib", shuncha boyib boradi. Lisoniy sathda substansial mohiyatga yondosh ma'nolar "yopishsa", u nutqqa tushishi bilan hamroh ma'nolar unga "ergashadi" Zamon kategoriyasi UGMsi parchalanishi natijasida vujudga kelgan o'tgan zamon OGM (nisbiy UGM)sining an'anaviy parchalanishlarida farqlovchi belgilar zamon UGMsiga ham daxldor ham daxlsizdir15. Odatda, «o'tgan zamon fe'llari quyidagi turlarga bo'linadi:
1) Aniq o'tgan zamon shakli;
2) Uzoq o'tgan zamon shakli;
3) O'tgan zamon hikoya shakli;
4) O'tgan zamon davom shakli;
5) O'tgan zamon eshitilganlik shakli»
Biz o'tgan zamon shakllari sifatida ko'pchilik tilshunoslar tomonidan tan olingan, fan va ta'lim mazmunida ommalashgan -di, -gan, -ibdi, -gan+di, -edi,-(i)bdi, -(a)rdi, ekan, emish shakllarini qabul qildik.
O'tgan zamon shakllari "ish-harakatning nutq momentidan avval sodir bo'lishi" kategorial va "ish- harakatning realligi" yondosh ma'nolaridan iborat UGMga ega. Bu ikkala belgi barcha shakllarda mavjud bo'lib, har bir shaklda o'ziga xos tarzda juz'iylashadi.
Biz o'tgan zamon shakllari sifatida ko'pchilik tilshunoslar tomonidan tan olingan, fan va ta'lim mazmunida ommalashgan -di, -gan, -ibdi, -gan+di, -edi,-(i)bdi, -(a)rdi, ekan, emish shakllarini qabul qildik.
Bunda -di uzoq o'tgan zamonni ham, yaqin o'tgan zamonni ham ifodalashi mumkin:
13Узбск тили rpaMMaTmaOT. 1-том. Мoрфoлoгия. Max.Myx. A6^pBaxMoHoB F.A. Ba бoшкaлaр. -Т.:Фaн,1972. -Б.612
14Хрзирги узбек aдaбий тили. Дaрслик. -Т.:Укитувчи, 1980. -Б.447.
15Аълaмoвa М. Y36eK тилидarи фeъллaрдa нисбaт KaTerop^CT. -Т.: Фaн,1992. -Б.142.
50
1. Bu voqea bo 'Iganiga o 'n beshyildan oshdi. (O.YOqubov)
2. Munisxon o 'shanda nega Toshkentga bordi? Uerda nima qildi? Bunga u javob topolmadi. (O'. Umarbekov)
1. Gulsum opa Barnoni ko 'ray deb buxgalteriyaga kirdi. Barno yo 'q ekan, bir oz kutdi, kelavermagach, o'tirishga sabri chidamay, idoradan chiqdi. (O.YOqubov)
Boshqa shakllarda esa "ish-harakatning bajarilish vaqti nisbatan uzoqligi bilinib turadi"16. Birinchi ziddiyatdagi belgili a'zolar o'zaro "bevosita kuzatilmaganlik" belgisi asosida privativ ziddiyat hosil qiladi. Bunda -gan, - ardi, -edi shakllari belgisiz, -ibdi, -ardi, emish, ekan shaklli ko'rsatkichlar belgili a'zo sifatida namoyon bo'ladi. Belgili shakllardan anglashilgan uzoq o'tgan zamonda bajarilgan ish-harakat so'zlovchi tomonidan bevosita kuzatilgan ham, kuzatilmagan ham bo'lishi mumkin17: 1. Men bu kitoblarni o'qiganman. 2. Toshlar otib qochar edim yarashardi. (M.Yusuf)
1. Eshitishimga qaraganda, Qo'chqor tuman markaziga ketganicha qaytib kelmabdi. (S. Anorboev) Bir bor ekan, bir yo 'q ekan, bir chol bo 'lgan ekan. (Ertakdan) Demak, ziddiyatning birinchi qatori yondosh ma'no - "ish- harakat realligi"ning ko'rinishi, "reallikning bevosita kuzatilganligi" asosida keladi.
Ikkinchi qator ziddiyatning belgisiz a'zolari tizimi ikkinchi xil yondosh ma'no-harakat tarzi kategoriyasining zamon kategoriyasi UGMsidagi tajallisi - davomiylik -davomsizlik asosida ziddiyatli munosabat asosida yashaydi. Bu ziddiyat ham privativ tabiatli bo'lib, bunda - ardi shakli belgili, edi va -gan shakllari belgisiz a'zo sifatida namoyon bo'ladi. Chunki - ardi shakli har doim davomlilikni, -gan va edi shakllari, asosan, davomsizlikni, ba'zan davomlilikni ifodalaydi18. 1. Tayog'ini sudrab, ko'ngilsiz Poda haydab qirga ketardi, Maysa gilamlarga etardi. (Uyg 'un)
16Узбек тили грамматикаси. 1-том. Морфология. Мах.мух. Абдурвахмонов F.А. ва бош^алар. -Т.:Фан, 1972. -Б. 482.
17 Аслиддинов С. Категория принадлежности в современном литературном узбекском языке: Автореф. дис.. канд.фил.наук. -Самарканд. 1964. - С 21.
18 Аслиддинов С. Категория принадлежности в современном литературном узбекском языке: Автореф. дис.. канд.фил.наук. -Самарканд. 1964. - С 48.
51
Mehnat taqdirlagan, boboning umrin. (A.Muxtor)
Bu haqda gazetda o 'qigan edim. (Oybek)
Mirhaydar otaning foydasini ko 'p ko'rganmiz. (Oybek)
Yo 'lning ikki tomoniga cho 'zilgan qiryonbag 'irlarini endiginayorib chiqayotgan o 'tlar qoplagan. (P. Tursun)
U zavodda ishlagan edi. (M. Osim)
Ziddiyatga diqqat qilinsa, -gan va -di shakllarining davomiylikni "ba'zan" ifodalashi ulaming UGMsi taгkibidagi shaklla^a xos doimiy xususiyat emas. Bu xususiyatga ulaT "ba'zan" ega. Bu esa "davomiylik" ma'nosi ulaming UGMsiga xos emasligini, balki shakl^ga xos hamroh ma'no ekanligini ko'reatadi. CHunki bu matntda, bog'liq quгshovdagina bo'ladi. Ko'rganmiz fe'lidagi -gan shakli ifodalayotgan "davomiylik" ko'p so'zi ta'sirida yuzaga chiqmoqda. Ishlagan edi so'zshaklidagi "davomiylik" esa ishlamoq fe'li tabiatidan kelib chiqadi. Demak, tare kategoriyasining "davomiylik va davomsizlik" tajallilari ayгim o'tgan zamon shaklida Masalan, -ardi da yondosh ma'no sifatida yuzaga chiqsa, boshqalarida hamroh ma'no sifatida voqelanadi. Hatto -ardi shaklida qwshov natijasida, "o'tgan zamon" kategorial ma'nosi ham, "davomiylik" yondosh ma'nosi ham kuchsizlanib, hamroh ulami siqib chiqarishi bilan biгga bo'sh o'rinni egallaydi va vaqtincha, nutqiy «hukmronlik»ka ega bo'ladi19:
1. Salim kelsa edi, men borardim.
2. Ukam o 'qisa edi, tushunardi.
Demak, -sa shart mayli shakli -ardi qo'shimchasida kategorial va yondosh ma'nolami susaytimvchi va hamroh ma'noni kuchaytimvchi omil hisoblanadi.
-gan shaklidagi "hoziï ham uzluksiz davom etib togan haгakat"2G, "gumon, noaniqlik" ma'nolari ham hamroh ma'nolardiг.
a) Fe'li keng, saxovatli, mehmondo 'st xalqimizning dong 'i olamga ketgan. (M. Ismoiliy)
19 Аслиддишв С. Кaтeгoрия принaдлeжнoсти в сoврeмeннoм литeрaтyрнoм yзбeкскoм языге: Автoрeф. дис.. кaнд.фил.нayк. -Сaмaркaнд. 1964. 37с.
20 Хрзирги y36eK aдaбий тили. Дaрслик. -Т.:Укитувчи, 1980. -Б.330.
52
ТаЦт уа tadqiqotlar 11ш1у-и81иЫу jurnali ¡трас* Factor: 8.2 | 2181-3035 | № 15(52)
Ь) ВаШ Ьи еНаМа ко 'р dilbаr ЫататаШт /Нуа qilgаndir. Оvlаmоqchi Ьо 'ИЬ ко 'nglingni, Ва1Ш qushlаr qаnоt qоqqаndir... (Uyg 'ип)
V) $>12тп% flkringizni, еЫто1, хоdimlаringiz so'zsiz tushunishgа o'rgаnib qоlgаndir, 1ект теп tushunmаdim. СИшИ Ьи та'по1агт hаm mаtntginа yuzаgа chiqаrаdi. Mаsаlаn, "Ьи vаqtdа gumоn Ьi1diruуchi еЫто1, ЬаШ каЫ so'zlаr kеlаdi"21.
-а^ shаklining tur1i qo'llаnisЫаridа "dаvоmiyHk" yondоsh mа'nоsi уапа juz'iylаshib, "игЫ^ dаvоm etiЬ turish", "gаlmа-gаl tаkrоrlаnib Шпэ^' ko'rinisЫаrini оlаdi:
"а) o'tmishdа таЧит Ьir vаqt uz1uksiz dаvоm ейЬ turgаn hаrаkаtni bildirаdi:
1. О 'Шат ко 'pirgаn, о 'кirgаn suvdа Ьо 'ynigаchа Ьо^Ь, hаnsirаb ishlаr hоvuz bo'yidа, sаlqindа... каШ yog'оch каrаvоtdа Ыг пе^а dаm оИЬ
o'tirishаr (ОуЬек)
Атуа qаtirlаb Ьотт, gаp mаvzudаn mаvzugа ко 'chаr edi.(А. Qаhhоr)
2. o'tmishdа gаlmа-gаl tаkrоrlаnib Ш^ап hаrаkаtni bildirаdi: Dаryolаrdаn киу1аЬ оЧаМт,
Ertакlаrgа qulоq tutаrdim. Hаmmаsini tinglаrdim, атто О 'хshаshini tоpmаsdim аslо. (КОПт/оп)22
Ви^а та'по tаvsifidа "oЧmishdа" ишип аШайа. и аsаrdа yozilgаn
vоqеlаrning o'tmishgа оidligidаn kеlib chiqiЬ, tаvsifgа kiritilgаn.
Bеvоsitа vа bilvоsitаlik bеlgilаri аsоsidа аjrаlib chiqqаn vа "bеvоsitа kuzаtilmаgаnlik" bеlgisigа egа bo'lgаn -ЛШ shаkli "subyektiv munоsаbаt" mа'nоsini ifоdаlаydi. Shаklning subyektiv munоsаbаt ifоdаlаshi bоg'liq qurshоvni tаlаb qilmаydi vа shu bоisdаn ит yondоsh mа'nо sifаtidа bаhоlаsh шишкт.
«№хоШ subyеktiv munоsаbаt» bеlgisi аsоsidаgi nоto'liq ziddiyatdа emish bеlgili, екап vа чЬШ shаkllаri bеlgisiz, mаjhul Ьага sifаtidа yuzаgа chiqаdi. "To'liqsiz
21 Дозирги узбек адабий тили. Дарслик. -Т.У^итувчи, 1980. -Б.335.
22 Дозирги узбек адабий тили. Дарслик. -Т.У^итувчи, 1980. - Б. 338.
fe'l sifatida ekan qatnashsa, so'zlovchining diqqati mavjud bo'lgan harakatning natijasiga qaratiladi:
Uning oq oralagan sochlari tamoman oqarganini O 'ktam to 'y suronda payqamagan ekan.(Oybek)
To'liqsiz fe'l sifatida emish kelsa, eshitilganlik, harakatning o'tmishda bo'lgan-bo'lmaganligi noaniq, gumon ekanligi ifodalanadi: l.Ukang aeroplandan sakraydigan bo 'lgan emish. (Oybek)23" 2. Bultur kuzda to 'y-tomosha bilan o 'g 'lingni uylantiribsan. (Oybek)
Demak, ma'lum bo'ladiki, o'tgan zamon shakllari o'zaro kategorial va yondosh ma'nolarni xususiylashtirishi, hamroh ma'nolarni ifodalashi jihatidan o'zaro farqli xususiyatga ega. Shakllar tizimida -di ko'rsatkichi UGMdan ko'proq "hissa" olishi, barcha tarz-mayl ma'nolariga betarafligi bilan ajralib turadi24. Shu boisdan tadqiqotlarda uning yigirmaga yaqin ma'nolari qayd qilinadi25.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Аслиддишв С. Karerop^ принaдлeжнoсти в coBpeMeHHoM литeрaтурнoм узбексгам языт Автopeф. дис.. кaнд.фил.нaук. -CaMapKaHA. 1964.
2. Аълaмoвa М. Y36eK тилидaги фeъллapдa ниcбaт кaтeгopияcи. -Т.: Фaн,1992.
3. Нacилoв Д.М.Cтpуктуpa вpeмён индикaтивa в дpeвнeуйгуpcкoм языт Автopeф.диc.. .кaнд.фил.нaук. 1963.
4. Caйфуллaeвa Р. Ba бoшк;aлap. Хрз^ги y36eK aдaбий тили. Тoшкeнт. 2009.
5. Y^eK тили гpaммaтикacи. 1-тoм. Мopфoлoгия. Мaх.муx1. Абдуpвax1мoнoв F.A. Ba бoшк;aлap. -Т.:Фaн, 1972.
6. Хрзирги yзбeк aдaбий тили. Дapcлик. -Т.:Укитувчи, 1980.
7. ^Ш^пинг Д.А. О нeoднopoднoй гpaммaтичecкoй кaтeгopии. 1959.
23 X,o3^ra узбек aдaбий тили. Дapcлик. -Т.:У^итувчи, 1980. - Б. 337.
24 HacraoB Д.М.Cтpуктуpa вpeмён индикaтивa в дpeвнeуйгуpcкoм языт Автоpeф.диc...кaнд.фил.нaук. 1963. -C. 26.
25 ^^гелиет Д.А. О нeoднopoднoй гpaммaтичecкoй кaтeгopии. 1959. - C. 16.
