CC BY
36
А. ^асанов, M. Олимцонов
ВИЖАГЩОИ ИСТИФОДАИ БАЪЗЕ A3 ПАСВАНДХ.О ДАР ШЕЪРИ БЕДИЛ
Вожацоикалидй: таърихи забони адабии тоцикй, калимасозй, ванщои калимасоз, Абдулцодири Бедил ва эцодиёти f
Калимасозй аз сарчашмах,ои асосии гановати х,ар як забои ба шумор меравад, ки тавассути он сарвати забои дар заминай вожах,ои мав^уда афзуда ба дороих,ои худ дороии нав зам мекунад. Ба эътирофи ах,л и тах,к,ик„ яке аз рохдои асосй, иурмах,-сул ва фасех, ба воситаи ванд (аффикс)-х,о сохтани калимах,ои нав мебошад (ниг. 4, 15-16; 6,203-226; 12, 14; 13,279; 7, 12). Ба эътирофи J1.С.Пейсиков, дар забоин форсии имруз наздик 80 ванд дар калимасозй фаъолона иштирок мекунанд. Дар тахдицоти фундаменталии «Асосх,ои забоншиносии эронй», ки каме дертар аз асари J1.С.Пейсиков рун кор омадааст, беш аз 90 пасванд шарху маънидод шудааст. Аз ин хотир, дар мукоиса бо дигар рох,х,ои калимасозй усули калимасозии вандй аз мавцех,ои аввалро итшол менамояд (5, 70; 6, 203).
Х,арчанд дойр ба калимасозй, бахусус дар забони то^икй тах,к,икоти фаровоне ба ан^ом расида бошад х,ам, лекин «калимасозии таърихй дар забоншиносии эронй кам та х, к, и к, шудааст» (5, 70). Аз ин хотир, доираи истифодаи бархе аз вандх,ои забони тоники бо чанд калимаи муайян махдуд шуда, <шх,о ба истилох, аз «вандх,ои каммах,сул» эътироф гардидаанд. Tax,к,и к,и осори забони адабиёти классикй, ки , хушбахтона, хеле зиёд аст, имкон фарох,ам меорад, ки пах,лух,ои гуногун ва имкониятх,ои фаровони вандх,ои забони готики муайян гарданд, зеро барои х,ар забон ва дар х,ар давру замой мах,! ах, л и цалам аз х,омиёни забони адабй ба шумор омада, бо осори худ вижагих,о ва гановати забонро аз наел ба наел ва аз замон ба замоне интикол медих,анд.
— 52 -Ç НОМАИ донишгох )
Мирзо Бедил аз шумори он сох,ибцаламонемебошад ки на фацач бо назм, балки бо наср низ поян забони адабии готикиро истех,ком бахшнда, х,ама нмконнят ва сарватн забони адабии то^икиро ба чилва овардааст. Ах,ли сухан Бедилро чун «Абулмаонй» (иадари маъних,о) мешиносанду эътироф мекунанд, зеро Бедил тавассути шеъри оламгири худ ба дахдо калима ва х,атто вандх,о «чон» бахшида, имконияти калимасозии онх,оро афзуда ба ифодаи маънох,ои нав мушарраф шудааст.
Бинобар зиёдии маводи зери даст ва х,а^ми ни макола мехох,ем ни 1(о тапх,о дар мавриди як навъи иасвандх,ои исмсоз - маконсоз ва дар асоси маводи му^аллади аввали «Осор»-и Бедил, ки соли 1990 бо х,иммати равоншод Сах,обиддин Сиддиков рун чоиро дидааст, сухан ба миён орем.
Дар сохтани исмх,ои нав нисбат ба иешвандх,о пасвандх,о хеле фаъоланд, зеро дар мукоиса бо пешванди исмсоз, ки дар забони готики яктост (х,а\[-), пасвандх,о зиёданд. Ин усули калимасозй барои забони то^икй заминах,ои таърихй дошта, х,атто дар забони форсии миёна аз рохдои асосй ва мустаъмали вожасозй ба шумор мерафт (ниг. 9, 114). Пасвандх,о аз руи маънох,ое, ки ба нем мебахшанд, ба павьх,ои гуногун чудо шудаанд (ниг. 2,110-118, 8,124-139), ки яке аз павьх,ои он пасвандх,ое, ба шумор меоянд, ки «барои сохтани исмх,ои ифодакунандаи макон истифода мешаванд» (8,132). Барои забони готики исмх,ои мазкур асосан тавассути иасвандх,ои «-гох/-гах,; -истон; -зор; -сор; -бор; -ина; -када» сохта мешаванд. Се пасванди аввал дар забони то^икй сермах,сул эътироф гардида, пасвандх,ои боцимонда ба iyiiopn пасвандх,ои бемах,сул ворид гардидаанд (ниг. 8, 132-136).
Tax,к,и к,и маводи зери даст собит месозад, ки дар ашъори шоир ба истиснои се пасванди мазкур х,амчунин пасванди -када низ хеле сермах,сул аст. Аз ин хотир, дар рузгоре, ки осори хаттии ниёгон аз нуцтаи назари забои то х,ануз пурраву мукаммал тахднц нашудааст, «каммах,сул» ё худ «бемах,сул»-у «сермах,сул» номзад кардани бархе вандх,о хусусияти нисбй дорад.
Пасванди -гох, ё худ -гах, дар исмсозй хеле фаъол буда, таввассути он ду навъи исмх,о - исмх,ои ифодакунандаи макон ва замон (ниг. 10, 34) сохта мешаванд. Дар тах^икоти мав^уда аз исмх,ои гуногун, сифат ва феъл исм сохтани ин пасванд ба к,айд омадааст (ниг. 8,132-133; 2,113-114). Маводи осори Бедил низ ин
фшуэаро собит месозад, чунончи камингох,, тамошогох,, дарсгох,, гузаргох, ва f. :
Ниёзи саркашоии зуси ошуби дигар дорад,
Каминго^и тагофул шуд, агар абру хамидин цо (1, 9); ***
Аз тамошого^и дил моро сари парвоз нест,
Тутип \айроии мо донад цафас оинаро ( 1, 103); ***
Сатре нахонд фитрат аз дарсго^и тах,ц1щ,
Тацвтцо кух,аи кард имсолу пори ащо (1, 244);
Азбаски танг будгузарго^ииттифоц,
Чун субх,а халц цуз ба сари якдпгар нарафт (1, 335).
Дар мавриди истифодаи ин пасванд дар шеъри Бедил чах,ор нуктаро цайд намудан зарур менамояд, ки, ба пиндори мо, хоси забони шоир аст:
1. Дар шеъри Бедил тавассути пасванди -гох,, аввалан, дар мукоисаи исмх,ои мушаххас бо исмх,ои маънй зиёдтар вожах,ои нав сохта шудааст, сониян, ин пасванд асосан барон сохтанн исмх,ои макон корбаст гардндааст, чун чилвагох,, вах,шатгах,, амонгох,, нузх,атгох,, вусъатгох,, тароватгох, ва f. :
Ту рох)атбисмилу гофил, ки дар ва^шатга^и имкон
Чу шамъ аз цода мецушад пари иарвози маизищо (1, 98);
Ахдидуиёро ба нуз^атго^и озодй чй кор?
Дар мазобил форигаид аз буи гул каппосх,о (1, 221 ) ва f.
2. Бедил имкони истифодаи пасванди мазкурро вусъат дода, на фацат бо х,иссах,ои путце, ки дар боло ёдрас шудем, балки тавассути масдар низ исми нав сохтааст, ки дар грамматиках/) ин х,одиса ба цайд наомадааст, чун тапиданго^:
Дар тапиданго^и имкон nif хин иаззораем,
Аз губоре метавоиpax, бает бар цавлоии мо (1, 8).
3.К,айд шуд, ки пасванди -гох, асосан исми макон месозад. Дар заминай маводи зери даст ба чунин хулоса низ омадан мумкин аст, ки Бедил дар чанд маврид пасванди мазкурро бо исмх,ои нфодакунандан макон (майдон, знндон) низ истифода намудааст, чун майдонго^, зиидоиго^ ва f. Аз шарх,и муаллифони
бархе фарх,ангномах,ои асримиёнагй, чунончи «I иёс-ул-луют»-II Мух,аммад I иёсуддини Ромпурй маълум мегардад, ки ин усули калимасозй, яъне ба исме, ки маънои маконро дорад, илова намудани пасванди -юх, галат аст (ниг. 11,5), лекин х,амии навъи калимасозй то кунуи ба чашм мерасаду дар лугатномах,о низ ба цайд омадааст. Чунончи, вожаи аввал дар «Лугатнома»-и Дех,худо дучор меояд (3, 2883), аммо «зиндонгох,» ба чашм намерасад ва шояд калимаи мазбур дар вазни «майдонгох,» аз сохтах,ои Бедил бошад.
11ça зиндонго^н имкон сангирощ ва^шатам, Чун ¡пн ях, сомонп айнак дорам аз девор^о (1, 111);
Зи цуръат цатъ кун, гар марди майдонго^н таслнмВ, Ки тегин '(<> буриш^о мешуморад резиши дамро (1, 143). 4. Дар забони адабии то^икй пасванди -гох, ба гунаи тахфифёфтаи -гах, низ истифода мешавад (14, 427). Маводи дасти мо шах,одат бар он дорад, ки дар ашъори Бедил дар мукоиса бо -гах, гунаи -юх, зиёдтар ба кор рафтааст, чун дарсгох,, офиятгох,, боргох, ва f. Х.амчунин нуктаи дигар гуфтанист, ки баъзе аз исмх,ои макон дар ду вариант истифода шудаанд, чун чавлонгох/ Чавлонгах, ва f.
Ост они ишц цавлонго^и \я р бебок нест,
Хеч касFaîip аз цабпн он цо цадам бар хок нест (1,337);
Мугтанам дор, эй шарар, цавлонга^и otyiiiii cam, Тангип фурсат багал во карда дар майдони мо (1, 288) Пасванди дигари исмсози макон -зор аст, ки барои забони то^икй аз сермах,султарин пасвандх,о шинохта шудааст. Бо ишора ба таздицоти Хонларй метавон гуфт, ки пасванди мазкур барои забони тоники аз кух,антарин иасвандх,о ба шумор рафта, «дар иах,лавй бо х,арфе навишта мешуд, ки мумкин аст ба суратх,ои «-чор, -^ор, -зор» хонда шавад: коричор, коридор, коризор = 4011 Чанг; форсй - корзор» (10, 29; х,амчунин ниг. 6, 221). Ба х,адси профессор Д.Саймиддинов, «-zar" дар забони форси миёна на ба таври мустацил, балки х,амчун чузъи дувуми кадом як таркиби эронии бостон ворид шуда, баъдан дар х,а\шп колаб ба х,айси иасванд дар сохтани вожах,ои нав истифода гардидааст» (9, 126).
Дар шеъри Абулмаонй низ тавассути пасванди -зор калимах,ои зиёде сохта шудаанд, ки дойр ба истифодаи пасванди фавц дар шеъри Бедил таъкиди се иуктаро мух,им мешуморем:
1. Ии пасванд дар шеъри Бедил на фацат бо исмх,ои ифодагари мафх,умх,ои набототу рустанй, ки дар тах,^1щотх,о мастур аст (8,133; 2,114), балки бо исмх,ои зиёди мушаххас низ истифода гардидааст, чун оиназор, обилазор BaF., ки, бегумой, аз сохтах,ои Бедил аст.
Ба Fypypii ману мо кулфати дилуо маиисанд, Зи цуиуитозп нафас оиназор аст ин цо ( 1, 29);
Сацда х,н\1 аз арацп шарм paye иеш набурд, Аз цадам то ба цабпн обилазор аст ин цо (1, 30).
2. Бо исми маънй корбурд гардидани ин пасванд низ ба к,айд омад, чун ^илвазор:
Хаёли цилвазори нестй уам оламе дорад, Зи нацшп no cape боядкашидан га\-т\ он цо (1, 5).
3. Бедил тавассути пасванди -зор аз сифат низ исми нав сохтааст, ки бо ин х,иссаи путк, омадани пасванди мазкур дар дастурх,ои забон ба цайд наомадааст, чун заъфаронзор:
Заъфаронзорп рафтани рангам, Хан да бехуш кардааст маро (1, 287).
Пасванди -када низ аз чумлаи он пасвандх,ое ба шумор меояд, ки тавассути он дар забони адабии го^икй исмх,ои макон сохта мешаванд. Бинобар дар забони адабии х,озираи готики камис-тифода будан «суффикси бемах,сул» унвон гирифтааст (8,136). Дар назми Бедил пасванди мазкур «мах,сул»-и зиёде дода, аз сермах,султарин вандх,о ба шумор меояд. Дар кутуби зери даст дойр ба пасванди мазкур ду ацида мавдуд аст. I урух,е аз мух,акг rçurçoH морфемап мазкурро ба i ypyx,ii иасвандх,о мансуб донанд (нпг. 8,136), гурух,е аз нажух,ипп арон бар ин боваранд, ки пасванди -када х,ануз абстраксияи маъиоро, ки хоси пасваидх,ост, паси cap накардааст ва аз ин хотир пасванди мазкурро ба кдтори ннмвандх,о (полуаффнксх,о) дохнл кардан бехдар аст (5,89).
Дар мавриди корбурдн пасванди -када дар шеъри Бедил як нукта гуфтанист, ки пасванди мазкур асосан бо исмх,ои маънй омада калимах,ои нав сохтааст, чун тах,айюркада, тавахдумкада, дунункада, х,аловаткада ва f.:
— 56 -( НОМАИ донишгох )
Чашме б а тацайюркадаи дил накушудем, Оина х,амин хонап берунп даре дошт (1, 339);
Дар тавахдумкадаи офият осу дан нест, Рагихобе, ки б а чашми ту намуданд, хасаст (1, 341);
Эймутриби цунункадаи дард, щммате, То нола гул кунад нафаси нотавони мо (1, 86);
Магзар аз файзи цаловаткадаи мех,ру вифоц, Хун чу шнр шуд, кунадлаззати шакар иайдо (1, 298).
Аз маводи гирдомада маълум аст, ки дар му^аллади аввали «Осор»-и Бедил пасванди -када бо исмх,ои мушаххас истифода нашудааст.
Пасванди дигари макоисоз, ки барон забоин готики таърихи беш аз х,азорсола дорад (6,213), -истон аст. Дар мукоиса бо дигар иасвандх,ои макоисоз иаваиди мазкур дар назми Бедил кам истифода гардидааст, чунончи аз чилди аввали «Осор»-и Бедил х,амагй х,афт калимаро дарёфтем, ки бо пасванди -истон сохта шудааст: хумистон, найистон, шабистон, бах,ористон, шакаристои ва f.
Хумистонп цунунам, лек аз шарми занфп^о,
Ниёзи чашми маете кардам беэътидолиро (1, 92);
Гузашт чандпнцпёмат, аммо дар иниайистоии бетамизй,
Зи иунбаи гушх1ои гофил чп най гирех, кард, сур иайдо
(1, 251);
Эй бацористони пцбол, эй чамансимо, бпё,
Фасли сайри дил гузашт, акнун ба чашми мо бпё (1, 204).
Аз мушох,ида ва нигох,и сатх,й ба назми Бедил маълум мегардад, ки шоир бо калимаву таъбироти нав, ки аксар офаридаи худи уст, ба баёни мафх,умх,ои нав муваффац шудааст, чун бо вожах,ои нави тах,айюркада, i авахдумкада киноя аз дунё карда бошад, пас бо вожаи бах,орнстон ёрро шонронаву орифона нфода иамудааст. Дар назми Бедил ин х,еч а^обат иадорад, зеро у «Абулмаонист»-у, ба таъбири худаш, аз килки у ранги маонй мечакад:
Чунон к-аз килки мо ранги маонй мечакад, Бедил.
Тавон гуфтанparu абри бауор ни новадонх,оро.
ПАЙНАВИШТ
1. Бедил, Абдулцодир. Осор. ^илди 1. Разалиёт (х,озиркунандаи чоп Сах,обиддин Сидщщов). -Душанбе: Адиб, 1990
2. Грамматикаи забони адабии х,озираи то^ик. ^илди 1. Фонетика ва морфология. -Душанбе: Дониш, 1985
3. Дех,худо, Алиакбар. Фарх,анги мутавассити Дех,худо. Дар ду му^аллад. (зери назари дуктур Саъид^аъфари Шах,идй). Тех,рон: Муассисаи интишорот ва чопи Донишгох,и Тех,рон, 1385. Ч,. 1-2
4. Ниёзй, Шавкат. Исм ва сифат дар забони точней. -Сталинобод: Нашриёти АУ Точикистон, 1954
5. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. -М.: Изд-во Московского университета, 1975
6. Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: западная группа, прикаспийские языки. -М.: Наука, 1982
7. Рустамов Ш. Калпмасозпп исм дар забони адабии х,озираи то^ик. Душанбе, 1972
8. Рустамов Ш. Исм. Душанбе: Дониш, 1981
9. Саймиддинов Д. Вожашиносии забони форсии миёна. Душанбе: Пайванд, 2001
10. Хонларй, Парвиз Нотил. Таърихи забони форсй. ^илди 3. Тех,рон: Фарх,анги нашри нав, 1387
11. Х,асанов А. Зикри нук;си сухан дар вожаномах,ои кух,ан. -Ху^анд: Рах,им Ч,алил, 2001
12. Шанский Н.М. Основы словообразовательного анализа. -М.,1953
13. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. -М.: Изд-во Московского университета, 1968
14. Шариат, Мух,аммадчавод. Дастури забони форсй. -Тех,рон: Асотир, 1371
Некоторые особенности использования словообразовательных аффиксов в поэзии Бедиля
А.Хасанов, М. Олимджонов
Ключевые слова: история современного таджикского языка, словообразование, словообразовательные аффиксы, творчество Абдулкадира Бедиля
— 58 - НОМАИ донишгох )
Словообразование, в том числе образование новых слов при помощи аффиксов, считается одним из основных источников обогащении каждого языка. Несмотря на обилие трудов посвященных проблемам словообразования, особенно на таджикском языке, историческое словообразование в иранском языкознании не стало в достаточной степени предметом исследования. В статье рассматриваются особенности образования имён существительных, обозначающих место действия при помощи аффиксов в творчестве Бедиля.
Some Peculiarities of the Usage of Word- Building Affixes in Bedil's Creation
A.Khasanov, M. Olimjonov.
Key words: history of Modem Tajik, word-building, word-building affixes, Abdulkodir Bedil s creation
Word-building, the one of the forming words by means of affixes inclusive, is considered as one of the main sources for an enrichment of any language In spite of the abundance of the works dwelling on the problems of word-building, especially in Tajik, historic word-building in Iranian linguistics hasn't become a subject of exploration to an adequate degree. The peculiarities of the formation of nouns designating a place of action by means of affixes in Bedil s creation are considered in the article.
