Научная статья на тему 'Суғурта муносабатларини ривожлантиришда солиқ имтиёзларининг роли'

Суғурта муносабатларини ривожлантиришда солиқ имтиёзларининг роли Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
93
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Мадиев А. Н.

Иқтисодий муносабатларнинг ривожланиб бориши, ишлаб чиқариш ва хизмат курсатиш соҳаларида фойда олиш мақсадларининг усиб боришига турли хил куринишдаги хавфхатар салбий таъсир курсатади. Инсонларнинг ҳам кундалик ҳаётида учрайдиган турли мудҳиш ҳодисалар (касалликка чалиниши, меҳнат қобилиятининг йуқотилиши, мулкий зарарланишлари ва ҳоказолар), уларнинг кузда тутилмаган харажатларининг юзага келишига олиб келади. Бундай ҳолатларнинг салбий таъсирини юмшатиш ва иқтисодий томонлама ҳимоялашнинг энг мақбул усули бу сугурталанишдир.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Суғурта муносабатларини ривожлантиришда солиқ имтиёзларининг роли»

Мадиев A.H

Самарканд и^тисодиёт ва сервис институти

CyFyPTA MУHOCAБATЛAPИHИ PИBOЖЛAHTИPИШДA ЗДЛИК ИMTИËЗЛAPИHИHГ POЛИ

Иçmucoдuй мyнocaбamлapнuнг puвoжлaнuб бopuшu, uшлaб чuçapuш во xu3Mam кypcamuш cox,aлapuдa фoйдa oлuш мац-caдлapuнuнг YCU6 бopuшuгa mypлu xuл кypuнuшдaгu xaвф-xamap caлбuй ma^up кypcamaдu. Инcoнлapнuнг x,om кyндaлuк %oëmuào yчpaйдuгaн mypлu муд^ш цoдucaлap (кacaллuккa чaлuнuшu, Mewam çoбuлuяmuнuнг йyк,omuлuшu, мyлкuй зapapлaнuшлapu вa x,oкозoлоp), yлapнuнг к^здо mymuлмaгaн xapaжamлapuнuнг юзaгa кeлuшuгa oлuб кeлaдu. Бyндaй x,oлоmлоpнuнг caлбuй mo^upu4u юмшamuш SO U^UCOÖUÜ moмoнлaмa цuмoялaшнuнг энг моцбул ycyлu 6у - cyFypmaлa-нuшдup.

CyFypтa xизмaтлapи миллий иктиcoдиëт p^ вoжлaнишигa кyмaклaшyвчи, ижтимoий йyнaл-тиpилгaн бapкapopлaштиpyвчи мexaнизм Xиcoблaниб, y "^ли xилдaги «лбий oмиллap-нинг тaъcиpи дapaжacини пacaйтиpиш x^co-бидaн мaмлaкaтдa мaкpoиктиcoдий бapкapop-ликкга ижoбий тaъcиp кypcaтaди. CyFypтa xиз-мaтлapи opкaли жaмиятдa coдиp бyлaдигaн нoxyш вa кунгил^з вoк1eaлap нaтижacидa юзaгa кeлaдигaн зapapлapни к1oплaш мумкин. Бу op-к^ли 3ca cyFypтaлaнyвчилapнинг мoлиявий жих^^н бapкэpop фaoлият юpитишлapи тaъ-

минлaнaди. Инcoн x1aëтидa бaxтcиз xoдиcaлap pyй бepгaндa 3ca cyFypтa мoддий кyмaк бe-pyвчи мухим мoлиявий дacтaк булиб xиcoблa-нaди.

Pивoжлaнгaн мaмлaкaтлap тaжpибacи шуни кypcaтaдики, cyFypтa xизмaтлapи opкэли бюд-жeтнинг xapaжaтлap к1иcмигa тyшaдaгaн OFиp-ликни eнгиллaштиpиш aнчa ocoн кeчaди. Cy-Fypтa тaшкилoтлapининг cyFypтaлaнyвчилap-гa (хукукий вa жиcмoний шaxcлapгa) зapap-лapни кoплaб бepилиши opк1aли дaвлaтнинг пул мaблaFлapи тeжaлaди.

Президентимиз И.А.Каримов таъкидлагани-дек: "...давлатнинг иктисодиётдаги иштироки-ни изчил камайтириб бориш; бюджетнинг иж-тимоий харажатлар кисмига тушадиган огир-ликни енгиллаштириш; сугурта ташкилотлари маблагларини ижтимоий-иктисодий химоя би-лан боглик, масалаларга йуналтириш; юкори-даги чора-тадбирларни куллаш оркали буша-ган пул маблагларини согликни сакдаш, инф-ратузилмани ривожлантириш, шунингдек, су-гурта ташкилотларининг молиявий баркамол-лигини ошириш каби йуналишларга сарфлаш даражада фойдаланиши мумкин"1.

Жахон молиявий-иктисодий инкирози ша-роитида миллий сугурта бозорининг тараккий этишида сугурталовчилар давлат томонидан куллаб-кувватланишига эхтиёж сезади. Шунинг баробарида сугурта компанияларининг хам ривожланган бозор инфратузилмалари тарки-бидан жой олишига давлат томонидан тартиб-га солиниши мухим ахамият касб этади.

Як,ин йиллардаги сугурта сохасининг ижо-бий ютукларининг айрим курсаткичларига назар ташласак, республикамиз сугурта ташкилотларининг сугурта хизматларидан тушум-ларининг кай даражада усиб бораётганлиги-ни кузатишимиз мумкин. Яъни сугурта хизмат-ларига булган талабнинг ошиши ва сугурта мукофотларининг шаклланиш холати кескин даражада ижобий узгаришларни юзага кел-тирди. 2009 йилда миллий иктисодиётда жами пуллик хизматлардан тушган маблагларнинг 1,9 % сугурта хизматларини сотишдан тушган сугурта мукофотлари суммасига тугри келади. Бу курсаткич 2008 йилга нисбатан 3,58 бара-варга ошганлигини куришимиз мумкин. 2008 йилда асосий макроиктисодий курсатгичлар таркибида пуллик хизматлар 4474,6 млрд. сумни, 2009 йилда эса 6298 млрд. сумни таш-кил этган2. Барча сугурта хизматларини сотишдан тушган сугурта мукофотлари 2008 йилда 23,7 млрд. сумни ва 2009 йилда эса 119 млрд. сумни ташкил этиши3 буйича маълумотлар мавжуд. Сугурта хизматларининг сотилишидан тушган тушумларининг усишига асосий сабаб

1 Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох этишдир. - Тошкент: "Узбекистан", 200S.

2 Бозор, пул ва кредит/01(^2), 2010, 28-бет (Узбекистон Республикаси-

нинг 200S-2010 йиллардаги асосий макроиктисодий курсаткичлар).

Республикамизда амалда тадбик, этилган маж-бурий сугурта хизмат турларининг кенгайи-шидир.

Миллий сугурта бозорини ривожлантириш авваламбор, сугурта муносабатларини тартиб-га солувчи меъёрий-хукукий базани такомил-лаштириш ва ривожлантиришни талаб килади. Бу борада: жахон стандартларига мос келади-ган меъёрий-хукукий конунчилик базасини такомиллаштирилиши; сугурта хизматлари бозорида фаолият курсатаётган сугурта таш-килотларининг молиявий баркарорлигини оширилиши; солик,к,а тортиш механизмлари-нининг соддалаштирилишига доир устувор вазифаларни янада кенгрок амалга оширили-ши шу кун талабларининг мухим йуналишла-ридандир.

Сугурта ташкилотлари даромад (фойда) олиш имкониятларига эга булганликлари боис амал к,илувчи конунчилик асосида солик, тулов-чи субъект хисобланади.

Иктисодиётни модернизациялаш шароити-да сугурта ташкилотларига нисбатан солик сиёсати уларни куллаб-кувватлашга ва ривож-лантиришга каратилган, бу эса, шубхасиз, уз самарасини бермокда.

Сугурта хизматлари бозорларини ривожлантириш хамда юридик ва жисмоний шахслар-нинг сугурталаш жараёнида кенг иштирок эти-шини рагбатлантиришда Узбекистон Респуб-ликаси Президентининг 2007 йил 10 апрел-даги ПК,-618-сон "Сугурта хизматлари бозорини янада ислох килиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Карори мухим ахами-ят касб этмокда. Ушбу хужжатга кура, мол-мул-кни сугурталаш ва инсон хаётини узок, муд-датга сугурталаш буйича сугурта мукофотлари соликка тортилмайди. Ушбу солик, имтиёзи сугурта хизматларининг рак,обат бозорини шаклллантириш, сугурта фаолиятининг замо-навий турларини ривожлантириш ва сифати-ни ошириш имконини беради. Айни пайтда мамлакат сугурта бозорини ривожлантириш ва ишончлилигини оширишда соликларни хисоблаш ва тулашда узига хос жихатларни кузда тутадиган солик,к,а тортишнинг амалий

Q БВВ/^ 1 -2(1214-1 21S), 2010 йил 19 январ 8-бет. http:// ¡nsurance.uzreport.com, SAIPRO хисоботлари.

тизими мухим oмил булиб xиcoблaнaди.

Xoзиpги кyндa cyFypтa тaшкилoтлapи учун coлик1лapни хигоб-китоб к1илишдa Пpeзидeнт-нинг POO9 йил PP дeкaбpдaги ПK-1P45-coн "Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг PO1O йилги acocий мaкpoиктиcoдий кypcaткичлapи вa Дaв-лaт бюджeти пapaмeтpлapи тyFpиcидa"ги Kapo-pи вa Узбeкиcтoн Pecпyбликacининг POO9 йил 3O дeкaбpдaги УPK-P41-coнли "Узбeкиcтoн Pecпyбликacи ^лик, кoдeкcигa yзгapтиpиш вa кyшимчaлap киpитиш тyFpиcидa"ги Koнyни xизмaт к,илиб кeлмoкдa.

CyFypтa тaшкилoтлapиниг тappaк1иëти вa yлapнинг фoйдaлилигини oшиpишдa rçaTOp имтиëзлapдaн фoйдaлaнилaди. Бyндa yлapнинг голику тopтилaдигaн бaзaлapини вa чeгиpи-лaдигaн xapaжaтлapигa aник1ликлap киpитиш, бу бopaдa янги излaнишлap oк1ибaтидa cyFyp-тa тизимини тaкoмиллaштиpиш xaм мухим axaмият кacб этaди.

Xoзиpдa, cyFypтa тaшкилoтлapининг фoйдa coлиFини xиcoблaшдa кyйидaгилap дapoмaд cифaтидa эътибopгa oлинaди:

• cyFypтa килиш, биpгaликдa cyFypтa к,илиш вa кэйтa cyFypтa к,илиш шapтнoмaлapи бyйичa cyFypтa мyкoфoтлapи;

• cyFypтa aгeнти, бpoкep, вocитaчи xиз-мaтлapини кypcaтгaнлик учун мyкoфoт;

• кaйтa cyFypтa к,илиш шapтнoмaлapи бyйичa тaнтьeмaлap1;

• кaйтa cyFypтa к,илиш шapтнoмaлapи бyйичa мyкoфoтлap й^инди^га xиcoблaнгaн фoизлap cyммaлapи;

• cyFypтa килдиpyвчининг (нaф oлyвчи-нинг) eткaзилгaн зapap учун жaвoбгap шaxc-лapгa ниcбaтaн тaлaб к,илиш хукукини aмaлгa oшиpишдaн oлинaдигaн cyFypтaлoвчигa утган дapoмaдлapи;

• cyFypтa шapтнoмaлapи шapтлapини бa-жapмaгaнлик учун жapимa вa пeня тapзидa oлингaн cyммaлap;

• cyFypтa бoзopининг пpoфeccиoнaл иш-тиpoкчилapигa xизмaтлap кypcaтгaнлик учун cyFypтaлoвчи тoмoнидaн oлингaн пул мyкoфoти;

• cyFypтa xизмaтлapи кypcaтишдaн вa кyшимчa cyFypтa фaoлиятидaн oлингaн бoшкэ

1 Фpaнцyзчa -Tantieme, Фoйдaдaн oлинaдигaн тyлoвлap. Kaйтa cyFypтa-лoвчилapгa y кaтнaшaëтгaн шapтoмaлapи бyйичa xap йили coф фoйдaдaн тyшaдигaн дapoмaдлap. (Ред.)

дapoмaдлap.

CyFypтa тaшкилoтлapининг чeгиpилaдигaн xapaжaтлapигa 3ca кyйидaгилap киpитилaди:

• cyFypтa к,илиш вa к1aйтa cyFypтa к,илиш мaжбypиятлapи бyйичa aмaлгa oшиpилгaн xaмдa xиcoблaнгaн тyлoв cyммaлapи;

• cyFypтa тaшкилoти cyFypтa xoдиcaлapи pyй бepишини бapтapaф этиш вa унинг oлди-ни oлиш бyйичa oгoxлaнтиpиш тaдбиpлapини мoлиялaштиpишгa capфлaйдигaн мaблaFлap cyммaлapи;

• кaйтa cyFypтa килиш шapтнoмaлapи бyйичa тyлaнгaн тyлoв cyммaлapи;

• фyк1apoлик к1oнyн xyжжaтлapигa мyвoфик1 yтгaн йиллapдaги cyFypтa xoдиcaлapи бyйичa тyгaллaнмaгaн тyлoв cyммaлapи, шу жyмлa-дaн дaъвo мyддaти дoиpacидaги мaжбypият-лap cyммacи;

• cyFypтa тaшкилoтлapи зaxиpa фoндлapи-нинг микдopи cyFypтa тaшкилoтлapи ycтaв фoндининг P5 фoизигa eтгyнигa кэдap мaзкyp тaшкилoтлap УЗ дapoмaдлapининг PO фoизи-гaчa микдopидa зaxиpa фoндлapигa килaди-гaн aжpaтмaлap cyммacи;

• cyFypтa xoдиcacи pyй бepгaнлиги xaк1идa мaълyм к1илингaн, лeкин зapap микдopи тaк1-дим этилмaгaн шapтнoмaлap бyйичa cyFypтa cyммaлapи вa бoшк1a xapaжaтлap.

CyFypтa тaшкилoтлapининг coлик1к1a тopтиш тизими бoшк1a coлик1 тyлoвчилapгa ниcбaтaн фaк1aт фoйдa coлиFи бyйичa фapк1лaнaди. Co-лик,нинг ушбу тypи бyйичa PO1O йил учун cтaв-кa 9 фoиз xaжмидa кyздa тyтилгaн, яъни yтгaн йилгa ниcбaтaн биp фoизгa кaмaйгaн.

PO11 йилни кичик бизнec вa тaдбиpкopлик йили дeб эълoн килиниши cyFypтa coxacигa xaм к1aтop aфзaлликлap вa мaъcyлиятлap бa-Fишлaйди. Aввaлoм 6OP, cyFypтa тaшкилoтлa-pи ишлoвчилap шни^ бинoaн кичик бизнec cyбъeктлapи caфигa киpитилиши мумкин. Cyбъeктлapнинг ушбу тoифacи ягoнa coлик тyлoви кyздa тутил^ coддaлaштиpилгaн co-лик,кэ тopтиш тизимига утиш xyкyк1игa эгa. Бeл-гилaнгaн мeзoнлapгa кypa микpoфиpмaлap вa кичик кopxoнaлapгa киpyвчи xaмдa coддaлaш-тиpилгaн coлик1к1a тopтиш тизимини тaнлaгaн cyFypтa тaшкилoтлapи учун PO1O йилдa ягoнa coлик1 тyлoви cтaвкacи 8 фoиздaн 7 фoизгa кa-мaйтиpилгaн.

Солик солинадиган даромад имтиёзини белгилашда сурурта ташкилоти Солик кодек-сининг 158 ва 159-моддаларида кузда тутил-ган солик имтиёзларидан фойдаланиши мум-кин. Бундан ташкари, 30-моддага мувофик сурурта ташкилотлари узлари фаолият бутун давр мобайнида тегишли хукукий асослар вужудга келган пайтдан бошлаб солик ва бошка маж-бурий туловлар буйича имтиёзлардан фойда-ланишга хакли. 2010 йилда Узбекистон Рес-публикаси Президентининг 2008 йил 21 май-даги ПК-872-сон карорида кузда тутилган солик имтиёзи амал килиб келмокда. Унга кура, 2008 йил 1 июндан бошлаб уч йил муддатга сурур-таловчиларнинг дивидендлари ва фоизлар куринишида олинган даромадлари юридик шахсларнинг фойда солирини тулашдан озод килинади ва соликдан бушаган мабларлар республика худудларида, биринчи навбатда, кишлок жойларида худудий булинмаларни, кенг тармокди агентлик тизимини ташкил килиш, шунингдек, уларнинг моддий-техник базасини ривожлантиришга максадли йунал-тирилади. Юридик шахслардан олинадиган фойда солири буйича солик хисоботи шаклла-рида солик имтиёзларини акс эттириш тарти-би Узбекистон Республикаси Президентнинг 2008 йил 21 майдаги ПК-872-сон карори би-лан берилган солик имтиёзларини куллаш тар-тиби туррисидаги Низомда белгиланган (AB да 2008 йил 17 апрелда 1838-сон билан руйхат-дан утган).

Белгиланган мезонларга кура, субъектлар-микрофирмалар ва кичик корхоналарга ки-рувчи сурурта ташкилотлари учун Узбекистон Республикаси Президентининг 2008 йил 21 майдаги ПК-872-сон карорида кузда тутилган солик имтиёзлари 2012 йил 1 январгача амал килади.

Сурурта ташкилотлари буйича амал килув-чи солик имтиёзларини хусусиятига караб гу-рухдашни куйидагича келтиришимиз мумкин:

1) солик туловидан тулик озод килиш;

2) солик туловидан вактинча озод килиш;

3) соликка тортиладиган базани камайти-риш;

4) солик ставкаларини камайтириш.

Юртбошимиз таъкидлаб утганларидек,

"Солик тизими нафакат соликларни ундириш,

балки биринчи галда, рарбатлантириш хусусиятига эга булиши лозим"1.

Узбекистон Республикаси фукароларининг сурурта буйича оладиган суммалари, мол-мул-кни сурурта килиш хамда хаётни узок муддат-ли сурурта килиш буйича сурурта мукофотла-ри тулови учун йуналтириладиган Узбекистон Республикаси фукаролари иш хакининг хамда бошка даромадларининг суммалари жисмо-ний шахсларнинг солик солинмайдиган даромадлари хисобланади. Бундай имтиёзларнинг берилиши фукароларнинг сурурта хизматла-ридан фойдаланиш хажмининг усишига ва шу оркали сурурта бозорининг ривожланишига билвосита таъсир курсатади.

Умуман олганда, сурурта ташкилотларининг соликка тортиш механизмининг соддалашти-рилиши сурурта хизматлари бозорининг тарак-кий этишига замин яратади. Окибатда сурурта ташкилотларининг молиявий баркарорлиги таъминланади, сурурта захираларининг инвестиция объектларига жойлаштирилиши усади, сурурта хизматларининг сифати ошади, ахоли-нинг сурурта хизматлари оркали ижтимоий химояланиши кенгаяди. Бу эса уз навбатида, мамлакат иктисодиётини ва ижтимоий муно-сабатларининг ривожланишига салмокли хисса кушиши мумкин.

АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Каримов И.А. Бизнинг бош ма^садимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох, этишдир. - Тошкент: "Узбекистон", 2005.

2. Узбекистон Республикаси Президентнинг 2008 йил 21 майдаги ПК-872-сон Карори.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг 2007 йил 10 апрелдаги ПК-618-сон "Сурурта хизматлари бозорини янада ислох килиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари туррисида "ги Карори

4. Узбекистон Республикаси Солик кодекси.

5. Узбекистон Республикасининг 2005-2010 йиллардаги асосий макроитисодий курсаткичлар Бозор, пул ва кредит/01(152), 2010.

6. БВВ/№ 1-2(1214-1215), 2010 йил 19 январ. http:// ¡nsurance.uzreport.com, SAIPRO хисоботлари

1 Каримов И.А. Бизнинг бош максадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислох, этишдир. - Тошкент: "Узбекистон", 2005. 89-б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.