Научная статья на тему 'Суғуртанинг зарурлиги ижтимоийлигидами?'

Суғуртанинг зарурлиги ижтимоийлигидами? Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
76
18
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мадиев А. Н.

Ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётининг асосий ижтимоий вазифалари инсонларнинг моддий ва маънавий фаровонлигига эришиш, кишиларнинг маданий-маиший ҳаёт шароитларини яхшилашда ўз ифодасини топади. Бу вазифаларни ҳал қилишда ижтимоий соҳани ривожлантириш ва унинг инфратузилмасини такомиллаштириш асосий омил бўлиб хизмат қилади. Ижтимоий соҳа инсонларнинг ҳаёт даражасини яхшилаш, интелектуал салоҳиятини бойитиш, турмуш фаровонлигини таъминлашда, ижтимоий хизматларга бўлган эҳтиёжни қондиришда хизмат кўрсатувчи турли субъектлар фаолияти йиғиндисидир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Суғуртанинг зарурлиги ижтимоийлигидами?»

Мадиев А.Н.

Самарканд Иктисодиёт ва сервис институти

СУГУРТАНИНГ ЗАРУРЛИГИ ИЖТИМОИЙЛИГИДАМИ?

Ижтимоий йуналтирилган бозор ицтисодиётининг асосий ижтимоий вазифалари инсонларнинг моддий ва маънавий фаровонлигига эри-шиш, кишиларнинг маданий-маиший цаёт шароитларини яхшилашда уз ифодасини топади. Бу вазифаларни цал цилишда ижтимоий соцани ривожлантириш ва унинг инфратузилмасини такомиллаштириш асосий омил булиб хизмат цилади. Ижтимоий соца - инсонларнинг цаёт даражасини яхшилаш, интелектуал салоциятини бойитиш, турмуш фаровонлигини таъминлашда, ижтимоий хизматларга булган эцтиёжни цондиришда хизмат курсатувчи турли субъектлар фаолияти йигиндисидир.

Бозор и^тисодиётининг модели, унинг асо-сини кучли ижтимоий сиёсатни олиб бориш ташкил этади. Бу ишни давлат уз зиммасига олади.

Давлатнинг ижтимоий сиёсат, ижтимоий жараёнларни такомиллаштириб бориш йулида, давлат томонидан олиб борилаётган чора-тадбирларда уз аксини топади. Ижтимоий сиёсат жамият хаётининг ижтимоий ва и^тисодий томонларини ^амраб олади. Унинг асосий йуналишлари: ижтимоий инфратузилма (таълим, сорли^ни-са^лаш, маданият ва бош^а) субъектлари ор^али ижтимоий хизматга булган эхтиёжни ^ондиришдан, ижтимоий химоялашдан, даромад ва иш билан бандликни таъминлаш кабилардан иборат.

Бозор и^тисодиёти шароитида ижтимоий сиёсатнинг мухим йуналиши булиб ахоли уртасидаги ижтимоий таба^алашувни олдини олишга алохида эътибор ^аратилади. У ахолининг турли гурух ва ^атламларини и^тисодий фаолликка ча^иради. Ушбу йуналишда амалга оширилаётган ишлар юзасидан Президентимиз И.Каримов маъру-заларидан ^уйидагиларга алохида эътибор

^аратишимиз лозим: "...Ахоли даромади ва фаровонлигини ошириш борасида хам сифат жихатидан чу^ур узгаришлар юз бермоеда. Ахолининг иш ха^и умуман, пул даромадлари бар^арор ошиб бормоеда, фу^ароларимиз истеъмол ^иладиган махсулотлар таркиби-нинг сифати ортмоеда. ...2010 йилда согли^ни са^лаш сохасини ривожлантириш учун жами 2 триллион сумдан орти^ маблаг йуналтирилди, бунинг 1 триллион 700 миллиард суми бюджет маблагларидир. 2011 йилда Давлат бюджети барча харажатларининг 60 фоизи ижтимоий ма^садлар учун йуналтирилади. Жумладан, таълим ва согли^ни са^лаш сохаси учун ана шу харажатларнинг 48 фоизи ёки 2010 йилга нисбатан 1 триллион 800 миллиард сум куп маблаг сарфланади"1.

Ижтимоий сиёсат уз ма^садига эришишда ю^оридаги курсатилганидек, улкан молия-вий ресурсларга эхтиёж сезади. Ижтимоий

1 Президентимиз И.А.Каримовнинг "Барча режа ва дастурларимиз

ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг му^им устувор йуналишларга багишланган Узбекистан Республикаси Вазирлар Ма^камасининг мажлисидаги маърузаси // Халк сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).

ма^садлар учун шакллантирилган марказ-лашган жамрармалар айнан шу йуналишларда ишлатилади. Ижтимоий сиёсатни олиб боришда марказлашган пул жамрармаларидан таш^ари корхона ва ташкилотлар, ахоли, хорижий моли-явий институтлар, турли хомийлар мабларлари жалб этилади. Ижтимоий хизматларни молия-вий таъминлашни сурурталаш ор^али амалга оширилиши, давлат зиммасидаги орирликни енгиллаштиришда ёрдам беради.

Ижтимоий сурурталашни амалиётда маж-бурий ва ихтиёрий шаклларини учратишимиз мумкин. Ижтимоий сурурталашнинг мажбурий шакли, ма^садли жамрармалар ор^али амалга оширилади. Ма^садли жамрарма иш берувчи ва ходимлар, давлат мабларларидан шакллантирилган жамрарма булиб, келажакда унга эхтиёжи булганларга пулли тулов шаклида сарф ^илинади. Ихтиёрий шакли эса, сурурта хизматини курсатувчи (сурурталовчи) томо-нидан, ижтимоий сурурталанган ёки улар-нинг наф олувчиларига шартномага мувофи^, сурурталовчининг сурурта жамрармалари хисобидан товон туловлари ор^али амалга оширилади.

И^тисодиётнинг такрор ишлаб чи^ариш модернизациялашуви жабхаларида молия-вий ресурсларнинг етишмовчилиги асосий муаммолардан биридир. Бунда сурурта хизмат-лари ва уларни курсатишдан шакллантирилган сурурта жамрармаларидан унумли фойда-ланиш ма^садга мувофиедир. Президентимиз И.Каримов таъкидлаганидек, "... ин^ирозга ^арши чоралар дастурини амалга оши-ришда инвестицияларни жалб этиш, аввало, ички манбаларни сафарбар этиш хисобидан и^тисодиётимизнинг мухим тармо^ларини жадал модернизация ^илиш, .... ва ижтимоий инфратузилма объектларини барпо этиш хал ^илувчи устувор йуналишга айланди"2 ёки "2010 йилда хизмат курсатиш ва сервис сохасида 13,4 фоиз усишга эришилганлиги, сунгги ун йилда эса ахолига курсатилган пуллик хизматлар хажми, киши бошига хисоблаганда, ^арийб 20 баробар ошганлиги, бу борада ... замонавий банк хизматлари, лизинг, сурурта, аудит, инжиниринг ва бош^а замонавий хизмат турларини ривожлантиришга алохида эътибор

2 Каримов И.А. Асосий вазифаси - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Тошкент: "Узбекистон", 2010. 43-бет.

^аратилмоеда"3.

Ижтимоий йуналтирилган бозор и^тисодиёти бозор механизмини самарали ишлашини, ахоли турмуш фаровонлигини ю^ори булишини ва кучли ижтимоий кафолат-ларни назарда тутади. И^тисодиётнинг бозор муносабатларига утиш шароитида ижтимоий йуналтирилган харажатларни таъминлаш, фу^ароларни ижтимоий химоя ^илишни кучай-тириш ва кенг куламли ижтимоий дастурларни маблар билан таъминлаш бар^арор марказлашган мабларларни талаб этади.

Жамият ижтимоий кафолатининг молия-вий базасини миллий даромад ташкил ^илади. Жамрарманинг асосий ^исми уни ^айта та^симлаш жараёнида яратилади. Миллий даромадни жалб ^илишнинг асосий усули уни та^симлаш жараёнида жамрармаларни шак-ллантиришдир. Бу жараёнда жамрармалар ^уйидагилардан шакллантирилади:

^онунчиликка мувофи^ белгиланган соли^лар ва йиримлар;

заёмлар;

ва^тинча буш мабларларни и^тисодиётнинг бош^а сохаларига инвестициялашдан олинган мабларлардан.

Хозирда мамлакатимизда бюждетдан таш^ари ижтимоий жамрармаларнинг (Пенсия жамрармаси, Бандлик жамрармаси ва бош^аларни) шакллантирилиши ва ишлатили-шининг ани^ моделлари ишлаб чи^илган. Хар бир бюджетдан таш^ари жамрарма узининг номланишидан келиб чи^иб, ани^ ма^сад йулида фаолиятларини амалга оширади.

Ижтимоий сурурта тизими тармо^лари ташкилий тузилиши - бу ижтимоий зарарни тулаш шакллари тузилишидир. Унинг мазмуни турли ижтимоий рискларни ^оплаш тадбир-лари ва ижтимоий заруратга мувофи^ сурурта мабларларини ма^садли та^симлашда намоён булади.

Хозирда ижтимоий сурурта тизимини пенсия суруртаси, бахтсиз ходисалардан сурурталаш, ишсизликдан сурурталашга ажратишимиз мумкин. Ижтимоий сурурта тизимини ривожланти-ришда янги тармо^ сифатида тиббий суруртани

3 Президентимиз И.А.Каримовнинг "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тараккиётини юксалтириш, халкимиз фаровонлигини оширишга хизмат килади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг му^им устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг мажлисидаги маърузаси // Халк сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).

амалга ошириш ишлари олиб борилмоеда.

Макрои^тисодий даражада суруртанинг ижтимоий муносабатларга таъсирини ^уйидагиларда кузатишимиз мумкин: ижтимоий такрор ишлаб чи^ариш узлуксизлигини таъминлаш, сурурта хизматлари ор^али дав-латни ^ушимча ижтимоий харажатлардан озод ^илиш; фу^аролик жавобгарлиги муносабат-лари тизимида жабрланувчилар манфаатла-рини химоялаш.

Сурурталаниш ор^али тадбиркорлик фао-лиятидаги турли ходисалар о^ибатининг моли-явий зарарлари таъминланади. Бу эса ишлаб чи^ариш муносабатларининг узлуксизлигига шароит яратади. Сурурта фондларининг мунта-зам равишда шакллантириб борилиши сурурта зарарларининг уз ва^тида тулаб берилишини кафолатлайди.

Ижтимоий соха харажатлари ахоли турмуш фаровонлигини таъминлашда марказлашган пул жамрармалари хисобидан амалга оширила-ётган чора-тадбирларда намоён булади. Ижтимоий соханинг сорли^ни са^лаш, ижтимоий таъминот, ижтимоий нафа^алар куринишидаги харажатларини сурурта хизматлари ор^али амалга ошириш мумкин. Бунинг учун сурурта хизматларидан фойдаланиш талаб этилади. Сурурта ташкилотлари томонидан амалга оширилаётган бундай хизматлар бюджет олди-даги ижтимоий харажатларнинг тежалишига кумаклашади.

Фу^аролик жавобгарлиги муносабатлари: ходим билан иш берувчи, маълум касб эгала-рини бош^а шахслар, транспорт воситалари эгаларини учинчи шахслар билан урталарида содир булиши мумкин. Уз мехнат вазифала-рини бажариш билан борли^ холда мехнатда майиб булиши, касб касаллигига чалиниши ёки сорлирининг бош^ача тарзда шикастла-ниши муносабати билан ходимнинг хаёти ёки сорлирига етказилган зарарнинг урнини ^оплаш буйича иш берувчининг фу^аролик жавобгарлиги юзага келади. Бундай жавобгар-ликларни сурурта хизматлари ор^али ^амраб олиниши жавобгар олдидаги кузда тутилмаган харажатларни амалга оширилишининг олдини олади ва бевосита жабрланувчилар манфаат-лари химояланади.

И^тисодчи олимларимиз томонидан суруртага берилган таърифларда фондлилик,

тасодифлик, туловлилик каби асосий умумий тушунчаларга дуч келамиз. Суруртага берилган таърифлар ичида ^онунчиликда келтирил-гани хар тарафлама мукаммали хисобланади, яъни "Сурурта деганда юридик ёки жисмоний шахслар тулайдиган сурурта мукофотларидан шакллантириладиган пул фондлари хисобидан муайян во^еа (сурурта ходисаси) юз берганда ушбу шахсларга сурурта шартномасига мувофи^ сурурта товонини (сурурта пулини) тулаш йули билан уларнинг манфаатларини химоя ^илиш тушунилади"4. Сурурта муносабатларида сурурта товонларининг туланишида сурурта бадалларининг етарлилиги(эквивалентлик) асосий тамойиллардан биридир. Бу тамойил-нинг му^аррарлигини таъминлашда сурурта жамрармаларидан унумли фойдаланиш талаб этилади. 1 -чизмада сурурта муносабатларининг содир булиш механизми келтирилган. Чизмада курсатилишича, сурурта хизматларидан фойдаланиш ва мулкий манфаатнинг (товон олиш) ^ондирилиши муайян бос^ичларда содир булади. Сурурта шартномасига кура товон олиш, маълум сурурта ходисаларининг содир булиши ёки муайян шартларнинг бажарилиши ор^али юз беради.

Сурурта хизматларининг курсатилишида томонлар уртасида узаро манфаатларнинг ту^нашуви содир булади. Сурурталовчи сурурта хизмати курсатганлиги учун сурурта мукофоти олишдан манфаатдор булса, хиз-матни истеъмол ^илувчи эса, турли ижтимоий рискларнинг салбий о^ибатларидан химояланганлигидан манфаатдордир. Томонлар манфаатини ^ондиришнинг моддий асоси сурурта жамрармалари хисобланади.

Суруртанинг ижтимоийлиги хасида гап борар экан, "ижтимоий сурурта нима?" деган саволга бевосита дуч келамиз. Ижтимоий сурурта - бу ахолининг такрор ишлаб чи^ариш сохасидаги рискларини бош^аришда дав-лат ижтимоий сиёсатининг мухим элементи булиб хисобланади. Ижтимоий суруртанинг функцияларига ^уйидагиларни киритишимиз мумкин: ижтимоий химоя, ижтимоий ёрдамни молиялаштиришни таъминлаш, ахолининг турли гурухлари хаёт даражасини ва даро-мадларини тартибга солиш, ижтимоий рисклар содир булиши (салбий) о^ибатларини олдини

4 Узбекистан Республикасининг "Сугурта фаолияти тугрисида"ги ^онуни, 2002 йил 5 апрель, 3-модда.

oлиш кабилаp. Ижтимoий cyFypта пpедмети ахoлининг такpop ишлаб чиrçаpишдаги ишти-poкида тахдид (xавф) coлyвчи энг мухим ижти-мoий pиcклаp кypинишида намoëн булади, яъни:

каcаллик, жаpoхат, хoмиладopлик ва тyFиш натижаcида ва^тинчалик мехнат ^билиятининг йу^тилиши, oила аъзoлаpи-нинг йyrçoтилиши(вафoт этиши);

rçаpилик ва нoгиpoнлик orçибатида мехнат ^билиятининг дoимий йу^тилиши;

ишга жoйлашиш имкoни булмаганида мехнат даpoмадини йу^тиш;

oила бorçyвчиcининг вафoти тyфайли, oила даpoмадининг йу^тилиши;

бoла тyFилиши ва таpбияланиши, дафн маpo-cими буйича, тиббий xизматлаpга тyлoвлаp буйича кузда тyтилмаган xаpажатлаpнинг юзага келиши кабилаp.

Ижтимoий cyFypтанинг oбъекти - ижтимoий pиcклаp coдиp 6Улиши orçибатида, мехнат даpo-

мадининг йу^тилиши ёки кутилмаган faco-дифий) xаpажатлаpни тулаб беpиш (^плаш) билан бoFлиrç фyrçаpoлаpнинг мулкий манфа-атлаpидиp. Ижтимoий cyFypтанинг и^ти^дий мазмyни ^уйидагича (2-чизма) таcвиpланиши мумкин.

2-чизмада таcвиpланишича, иш беpyвчи, ишчи-xoдимлаp ва бoшrçа шаxcлаp Уз фаoлият-лаpида coдиp булиши мумкин булган ижтимoий pиcкнинг cалбий orçибатлаpини oлдини oлиш ва баpтаpаф этишда иxтиëpий cyFypта xизмат-лаpидан фoйдаланиши мумкин экан. Бунинг учун муайян ха^ (cyFypта бадали) туланиши лoзим. CyFypта бадалини тулаган шаxcлаp (cyFypталанганлаp) cyFypта шаpтнoмаcига мyвoфиrç cyFypталoвчидан химoя кафoлатини oладилаp. Агаp cyFypталанган шаxcлаpнинг фаoлиятида (шаpтнoма амал ^илиш давpида) кузда тутилган pиcк coдиp бул^, cyFypталoвчи муайян cyFypта тyлoвлаpини(rçoплама) амалга oшиpади.

1-чизма

1-чизма. CyFypта мyнocабатлаpининг coдиp булиш меxанизми.

CyFypталанyвчилаp(cyFypта xизмати иcтеъмoлчилаpи)

* s

л т н

ш ^

в и в

* m

CyFypта бадал паpи(мyкoфoт)

CyFypта жаг ^ЛFаpмалаpи

CyFypта хoдиcаcининг coдиp булиши ëки шаpтнoмага мyвoфик туланган cyFypта бадаллаpининг кайтаpилиши

Пул тyлoвлаpи

Тoвoн

Шаpтнoмага мyвoфик муайян тyлoв

Кушимча пенcия

Наф oлyвчилаp

CyFypталанганлаp

cyFypталанганлаp oила аъзoлаpи ë^ меpocxypлаpи

БАНКЛАР ВА МОЛИЯ БОЗОРЛАРИ / БАНКИ И ФИНАНСОВЫЕ РЫНКИ

Ижтимоий суруртанинг ташкил этилиши ^уйидагиларга асосланади:

шахсий жавобгарлик (иштирокчилик, аъзо-лик) - сурурталанувчилар тулаган бадаллари ор^али, уларнинг уз-узини суруртавий молия-лаштиришдаги иштироки;

хамжихатлик - иш берувчилар, ишчилар ва давлат, моддий ёрдам курсатишда (сурурта ходисаси содир булганда) узларининг бадаллари ор^али (озро^, ^исман булсада) сурурталашда молиявий иштирокчи хисобланади;

оммавийлик (умумийлик) - ижтимоий суруртага эхтиёж сезганларнинг кенг доирада оммалашганлиги.

Ижтимоий сурурта тизимининг алохида тармо^ларини ривожлантиришда ^уйидаги омиллар таъсири ани^ланиши лозим:

жамиятдаги ижтимоий риск даражаси, бунда ижтимоий риск сабабли йу^отилган даромад-даги ахоли улуши;

даромад йу^отилиши даражаси: тули^ ёки ^исман, доимий ёки ва^тинчалик;

ижтимоий сиёсат ма^садидан келиб чи^иб давлат томонидан урнатилган рискни ^оплаш (бартараф этиш) тадбирлари.

Давлат томонидан белгиланган тадбирлар доирасида, ахоли кенг ^атламларини ижтимоий химоялаш, уларда сурурта мадания-тини ва суруртага булган ишончни ошириш

ма^садида мажбурий сурурта хизматлари-дан кенг фойдаланилади. Мажбурий сурурта хизматларини амалга оширишда ^уйидаги тамойилларга таянилади: оммавийлик, маж-бурийлик, туловларнинг кафолатланганлиги5. Албатта мажбурий сурурта хизматларини жорий этиш ва амалга оширилишида унинг "ижтимоий йуналтирилган"лигига алохида эътибор ^аратилади.

Шундай ^илиб, мамлакатнинг ижтимоий-и^тисодий ривожланишида, айни^са ахолини ижтимоий ^уллаб-^увватлашда сурурта хизмат-лари мухим омил булиб хисобланиши лозим.

Хулоса урнида айтиш жоизки, ма^оламиз сарлавхасидаги "Суруртанинг зарурлиги -ижтимоийлигидами?" деган саволга хеч икки-ланмасдан "Ха!" жавобининг берилишини уринли деб хисоблаймиз. Чунки ижтимоий йуналтирилган ислохотларимизда, аввало инсон манфаатларини таъминлаш, унинг турмуш фаровонлигини ошириш борасида олиб борилаётган чора-тадбирлар замирида биз купро^ суруртанинг ижтимоий жихатдан мухимлигини тан оламиз.

5 Текущее состояние, проблемы и перспективы рынка страхования Узбекистана. Аналитическая записка. БМТ Тараккиёт Дастурининг "Узбекистонда давлат молияси исло^оти" лойи^аси доирасида тайёрланган. -Тошкент: 2009. -55 б. (манба: www. publicfinance.uz )

2-чизма

2-чизма. Ижтимоий суруртанинг и^тисодий мазмуни.

Ижтимоий туловлар

Сурурта бадаллари

Химоя кафолати

Риск содир булишининг амалий тасдири

Сурурталовчилар

Адабиётлар руйхати:

1. Каримов И.А. "Барча режа ва дастурларимиз ватанимиз тара^иётини юксал-тириш, хал^имиз фаровонлигини оширишга хизмат ^илади" мавзусида 2010 йилда мамлакатимизни ижтимоий-и^тисодий ривожлантириш якунлари ва 2011 йилга мулжалланган энг мухим устувор йуналишларга багишланган Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг мажлисидаги маърузаси // Хал^ сузи, 2011 йил 22 январь, №16 (5183).

2. Каримов И.А. Асосий вазифаси - ватанимиз тара^иёти ва хал^имиз фаровонлигини янада юксалтиришдир. -Тошкент: "Узбекистон", 2010

3. Узбекистон Республикасининг "Сурурта фаолияти туррисида"ги Конуни, 2002 йил 5 апрель, 3-модда

4. Текущее состояние, проблемы и перспективы рынка страхования Узбекистана. Аналитическая записка. БМТ Тара^иёт Дастурининг "Узбекистонда давлат молияси ислохоти" лойихаси доирасида тайёрланган. -Тошкент: 2009. -55 б. (манба: www.publicfinance.uz )

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.