Научная статья на тему 'СПАНДИЯР КӨБЕЕВТІҢ “ҚАЛЫҢ МАЛ” РОМАНЫ ҚЫСҚАША МАЗМУНЫ'

СПАНДИЯР КӨБЕЕВТІҢ “ҚАЛЫҢ МАЛ” РОМАНЫ ҚЫСҚАША МАЗМУНЫ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
586
108
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
роман / проза / байлық / композиция / съезд. / novel / prose / wealth / composition / congress.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Ибраимова Жайна Кумусбек Қызы

Әйел теңдігін жалаң сөз еткен, оны халық тіршілігінен бөліп алып, оқшау суреттеген шығарма емес. Онда ғасыр басындағы қазақ ауылының өмірі, отрашылдық тәртіпке байланысты оған кіре бастаған өзгерістер, сол негізде елді уысынан босатып, өрісі тарыла бастаған ескі салтдәстүр кең суреттеледі.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SUMMARY OF THE NOVEL "FAT CATTLE" BY SPANDIYAR KOBEEV

It is not a work that speaks of women's equality in isolation from the life of the people. It describes in detail the life of the Kazakh village at the beginning of the century, the changes that began to take place in it due to the patriarchal order, and on this basis the old traditions that liberated the country and narrowed its field.

Текст научной работы на тему «СПАНДИЯР КӨБЕЕВТІҢ “ҚАЛЫҢ МАЛ” РОМАНЫ ҚЫСҚАША МАЗМУНЫ»

СПАНДИЯР К0БЕЕВТЩ "ЦАЛЫЦ МАЛ" РОМАНЫ ЦЫСЦАША

МАЗМУНЫ Ибраимова Жайна Кумусбек кызы

Ташкент облысы Шыршык мемлекетпк педагогика институтыныц 2- курс студент!

https://doi.org/10.5281/zenodo.6612905

Анататция. Эйел тецдтн жалац свз еткен, оны халыц т1рш1л1г1нен болт альт, оцшау суреттеген шыгарма емес. Онда гасыр басындагы цазац ауылыныц OMipi, отрашылдыц тэрттке байланысты оган юре бастаган взгер^тер, сол негiзде елдi уысынан босатып, врш тарыла бастаган еск салт- дэстур кец суреттеледi.

КШт свздер: роман, проза, байлыц, композиция, съезд. КРАТКОЕ СОДЕРЖАНИЕ РОМАНА СПАНДИЯРА КОБЕЕВА "ЖИРНЫЙ СКОТ"

Аннотация. Это не произведение, которое просто говорит о женском равноправии, отделяет его от жизни народа и описывает изолированно. Подробно описывается жизнь казахского аула в начале века, изменения, которые стали происходить в нем в связи с патриархальным строем, и на этой основе старые традиции, освободившие страну и сузившие ее поле.

Ключевые слова: роман, проза, богатство, композиция, съезд.

SUMMARY OF THE NOVEL "FAT CATTLE" BY SPANDIYAR KOBEEV

Abstract. It is not a work that speaks of women's equality in isolation from the life of the people. It describes in detail the life of the Kazakh village at the beginning of the century, the changes that began to take place in it due to the patriarchal order, and on this basis the old traditions that liberated the country and narrowed its field.

Keywords: novel, prose, wealth, composition, congress.

К1Р1СПЕ

Спандиярдьщ казак эдебиет тарихындагы Yлкен орны - оньщ революциядан бурынгы эдебиетте прозаныц тууына, ондагы роман жанрыныц калыптасуына ащрген ецбепмен байланысты. 1913 жылы ^азанда басылган жазушыныц «^алыц мал» романы казак эдебиет тарихында алгашкы кeлемдi прозалы туындылардыц бiрi болып саналады.

^аз1рп тургыдан караганда, бYгiнгi iрi-iрi романдары бар реалиспк эдебиет Yшiн «^алыц мал» Yлкен кубылыс болып кeрiнбеуi мYмкiн. Бiрак, оныц туган кезi, дэуiрi, сол кездегi эдебиет ерш мен жанрларыныц тургысынан карасак, оныц тарихи мацызы айкын танылады. Автор шыгармада сол дэуiрдiц мацызды окигаларын камти отырып, оны Yлкен элеуметтiк тартыска курады, дэуiр сыры мен адамдардыц тэп-тэуiр образдарын жасайды.

НЕГ1ЗГ1 Б0Л1М

Спандиярдыц eмiр CYрген дэуiрi - ХХ гасырдыц бас кезi - тарихта элеуметтiк революциялардыц дэуiрi, бостандык Yшiн ^рестщ ушкыны жалынга айналган дэуiр. 1905 жылы буржуазиялык- демократиялык революция улт аймактарындагы ой-птрлердщ жандануына эсер еттi.Европаны кезш жYрген бостандык елесi, К.Маркс пен Ф.Энгельс тшмен айтканда «коммунизм елесЬ> казак жерiне де эсерiн типзе бастаган. Спандияр романыныц жазылуы да осыныц эсерi.

^алыц мал» жазылу мерзiмi жагынан казактыц жазба эдебиетшдеп алгашкы роман Yлгiлерiне жатады. М.Дулатовтыц «Бакытсыз Жамал»(1910), Т.Жомартбаевтыц «^ыз

керелш» (1912), С.Торайгыровтьщ «^амар сулу» (1913) атты шы^армаларымен шамалас жазылган ол улттык эдебиетiмiзде керкем прозаньщ орныгуына елеулi жацалык косты.

Жогарыдагы аталган романдардыц бэрi эйел тецдш мэселесiн кетердi. ^азак эйелшщ калыц малга сатылып, CYЙмеген адамына баруы, жасынан атастырылып коюы ескi феодалдык салттыц адам кукын шектеген ец бiр колайсыз тусы едi. Спандияр осы проблеманы Гайша тагдыры аркылы жинактап бейнеледi.

ТАЛЦЫЛАУ

Сез ретше сйэкес келер кезi болгандыктан айта кетелш, «^алыц мал» эйел тецдшн жалац сез еткен, оны халык тiршiлiгiнен белiп алып, окшау суреттеген шыгарма емес. Онда гасыр басындагы казак ауылыныц емiрi, отрашылдык тэртшке байланысты оган кiре бастаган езгерютер, сол негiзде елдi уысынан босатып, ерiсi тарыла бастаган ескi салт-дэстYP кец суреттеледi. Муныц езi романныц элеуметтiк мэнiн, онда кетершген мэселелерщ еткiрлiгiн танытады. Тiл ерекшелiктерi жагынан ««Калыц мал» ез дэуiрiнiц ец бiр жаркын туындысы саналады. Роман тiлi тартымды. Эз замандастарыныц кейбiрi ескi араб, шагатай сездерiмен «елец сездi былгап», «Соны Yлгi тутып жYрген заманда таза казак тшнде шынайы проза жасау да оцай емес едь Ол улт сезiн карапайым, халыктык нускада колданады. Эр кейiпкерлердiц езiндiк тiлi бар. Турлыгул, Байгазы, ^урымбайлар сезiнде заманныц билiктегi адамдарына лайык ектемдiкF кулык-сумдык кебiрек ацгарылса, Итбайдыц усак мiнезi, дацFойлыFы, байлыкка кумарлыFы да айкын керiнедi

«Бул романды жазу маFан оцаЙFа тYCкен жок,- деп жазады кейiн Спандияр.

—Муныц эртYрлi себептерi бар едi. Бiрiншiден, роман жазылFан кезде баспа жYзiн керген казактыц жазба тYрiндегi керкем эдебиет шы^армалары тiптi аз едi жэне олардыц идеялык баFыттарын былай койып, тYрлерiн алсак, ауыз эдебиет эсерiнiц шецберiнен асып шыFа алмаFан дэрежеде едi. Бiздiц СолтYCтiк аймакта маFан тiл Yйренер, Yлгi -енеге алар жалFыз-ак казактыц ауыз эдебиет! жэне Ыбырайдыц елецдерi мен балаларFа арнап оку куралына лайыктап жазFан новеллалары Fана едi. (Абайдыц жинаFы колыма кейiнiрек тYCтi). Сондыктан да романныц тшне, стилiне, ауыз эдебиетшщ эсерi тигендiк барлыFы казiргi окушы^а айкын байкалып отыратын болуы керек. Екшшщен, романныц сюжету оныц курылысы (композициясы) кейiп-кескiндерi жайында кецесетiн, пшр алысатын да адам жок едь Муны тYсiнер бiрен-саран адам болса, оныц да «кызык екен» дегеннен баска айтары жок болатын. Роман кешпкерлершщ образдык жYЙесiнде сол кездеп казак эдебиетiнде кец керiне коймаFан суреттеу куралдарын пайдалануFа умтылыс бар. Ол жалпы баяндай бермей, характердi деталь аркылы, белгiлi бiр кершютер аркылы танытуFа бейiмдiлiк байкатады. Итбайдыц Турлы^л ауылына баруы, кайтып келгенде ез YЙiн менсiнбей калуы, бие байлауы, базарлап барып кызFа жасау алуы тусында, ТурлыFулFа наразы кедей ауыл жастарыныц ^ожашка тiлектестiгi кезшде, таFы баска эпизодтарда бул iзденiс айрыкша керiнедi.

Роман курылысында Yлкен прозаFа тэн окиFалардыц Yзiлмей жалFасып отыруы, олардыц керiстеуi мен шиелеша дурыс орын табады. ОндаFы тартыс та заман шындыFына сай ойластырылFан жэне шыFарма бiтiмiнде жарастыкты тутастык бар. Бiр караFанда, бYгiнгi iрi-iрi романдары бар реалиспк эдебиет Yшiн «Калыц мал» елеулi кубылыс болып керiнбеуi мYмкiн. Бiрак автор шы^армасын жазылFасын дэуiрi мен сол кездеп эдебиет дамуыныц дэрежесi турFысынан баFалаFанда, оныц тарихи мацызын толык

Tycrnyre öo.agw. C.KeöeeB mwFapMaHw 63 Ke3iHiR eR e3eKTi Mace.eciHe Kypa oTwpwn, 3aMaH mHHflHFHH, agaM xapaKTep.epiH egayip «ap;wH GeMHe.eM a.FaH o;HFaHwR epöyi ge, agaM KeMnimR gaMyw ga «a;cw OH.acTHpw.raH. OHga «e.i.i cro«eT, KHro.ac;aH кoмпoзнцнa Gap.

PoMaHHWR GacTw KeMinKep.epi:Typ.wKy. 6aM, HTÖaM, Cep«aH, ^o«am, FaMma, A;cy.y, BaHra3w 6h, ^ypwMÖaM, A6im T.6.

Typ.wKy. — GaMöimeci KaMTwc öo.wn aMe. a.Ma; öo.FaH a.-ayKaxrw 6aM öo.agw, y3wH 6oM.w, Mec ;apwH, TyKcureH ;a.wR KaöaKTw, Ken ceM.eMeMTiH, «a.na; MypwH, ;apcw Ke.reH agaM KaMMwKKaHgaM, e.re 3a6ip.i, Kepmi.epiHe Ma3aR, KaTTw MiHe3gi agaM-, gen cypeTTeMgi C.KeöeeB.

«E.geH mwKKa.w 20 ma;Tw kyh öo.wn ;a.gw,- geMgi Ma.» poMaHWHWR

KeMinKep.epimR 6ipi EaMFa3w 6h.

— ac ayw.HaM «aFwHa öapwn, cbe3g Kypwn Ke.eMi3.xa.w; apacwHga 6ip-6ipiHe ayKwc;aH- TyMicKeHgepi 6ap, ToKTw-TopwMgaM «aH«a.gapw 6ap eKeH, coHgaM.apgw GiTipin Ke.eMi3.

— e.ge ge «aH«a. MyHgaM Ken öo.ap Ma!

—e. ge 6y3w.wn GiTKeH fom... öcipece, «ecip gayw-a; Ken eKeH. KyMeyiH MeHciHÖereH ;w3, GaMwHaH aMpw.FaH Ke.iHmeK.... KeMöipey.ep KygacwHaH aMpw.MaKmw... ^ypeKeRHiR (KypwMÖaM 6h) nwmaFw MaM YcTiHge, ;a.Tacw ga To.FaH mwFap».

HOTH^E

Ocw ce3giR e3i-a; co. Ke3geri ayw. eMipiHgeri Ko3Fa.wcTw aHw; GaMKaTagw. MyHwR 6api - KaHMaFw 6y3w.MaFaH $eoga.gw; ca.TTwR ipyre 6eT a.yw. Ma.» ocw

«aFgaMgaFw «acrapgwR 6ac öocraHgwFw YmiH KYpeciH KepceTegi. OHga «a3ymw $eoga.gw; KoFaMHwR Kw3gw aMe.i e.reH Kapi ma.gapFa Ma.Fa caTywH aMwnTan, «acrapgwR cyMreHme Kocw.ywHa Ti.eKTecTiK 6i.gipegi. ^aHe ohw KoFaMgw;, a.eyMeniK TeRgiK YmiH KypecriR 6ip öe.eri eceöiHge KapacTwpagw. Ohwr cypeTTeyiHgeri «acTap cYHreHiHe Kocw.yw YmiH FaHa eMec, YcTeM TamwiR KegeM.epre «acaFaH 3op.wFwHa ;apcw 6oM KeTepegi.Ey. ugea poMaHHwR Heri3ri o6pa3gapw apKw.w amw.agw. ®a3ymw.apgwR KegeM.ep Ti.ermge eKeHi YHeMi 6aMKa.wn oTwpagw. Typ.wFy. öaMgwR Megey pywHa (KegeM.ep Toöw) «acaFaH 3op.wFwH cypeTTeM Ke.in, o.: «öm, öumapa KegeM-aM. CaFaH ga aTap TaR, mwFap kyh 6ap Ma eKeH?» -gen KyMmegi.

HTÖaM - Ma.gaH 6ac;a Kepepi ge, apMaHw ga «o;, cacw; 6aM.wKTwR GeMHeci. Ohwr GoMbiHgaFbi gaRFoM.w;, MaKTaHmaKTw; MiHe3gepi ge ohwr öaroFa, co. «o.MeH «öege.re», «aöwpoHFa» «eTygeri apMaHw. HTÖaM yFwMwHga 6aM.wK öo.ca, ;a.FaH gyHHe e3i ;ypa.a öepegi, gaRK, aöwpoM, aTa; Ke.egi. Ocw.ap Tyre. öo.ca, HTÖaM «a;cw öo.Ma;. Co. Ma;caTwH opwHgaMa; öo.wn FaMmaHw Typ.wKy. öaHFa y3aTna; öo.agw.

FaMma- aMa.cw3 Ma.Fa caTw.FaH ;w3 GeMHeci. Co. Ke3ge o. Heöapw 17-a; «acTa öo.agw. Co. Ke3geri ca.T co.aM 6o.FaH ;a.wR Ma.wH öepin ;w3gaH KeRi. cypaMaFaH. KeMöip aTa-aHa.ap ;w3 Tyw.ca KyaHFaH, ceöeöi, o. ;w3 a;w.gw ga cwMÖaTTw öo.wn 6oM «eTce, ;a.wR Ma.wH KeöipeK cypan aHay-MwHay KegeM.ep 6ip Map;aMwn ;a.aTwH 6o.FaH. FaMmaHw ga co.aM öaMgwR GepreH Ma.wHa ;w3wFwn y3aTnam;mw öo.FaHwH ecTireH FaMma, MwHagaM e.eR aMTagw:

öm, aFa, mwHwMeHeH ma.Fa öepin, FaMmaHHwR TeRiH TannaM, Ma.Fa öepin,

Жиылган агайынга отырганыц, Бiреудiц бак-дэулетш кызык кeрiп. Он сорлы екьуш кYннен отка тYCкен Отырган ажал жетпей, калуга елш, ЖYрегiм, басым дал боп, iшiм кYЙiп, ^айгылы, уайымды, шаттык сeнiп, ^ор болу киын емес екендiгiн ТYсiнiп еаме алдым бYгiн бiлiп. Тещмнщ катарынан узак турмын, ЖYремiн бiрге калай ойнап-кYлiп. Бул кезде ^цшм суып, бойым муздап, Туруга шамам да жок, жYPуге iлiнiп, Гайшаныц узак жатыр жырлар кYнi, Халыктык: «Бул калай»,— деп сынар куш, Ескермей ешбiр нэрсе жYPушi едiм, Бар ма екен касiрет, капа шыгар кYнi? Гайшаныц тещ кайда, елi кайда? Кешегi уайымсыз куш кайда? ^алкамды CYЙгенiне берем дейтш, Экенщ жан ашырлык сeзi кайда; деп зарын айтасада оны Итбай тыцдар емес.

Сол кундердщ бiрiнде, Есiл бойындагы ^арасарт аулыныц жиеш ЖYсiп баласы ^ожа Гайшаныц ушне конакка келедi. ^ожаш — орта бойлы, талдырмаш, сабыр иесi, сулу кара торы, бiр сездi, уэдеден таймайтын жiгiт. Замандастары сол мшезшен eте жаксы керушi едi. ^ожаш бурын да Итбайдiкiне бiрнеше рет келш конып, Гайшаныц сулулыгынан мш таба алмай, сыртынан гашык болып журген жшттщ бiрi едi. Гайшаны айттырайын десе, Итбайдыц бермейтiнiне кeзi жетiп, колдыц кыскалыгына кiнэ койып, ^цЫне демеу бергендей болып, сол ауылга келгiштеп жyретiн.

ЦОРЫТЫНДЫ

Романныц жалгасында Турлыкул Гайшага уйленедi, алайда ^ожаш Гайшаны алып кашады. Оныц есесше Итбай Турлыкулдыц берген калыц малын кайтып бередi есесiне малда косып бередi. Бул романда жазушыныц окигаларды да, окига катысушыларында, шеберлшпен тауып жазганын байкауга болады.

Дорыта айтканда бул эдет кэзiргi тацдада калыптасып калган, тек заманалык турде. ^эз1рде тацдада акшасы болса шалгада узатып жаткандар аз емес. Сол кездеги сер^ аксакалдар болыс, билерден бiрер малын аламыз деп айел тауып берген. Кэзiрде бiрер тиын yшiн тегiн карастырмай-ак, оны - мунга, ананы - мынаган жолыктыртып ар жагымен шаруасы болмай жур.

ПайдаланылFан эдебиеттер т1з1м1

1. Спандияр ^беев "^алыц мал" 1913ж.

2. Бисенгали З. "ХХ гасыр басындагы казак романы" Алматы, 1997 ж.

3. Галамтор материалдары.

4. "Жас алаш" газетi

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.