CC BY
3ГУМАНИТАРНЫЕ НА УКИ. Языкознание
№ 2
УДК 821.161.3-9
СПЕЦЫЯЛ1ЗАВАНЫЯ ВЕРБАЛЬНЫЯ СРОДК1 КАМ1ЧНАГА У ДРАМЕ "КАНЕЦ ДРУЖБЫ" КАНДРАТА КРАП1ВЫ
д-р фЫал. навук, праф. В.1. РАГАУЦОУ (Магтёусш дзяржауны утвератэт мя А.А. Куляшова )
Разглядаюцца спецыялгзаваныя вербальныя сродт, для як1х функцыя стварэння камгчнага эфекту з'яуляецца асноунай (каламбуры I ¡рангзмы). Зулгкам моуных сродкауутварэння (лекачныя, фразеалаггч-ныя) вылучаюцца два тыпы каламбурау - лекачныя I фразеалаггчныя. Асновай лекачных каламбурау мо-гуць быць словы-полгсеманты, паранамазы, амонгмы I антотмы, што дае падставы адпаведна вылучыць полгсемантычныя, паранамазшныя, аматмгчныя I антангмгчныя каламбуры. Ужываюцца дзве разнавгд-насц1 фразеалаггчных каламбурау - з семантычнымг I структурна-семантычнымг змяненням1.1ратчнае значэнне моуных адзтак выяуляецца з дапамогай вербальнага I (радзей) атуацыйнага кантэксту. Комп-лекснае ужыванне вербальных сродкау садзейтчае стварэнню насычанай кам1чнай экспрэси.
Уводзшы. Пахалапчная драма "Канец дружбы" нашсана у 1933 годзе, апублжавана у 1934 годзе (часошс "Полымя рэвалюцыГ', № 1), упершыню была пастаулена у тым самым годзе Першым беларусшм дзяржауным тэатрам (БДТ-1). П'еса была паказана на Дэкадзе беларускага мастацтва у Маскве (1940), ставшася у мнопх рэспублжансшх тэатрах, а таксама у розных гарадах Расii i Украшы. У аснове драмы -праблема дружбы памiж савецкiмi людзьмi. Паказваючы узаемаадносшы памiж Лютынсшм i Карнейчы-кам на розных этапах iх жыцця, драматург прыходзiць да высновы, што сапраудная дружба магчымая тольш пры адзiнстве светапоглядау. Што ж да сцэшчных вартасцей п'есы "Канец дружбы", то гэта першая спроба К. Кратвы у драматурпчным жанры, якая сведчыла, што "ён выявiу уменне цiкава будаваць сюжэт, ствараць вострыя канфлшты i атуацыи, надаваць дзеянню напружаны драматызм, ставщь герояу у адпаведныя жыццёвыя сувяз^ раскрываць характары персанажау праз дыялог, трапнае слова" [1, с. 397].
Асноуная частка. Для стварэння камiчных сцэн у п'есе "Канец дружбы" выкарыстоуваюцца спе-цыялiзaвaныя вербальныя сродш.
Каламбуры. З улiкам моуных сродкау утварэння (лекачныя, фразеалапчныя) можна вылучыць два тыпы каламбурау - лекачныя i фразеалапчныя.
I. Лексiчныя каламбуры. Яны утвараюцца на аснове лекачных сродкау (полкемантау, паранамазау, aмонiмaУ i антон1мау) i у aдпaведнaсцi з гэтым падзяляюцца на чатыры рaзнaвiднaсцi.
Полiсемантычныя каламбуры. Кaмiзм грунтуецца на тым, што персанажы ужываюць той са-мы полiсемaнт з розным значэннем: [Карнейчык:] Нарыхтоук ж ты скончыу? [Лютынсш:] Мяне скон-чыМ. [Карнейчык:] Няужо адклталг? У полюеманце скончыць, ужытым у розных граматычных формах (скончыу, скончылг), абыгрываюцца адпаведна моунае лексiчнaе значэнне 'давёу выкананне чаго-н. да канца; завяршыу' (першая рэплша Карнейчыка) i мауленчае 'звольнiлi з пасады' (адказ Лютынскага), якое aктуaлiзуеццa пытаннем Няужо адкл1кал1?
Розны сэнс укладваецца персaнaжaмi у дзеяслоу падарыць: [Карнейчык (не аглядаючыся):] Пада-рыце няшчаснаму калеку. (Над галавой у Карнейчыка адчыняецца акно i высоуваецца "барада"). ["Барада":] Вось я цябе падару... качаргою па спгне. У рэплщы Карнейчыка дзеяслоу падарыце ужываецца са значэннем 'дайце мшасщну', а "Барада" у вылучаны дзеяслоу укладвае супрацьлеглы, iрaнiчны сэнс 'нанясу удар' (качаргою па спiне).
Паранамазiйныя каламбуры. У драме ужываюцца два тыпы паранамазшных каламбурау: на аснове унутрымоунай i мiжмоУнaй паранамазп.
1. Паранамазшныя каламбуры на аснове унутрымоунай паранамазп грунтуюцца на абыгрыванш паранамазау адной (беларускай) мовы. У драме ужываецца каламбур, у яшм зблiжaюццa паранамазы (на-зоУнiк i дзеяслоу), aдзiн з якiх рэaлiзуе iрaнiчную канатацыю: [Лютынскi:] Ты слухай! (Чытае.) "Дзякуй табе, сынок мой, што ты дапамог мне, што ты абарангу мяне, бо ты ж камунгст: алу маеш, з вялгюм начальствам знаешся. Чакау я подтрк на старасць, вось I падперлi мяне... Так падперлг, што мне з старою прыходзгцца у чужым кутку смерцг чакаць, гледзячы, як чорт лысы дабро наша спажывае..." Кaмiзм каламбура заснаваны на зблiжэннi аднакаранёвых паранамазау, яшя рэaлiзуюць aкaзiянaльнa су-працьлеглыя значэнш: назоушк подпгрка - 'падмога, падтрымка', дзеяслоу падперлг - iрaнiчнaе, блiзкaе да заперлI 'пасялш, дзе няма для жыцця шяшх спрыяльных умоу' (aктуaлiзaтaрaм значэння з'яуляецца фрагмент рэплт Так падперлг, што мне з старою прыходзщцау чужым кутку смерцг чакаць...).
Сустракаецца прыклад з фармальна-сэнсавым зблiжэннем паранамазау: [Юрка (у ложку):] Мама, кал1 бацька вернецца? [Наталля:] Як хлебанарыхтоук выканае. [Юрка:] А чаму ён так доуга канае? [Наталля:] "Выконвае" трэба казаць... Некаторыя дзядзью не хочуць здаваць хлеба. Пaмiж сугучнывш дзеяслоуныш формaмi выканае i канае нaзiрaеццa сэнсавая асацыяцыя. У разуменн1 дзщящ выканае - 'доуга i марудна будзе раб^ нейкую справу' (параун.: канае - перан. 'канчаецца, набл1жаецца да канца') [2, с. 58].
2. Паранамазшныя каламбуры на аснове мiжмоyнай паранамазп будуюцца на абыгрыванш разна-моуных паранамазау. У п'есе ужываецца каламбур, у яшм абыгрываецца слова з нямецкай мовы (у бела-рускамоуным графiчным афармленш) i беларускай: [Карнейчык (роб^ сярдзгтую мiну i крычыць, нiбы лаецца):] Ду майн лгбэс мэдхен! Ду майнэ шэцунг! 1х выь кюсэн дых! [Насця (смяецца):] Кусацца будзеш? Уй, як страшна! Дзеяслоу кюсэн (ням. küssen - 'цалаваць') Насця свядома абыгрывае (пра што сведчыць рэмарка смяецца) з паранамазам бел. кусацца ('мець прывычку кусаць').
Амангмгчныя каламбуры. Сустракаецца каламбур, заснаваны на абыгрываннi лексiка-граматычных амошмау: [Карнейчык:] Не хочаш вгтаць - чорт з табой! Раскажы, як у цябе там на вёс-цы справа? [Лютынсш:] Як справа, так i злева - кругом дрэнь. Спалучэнне слоу як справа, так i злева -iранiчны адказ на пытанне Як справа? Так адказ, якi набывае yстойлiвы характар, выкарыстоуваюць, каб паказаць надарэчнасць ужывання персанажам (Карнейчыкам) нетыповага для беларускай мовы выразу Як справа?, скалькаванага з рускамоунага Как дела? У беларусау здавён у тагам выпадку адказваюць Як жы-вяце?, Што новага? i да т. п. У прыведзеным прыкладзе абыгрываюцца назоушк справа ('работа, стано-вiшча'), ужыты у пачатковай форме, i прыслоуе справа ('з правага боку'). Актуалiзатарам каламбурнай семантыкi другога кампанента аманiмiчнай бшармы з'яуляецца антошм злева (прысл. ' з левага боку').
Антангмгчныя каламбуры. У п'есе сустракаецца каламбур, у яшм адзш з полюемантычных антотмау ужываецца адначасова з двума значэннямг [Наталля:] А мы талью што цябе yспамiналi. (Пады-ходзiць i цалуе Лютынскага у шчаку, якую той нехаця падстауляе. Глянуушы у твар.) Нешта ж ты... тслы надта. [Лютынсш:] А ты салодкага хацела? [Наталля:] Яхацела весялейшым цябе сустрэць. У аснове камiзму - неадназначнае успрыманне персанажамi прыметшка юслы: з пераносным значэннем ('яга выражае незадаволенасць; маркотны, панылы' - у рэплщы Наталлi) i з прамым ('якi мае своеасаблiвы востры смак ^мона, журавiн)' - у рэплщы Лютынскага, пра што сведчыць ужыты iм прыметнiк-антонiм салодк з прамым значэннем ('яш мае прыемны смак, уласцiвы цукру, мёду i пад.'). Каб пазбегнуць "непаразумення", якое узшкла памiж персанажамi i стала асновай камiзму, Наталля прыметнiк салодк удакладняе сiнонiмам з прамым значэннем - формай весялейшым, г. зн. 'больш жыццярадасным'.
П. Фразеалапчныя каламбуры. Яны утвараюцца у вышку семантычных i структурна-семантычных змяненняу фразеалапзмау.
Семантычныя змяненн1 фразеалаггзмау - змены, пры як1х форма (кампанентны склад) фразеалапзма застаецца нязменнай, а закранаецца тольга яго сэнс. Такiя змены адбываюцца у вынiку абыгрывання кампанентау фразеалапзма або фразеалагiзма у цэлым.
Абыгрыванне кампанента фразеалайзма. Гэты прыём мае дзве разнашднасщ.
1. Выкарыстанне слова з прамым значэннем, агульнага з кампанентам фразеалагiзма . Непаразуменне у Лютынскага выктакае фразеалапзм з польскай мовы од можа до можа (польск. od morza do morza)1, сугучны кампанентам можа з беларусшм словам зуам iншай семантыкi ('можа быць, магчы-ма'): [Камендант:] А жэ Польска ест, пан хыба жэ ве? [Лютынсш:] Ведаю, пане. [Камендант:] А для чэго ж пан ту не одзначыл? (Паказвае на карту) [Лютынсш:] Не ведаю, дзе мяжа будзе. [Камендант:] Встыд, пане! Пшэце ж пан ве, жэ мы заенлi тэрытор'е до Оршы. Але то ешчэ не вшыстко. Пан слышал, жэ Польска бэндзе од можа до можа? [Лютынсш:] Дык то можа, але ж яшчэ невядома. [Камендант (абу-раны):] Як то невядомо? Цо пан плеце? Од Балтыцкего можа до Чарнэго. [Лютынсш:] Ах, ад мора да мора? Я ж пану казау, што слаба па-польску разумею. Як адзначае 1.Я. Лепешау, "каламбур гучыць у кантэксце натуральна i пераканауча", з iранiчным падтэкстам у дачыненш да тых, хто "марыу пра ства-рэнне «Польсш Велькей» як за кошт Беларуа, так i Укра1ны" [4, с. 89].
2. Супрацьпастауленне фразеалагiзма i антанiмiчнага з яго кампанентам слова: [Лютынсш:] Чапуху гародзш, мшая! Леташт снегуспамiнаеш, а яго i сёлетняга хапае. У прыведзеным прыкладзе каламбурна абыгрываецца фразеалапзм леташт снег (разм. iран. 'тое, што беззваротна мшу-ла i шчога не варта'): кампанент леташнi супастауляецца з антонiмам сёлетнi ('гэтага года'), у вышку чаго у фразеалапзме актулiзуецца прамое значэнне.
Абыгрыванне фразеалайзма. Гэты прыём мае шэраг разнашднасцей.
1. Стварэнне семантычнага паралелiзму. Кашчны эфект можа узшкаць у вытку рознага ужы-вання i разумення таго ж самага выразу: адным персанажам - як фразеалапзма, друпм - як свабоднага словазлучэння: [Нодэльман:] Ты ж, вывучаючы тэхнщ, ведаеш, што праз недакладнасць бываюць аварьи. А у гэтым пытаны дакладнасць для мяне асаблiва важна, таму адкажы мне яшчэ на адно пытанне: а што, калi гэта супольная справа перастае быць супольнай? Што мне тады з дружбай рабщь? [Карнейчык:] Выкнь яе свтням. [Нодэльман:] Правшьна, - выюнуць свiнням, тольк есц не будуць. У рэплщы Карней-чыка вылучаны выраз, ужыты з тым самым значэннем, што i фразеалапзм выюнуць на сметнiк - разм.
1 У "Слоунжу фразеалапзмау" 1.Я. Лепешава [3] гэты выраз не фжсуецца як фразеалапзм. У манаграфп [4, с. 89] у падраздзеле, дзе вядзецца гаворка пра пераасэнсаванне фразеалапзма, заснаванае на непаразуменш памгж суразмоу-нжам^ выраз ад можа да можа квалiфiкуецца як устойшвае выслоуе, добра вядомае тагачасным беларусам. У некато-рых фразеалагнных слоунжах [5, с. 341] падаецца фразеалагiзм ад можа i да можа са значэннем 'пра тэрыторыю, якая прасщраецца на далёкую адлегласць, займае вялжую плошчу'.
ГУМАНИТАРНЫЕ НА УКИ. Языкознaнuе
№ 2
неадабр. 'прызнаць непатрэбным што-н.' Kaмiчны эфект грунтуецца на тым, што Hодэльмaн гэты выраз знарок успрыняу у прамым сэнсе (пра гэта сведчыць фрагмент яго рэплiкi тольк есц не будуць).
2. Ужывaнне фрaзеaлaгiзмa з iншым (aкaзiянaльным) nрыфрaзеaлaгiчным словaм : [Шдэль-ман (падыходзщь да стала):] А ты што?.. Тэxнiкaй aвaлодвaеш? [Kaрнейчык:] Бяру ва усе лапатк1 Xaчy голодного iнжынерa дaгнaць i nерaгнaць. [Иодэльман:] Ого! Бтзко eidaць, ды дaлëкa дыбaць. ^арней-чык:] А мы з Носцяй yдвaix. Прayдa, Носця? <...> [Hодэльмaн:] Што ж, ногi y вaс мaлaдыя. Чaмy i не nерaгнaць? [Иасдя:] Вы нaс aбрaжaеце, тaвaрыш Нодэльмaн. Мы не нaгaмi дyмaем nерaгaняць. [Иодэль-ман:] Xa-xa! Покры^-з^ося? Нiчогa, гутчэй дaгaняць бyдзеш. Тыповай для фразеалапзма ea yœ лanaткi ('вельмi хутка') з'яуляецца спалучальнасць з сyпрaвaджaльнiкaм бегчы, iмчaццa i пад. Такая сувязь тлу-мачыцца тым, што гэтае выслоуе "конскага паходжання" i спачатку абазначала 'на пярэднiя ногi, скокам' [6, с. 70]. У дадзеным выпадку, паводле высноу 1.Я. Лепешава [4, с. 97], абнауляюцца сyвязi фразеалапзма ^н спалучаецца з дзеясловам 6paць), у вытку чаго фразеалапзм пераасэнсоуваецца, набывае значэн-не 'з макамальным напружаннем'. Разам з тым у фразеалапзме не губляецца першапачатковая вобразная аснова, якая выразна адчуваецца суразмоушкамг aдзiн з ix (Еарнейчык) побач з фрaзеaлaгiзмaм ea yœ ло-naткi ужывае дзеясловы дaгнaць i nерaгнaць у пераносным знaчэннi ('парауняцца у поспехах з тым, хто апярэджвау', 'дасягнуць большых поспехау у пaрayнaннi з юм-н.'). У далейшым кантэксце гэтыя дзеясловы ужываюцца шшым сyрaзмоУнiкaм (Шдэльманам) то у прамым знaчэннi (... ногi y вaс мaлaдыя. Чaмy i не nерaгнaць?), то у пераносным (Нiчогa, гутчай дaгaняць бyдзеш), што стварае насычаны кaмiзм [4, с. 97].
Структурна-семантычныя змяненнi фразеалаг1змау - змены кампанентнага складу фразеалапзмау, якiя прыводзяць да змянення (або вiдaзмянення) ix значэння. Для стварэння кaмiчнaгa эфекту выкарыстоуваецца таш прыëм, як фрaзеaлaгiчнaя aлюзiя - ужыванне дэфармаванага фразеала-гiзмa (некальшх яго кампанентау, часта граматычна змененых), якi з прычыны шырокай вядомасщ яго кампанентнага складу i будовы не страчвае сyвязi з прататыпам - традыцыйным агульнавядомым вы-разам: [Kaрнейчык:] Гэтым не aдбyдзеш. Дaвaй лепш сюды твaйго чарвячка. Мы яго рaзaм i заморым. [Лютынсш:] Пaлiтгрaмaтaй? Паводле наяуных кампанентау (яны вылучаны шрыфтам) без aсaблiвыx цяж-касцей угадваецца прастамоуны фразеалапзм зaмaрыць чaрвячкa (^ëray перaкyсiць, спехам прагнаць голад'). Kaмiзм yзнiкaе у вышку канкрэтызацьп дзеяслоунага кампанента дэфармаванага фразеалапзма дапаунен-нем naлiтгрaмaтaй, што садзейшчае a:ктyaлiзaцыi канкрэтнага прадметнага значэння кампанента чaрвячок.
I р а н i з м ы. 1рашчнае значэнне выяуляецца з дапамогай aктyaлiзaтaрay - лекачных aдзiнaк з кан-траснай семантыкай i зшжанай экспрэсiяй, напрыклад:
1) [Лютынскi (з саркастычнай усмешкай):] (Чытае.) "...Жывy я, сынок, цяпер y тaкiм полоцы, y яюм нiколi не жыу н дзед твой, ш nрaдзед i нixто з рaднi нaшaй. Прой, сынок, Богa (xоць ты i aдрокся aд яго), тб i тaбе y тaкiм палацы не дaвялося жыць. А naлaц гэты добрa тaбе вядомы - варывенька Цiмоxaвa, што зa нaшым шявом стaiць". Параун.: naлaц - 'вялт, раскошны, багаты будынак' i воры-венько - дэм^тыу ад абл. вaрыyня 'невялш будынак для захавання бульбы, агародншы'. Апрача iронii, тут ужыта i едкая насмешка - сарказм (паказчыкам з'яуляецца спецыялiзaвaнaя рэмарка з сaркaстычнaй yсмешкaй). Менавгга з такой усмешкай Лютынсш чытау Haтaллi лют ад свайго бaдькi, якi выказвае скаргу свайму сыну, у яшх умовах ëн жыве.
2) [Мандрыкш:] Што вы зa стaры, Антон Miтрaфaнaвiч! У самай сте, можнa скозоць. (Паказ-вае на паперку.) Гэтa Maр'я Антонayнa сaмa nрaверылa. Пабочная aдзiнкa можнa скозоць нясе дадатко-вую, суб'ектыуна-ацэначную шфармацыю (выражае няупэуненасць персанажа у прayдзiвaсцi свaëй ацэнш). Апрача пабочнай aдзiнкi, у ролi aктyaлiзaтaрa iрaнiчнaй каштаны выступае таксама выраз сaмa nрaверылa.
3) [Kaрнейчык (збянтэжаны):] Я, я! Бтэ, бтэ мaйнэ фрay! (Садзщца на ранейшае месца. Haсдя папрауляе валасы.) [Hодэльмaн (з парога):] Ого, ятя тут немцы зaвялiся! [Шсця:] А што з яго бyдзе, як з,a грaнiцy з'ездзiць? [Иодэльман:] Бядa толью, што гэты немец яшчэ герa aд фрay не aдрознiць. Пра ужыванне вылучаных формау назоушка немец як iрaнiзмay сведчаць вербальныя aктyлiзaтaры: прэпазь цыйны Ого, яюя тут. зaвялiся, прэ- i постпазщыйны (другая рэплiкa Hодэльмaнa).
4) [Kaрнейчык:] (Да aУдыторыi.) Лютынсю, тaвaрышы, здрaдзiy не толью мне, ён здрaдзiy yсiм вaм, ён здрaдзiy усяму робочому клосу i яго naртыi. (Да Лютынскага.) Рaскyсiy я цябе, друг! 1рашчная канатацыя вылучанага назоушка актуалзуецца прэпаяцыйным фрагментам рэплш - Лютынсю, тaвaрышы, здрaдзiy не тольт мне, ён здрaдзiyуйм вом, ён здрaдзiyусямуробочому клосу i яго naртыi ipaa^âyя цябе... ).
5) [^рнейны^] Выбaчaй зо шчыросць, aле мне здaеццa, што y тaбе сaмiм, недзе y цёмным кутку твaйго нутро, сядзщь яшчэ кусок мужыт. Сaмaгa тaкогa зaкaрaнелaгa yлaснiкa. Покуль дрyгix ко-лaшмaцiлi, ён моучоу ды нaсмixayся, a кaлi до яго сомого прыйшлося, тут ён i зопсу Лозоро. Адгэтуль i жоль до людзей, i трывого зо лёс чaлaвецтвa. Можо, одгэтуль i провол na нaрыxтоyкax. [Лютынсш:] Удружыу! Дзякуй табе за камплмент! Вылучаная рэплжа сведчыць, што сказанае Kaрнейчыкaм па-крыуджаны Лютынсш успрыняу як горкую iронiю, злую, выкрывальную насмешку.
6) [Лютынсш:] А ты ведоеш, што робяць з тым, xто ошуквое дзяржову? [Сапляк:] Доруйце гэты роз цёмному мужыку! Бояуся з голоду померщ. (Паказвае на мяши.) Гэто ж усё, што я мою. Пyдзiкay двоццоць усяго. [Лютынсш:] Аддaсi цяпер двоццоць, кaлi не xa^y пятноццоць. Сторшыня, зобяры y яго гэты шеб. [Алесь:] Xa-xa-xa! Вось дык пакаралi вы яго! Алесь iрaнiзyе з слоу Лютынскага (вылучаны
шрыфтам), пакольш добра ведае, што пудзкау дваццаць - гэта для Сапляка не пакаранне, бо далека не стольш пудзшау ен паспеу прыхаваць. Апрача таго, паказчыкам iранiчнага успрымання гэтых слоу вы-ступае прэпазiцыйны трыплiкаваны вымчтк ха-ха-ха!
7) [Доктар:] Мусщь, цётка eenbMi паноу любщь, што i нас nanaMi называе? [Ульяна:] Каб яны так хлеб любт. Сведчаннем iранiчнага (саркастычнага) успрымання Ульянай вылучанага фрагмента рэп-лiкi Доктара з'яуляецца ужыты ею праклен Каб яны так хлеб любт.
8) [Лютынсш:] Ну i удружыу ты мне... Самы паршывы раён. Вылучаны дзеяслоу ужываецца з iранiчным значэннем 'зрабiy непрыемнасць' (актуалiзатарам iранiчнага з'яуляецца постпазiцыйны фрагмент рэплЫ - Самы паршывы раён).
9) [Лютынсш:] А ты ведаеш, што гэта значыць - прызнацца [што бацька - кулак]? Гэта зна-чыць - плюнуць бацьку у яго авую бараду, узяць старога за горла вось гэтымi свaiмi рукaмi. Гэта будзе падзяка бацьку за тое, што ён мяне маленькага на руках наау, начэй недасыпау над маёю калыскаю, што ён пяуся з уах жыл, вучыу мяне, каб я не застауся таюм цёмным, як ён сам. Актуалiзатарам iранiчнага ужывання вылучанага назоушка з'яуляецца прэпазщыйны вербальны кантэкст (у прыватнасщ, плюнуць бацьку у яго авую бараду, узяць старога за горла вось гэтьмi свaiмi рукам!).
10) [Лютынсш (ляпае яго па плячы):] Дасканала! Рытш, як кола нямазанае. (Смяецца.) Такую "хвалебную" ацэнку Лютынсш дау Карнейчыку, калi пачуу, як ен спявае "Святую Барбару". 1рашчнае ужыванне вылучанага дзеяслова "падказваецца" параунальнай даданай часткай рытш, як кола нямазанае, у яшм дзеяслоу рэалiзуе аказiянальнае значэнне 'дрэнна' (спяваеш).
11) [Стары рабочы (праходзячы, ляпае Касабуцкага па плячы):] Што, дасягнент свае выстaвiу? 1рашчную канатацыю набывае вылучаны назоушк, ужыты Старым рабочым, калi той убачыу бракароба Касабуцкага каля выстауш браку на двары машынабудаушчага завода.
Вывады. Для стварэння кашчнага эфекту у драме "Канец дружбы" па-майстэрску ужываюцца спецыялiзаваныя сродк1 двух тыпау: каламбуры i iранiзмы. У залежнасщ ад таго, якiя адзшш служаць асновай для утварэння каламбурау, у п'есе ужываюцца дзве ix разнавiднасцi - лексiчныя i фразеалапч-ныя. Сярод лекачных у сваю чаргу вылучаюцца такiя ix разнаиднасщ, як полюемантычныя, паранама-зiйныя, аманiмiчныя i антананiмiчныя. Фразеалапчныя каламбуры утвараюцца у вышку семантычных i структурна-семантычных змяненняу. Актуалiзатарам iранiчнага ужывання моуных адзiнак выступае вербальны i (радзей) сiтуацыйны кантэкст. Стварэнню насычанай камiчнай экспрэсii садзейнiчае комплекс -нае ужыванне вербальных сродкау.
Л1ТАРАТУРА
1. Семяновiч, А.А. Кандрат Крашва / А А. Семяновiч // Псторыя беларускай лiтаратуры: ХХ ст. (20-50-я гады): падручшк / У.В. Гншамёдау [i iнш.]; пад агул. рэд. М.А. Лазарука, А.А. Семяновiча. - 2-е выд., дапрац. i дап. - Мiнск: Выш. шк., 2000. - С. 381-411.
2. Шубадзерава, А. Каламбуры у п'есах Кандрата Крапiвы i спосабы ix утварэння / А. Шубадзерава // Род-нае слова. - 1996. - № 3. - С. 53-60.
3. Лепешау, 1.Я. Слоушк фразеалапзмау [беларускай мовы]: у 2-х т. / 1.Я. Лепешау. - Мшск: БелЭн, 2008. - Т. 1. - 672 с.; Т. 2. - 704 с.
4. Лепешау, 1.Я. Фразеалопя у творах К. Крашвы: стылктычнае выкарыстанне фразеалапзмау / 1.Я. Лепешау; [рэд. Ф.М. Янкоусш]. - Мiнск: Навука i тэxнiка, 1976. - 152 с.
5. Фразеалапчны слоушк мовы творау Я. Коласа / уклад. А.С. Аксамггау [i iнш.]; пад рэд. А.С. Акса-мiтава. - Мшск: Навука i тэxнiка, 1993. - 655 с.
6. Шанский, Н.М. Фразеология современного русского языка: учеб. пособие для вузов / Н.М. Шанский. -3-е изд. - М.: Высш. шк., 1985. - 160 с.
Пастуту 10.04.2013
SPECIALIZED VERBAL COMIC MEANS IN "THE END OF FRIENDSHIP", A DRAMA BY KANDRAT KRAPIVA
V. ROGOVTSOV
The article deals with the specialized verbal means, which have the principal function of creating comic effect (pun, irony). Depending on linguistic means of formation (lexical, phraseological) there are two types of pun - lexical and phraseological ones. Polysemantic words, paronymous words, homonyms, and antonyms provide a basis for lexical puns, which allows to define polysemantic, paronymous, homonymous and antonymous puns accordingly. The two types of phraseological puns - with semantic and structural-semantic changes - are used. The verbal and (rarely) the situational context reveals the ironic use of linguistic units. Integrated use of verbal means contributes to the creation of rich comic expression.
