CC BY
25РАЗДЕЛ 4. ХУДОЖЕСТВЕННАЯ КУЛЬТУРА
УДК 7.071.1
Kerimova S.A.
iVAN AYVAZOVSKiYNiN BiOGRAFiYASINA DAiR YANI MALUMATLAR
Annotatsiya. Bu maqalede az belli farqlar ile Ayvazoskiynin biyografismda anasinin qirimtatari Menli Altun olgani bilinmektedir. Anasi goq yah§i el sanatlarini yapardi, onin babasi, kefenin en eyi qaqma ustasi edi. Ana qanindan aldigi sanatqa qar§i meragi iginde denizge qar§i duygulari olmasini sagladi. Bu sebepten dolayi sanatgi ki§iligini algan Menli Altinnin oglu dunyanin en degerli deniz ressami oldi. Qirimnin buyuk §airler ve yazicilari devamli Ayvazoskiy haqqinda §iirler yazdilar. Bularin en buyugi ise Abdurrahman Bari Agimendi tarafindan qalemge alingan belli halq turkusi «Ayvazoskinin ge§mesi» tarafindan hediye etilgendir.
Anahtar sozler: Ayvazoskiynin tercime-i-hali, Ayvazoskiynin anasi ve qartbabasi, deniz tasvirleri, Ayvazoskiy haqqinda qirim turkuleri, Ayvazoskiy «Terciman» sahifelerinde.
Керимова С.А.
НОВЫЕ СВЕДЕНИЯ К БИОГРАФИИ ИВАНА АЙВАЗОВСКОГО
Аннотация. В статье использованы малоизвестные факты из биографии Айвазовского, матерью которого была крымская татарка Менли Алтын. Именно её отец имел талант художника и был известен в округе Кефе мастером инкрустации по дереву.
Небольшими аналитическими штрихами оцениваются маринистическое наследие и некоторые другие картины Айвазовского. Приводятся примеры из газеты «Терджиман», связанные с оценкой его творческой и общественной деятельности, а также выдержки из стихотворений крымскотатарских авторов, посвященных художнику.
Ключевые слова: биография Айвазовского, мать и дед Айвазовского по материнской линии, маринистика художника, крымские песни об Айвазовском, «Терджиман» и Айвазовский.
Kerimova S.A.
SOME NEW FOOTNOTES TO THE LIFE HISTORY OF IVAN AIVAZOVSKY
Summary. The article used the little-known facts from the biography of Aivazovsky, whose mother was a Crimean Tatar Mengli Altyn. Just her father had artistic talent and was known in the neighborhood of Kefe as a master of marquetry.
In a brief analytical section of the article the seascape painting heritage of Aivazovsky, as well as some his other brushworks are described. Examples from «Terdzhiman» newspaper related to the assessment of his creative and social activities, as well as extracts of the Crimean Tatar poems dedicated to the artist are provided.
Keywords: biography of Aivazovsky, Aivazovsky's mother and grandfather on the maternal side, seascape painting, Crimean songs about Aivazovsky, «Terdzhiman» and Aivazovsky.
Ayvazovskiy da ku9uklukten beri Qirimtatar hayati i^nde buyudi. Bunin i9un rahatliqnen oz ana tilinde laqirdi ete edi. Qirimtatar yirlarini kemane e§liginde yirlay edi. Ona kemane 9almaga kemaneci Ayder bey ogretkendi. Rus ressamlari arasinda buyuk §eherlerde ilk kere sergi a9qan Ayvazovskiydir. O i9timaiyet yararina pek buyuk para harcaganlardan birisidir. Boyleliknen, Kefede bir qa9 9esme yaptirdi. Kene ayni yerde 1865-te sanat yurtuni, 1880-de sanat galereyasini qurdi.
ivan Konstantinovi9 Ayvazovskiy Qirimin Kefe §eherinde dunyaga keldi. Babasi Yunanistanli bir 9iftlik sahibinin yaninda 9ali§qan ve anda ya§agan Ayvazov adinda bir ermeniy
Раздел 4. Художественная культура
edi. Anasi Menli Altin adinda bir qinmtatandir. 17 temmuz 1817 tarihinde Ayvazov ve Menli Altinnin bir erkek balalari oldi, merkez kilisede vaftiz olunganindan sonra adini rusça ivan anlamina kelgen Ovanes qoydi.
1918 yilinda halq bilimci Abdurahman Bariy Acimendi tarafindan Ayvazovskiy haqqinda qalemge alingan bir qirimtatar halq turkusi bardir.
Ayvazovskiy çesme yaptirgan Mermer taçmdan, Kefege suv aldirgan, Subaçmdan,
Ayvazoskiynin çeçmesi Gumuçten ta§i, Naqiç tokken altindan Rum ustasi
Ayvazovskiynin çeçmesi Bolme bolme, Onun anasi Menli Altin, Tatardan donme,
Ayvazovskiynin çeçmesi Suvu tatli,
Kefege saray saldirgan, Eki qatli [1].
Turkusinde anlam olaraq boyle bahs etilmektedir.
«Ayvazovskiy, Kefeye Subaçi koyunden suv ketirgen altin desenlerle suslengen. Ayvazovskiynin anasi Menli Altin bir qirimtatari. Ayvazovskiynin çesmeçinden aqqan suv pek tatli. O, Kefege bir de eki qatli saray yaptirdi» [1].
Anasi tarafindan dedesi oyma ve qaqma ustasi edi. Bunin içun de hiç §ubhesiz torununa da bu sanatini ogretti. Torun Ovanes oldukca diqqatli ve içine cannen sarilganlardan birisi edi. Aman-aman 10-12 yaçlarinda oz baçina çoban piçagi ve diger ev aletlerini yapabile edi. Qaqma çaliçmalari içun desen hazirlarken farqli peyzaj resimleri yapmasina sebep olacaq qalem ve firça Ayvazovskiynin diqqatini daha çoq çekti.
Zekiy, aqilli olgan Ayvazovskiy Simferopol Litseyindeki tahsilin bitmesinin ardindan 1833 yilinda St. Petersburg Sanat Akademiyasina yiberildi. Kelecegin ressami bu yerde M.N. Vorobyeyv evinde bir Fransiz deniz ressami olgan F. Tannerden ders algandir.
Ayvazovskiy 1836 da Akademiyada açilgan bir sergide oz yapqan 5 adet deniz peyzaj suretini sergiledi ve alaninin uzmanlari tarafindan buyuk begeni qazandi. 1837 de buyuk altin medal «Ressam» sifati qazandirgan 2 buyuk çaliçma daha sergiledi «Kronstadta buyuk liman» ve «Sahildeki deniz feneri altinda bir gece». 1838 de daha çoq tabiat resimleri yapqan Memleketi Qirimga keri qaytti [2].
Hayat çartlari Ayvazovskiyi surekli seyahat etmege ve resimlerini satmaq içun sergilemege zorlandi. 1840 da «Italyan Pezyaji» adli çaliçmasini ve diger baçqa resimlerni yapmaq uzere bir qaç yilini keçirgen italyaga ketti. Bu yerde simariç yolu ile çaliçma da yapa edi. Daha sonra Almanya, Fransa, ispanya ve Hollanda kibi ulkelerni kezdi, sergilerinin buyuk baçarlar kostermesi içun yahçi para qazandi [3].
Ayvazovskiy 1845 de Sanat bilimleri Akademiyasina giyabiy olaraq qabul etilgen ve Rusiye imperatorliq Donanmasina dahil etildi. Bu atama ona denizlerin o engine ve mazi yuzuni ke§f etme ve resimlerini Turkiye, Yunanistan, Kuçuk Asya, Misir, Florensa ve hatta, Amerika da sergileme imkâna malik oldi.
1847 de Ayvazovskiye professorliq unvani berildi. Bu donemlerde deniz ressamliginda olduqça ileriledi. Bu buyuk ustanin 6000 resiminden en eyileri deniz peyzajlaridir. Ressamin «Qaradeniz» (1881) isimli resimi haqqinda ressam I.N. Kramskoy «Menim bilgen qonular içunde en buyuk ve degerli resimlerden biridir. Ayvazovskiy haqqinda kim ne derse desin, mence buyuk
bir ressamdir. O bu seviyeyi sadece bu bizim tarihimizde degil, bütün sanat tarihinde sanatnin güzelligini ve zarefetini yaqaladi» [4], dep bahs etti.
Ayvazovskiy, 1840li yillarda resimlernin maneviy geki9iligi, kahramanliqqa ait qonulannin meraqligi özüne has üslübi, o hiddetli, u9siz-bucaqsiz deniz ve §iddetli deniz facialarinin ay i§iginda dalgalarnen bogu§qan tabiat ve insanlarin denizle cesürce bogu§malarinin romantik tasviri §eklindedir («Doquzuncu dalga», 1850).
Qaradeniz donanmasinin cenk manevrlarinin körgü tanigi Ayvazovskiy denizcileriinin 9ektigi bu zor ya§ami bir 9oq resimlerde aks etti («Cesmen sava§i», «Navarin sava§i», 1848). Renk uyumlarinin yüksek parlaqligi, kettikce ayni ker9ek renklerinin ahenkini olu§turmaga tiri§a edi. Ayvazovskiy son zamanlarinin kün yüzünde qalgan eserlerinde deniz, i§ik ve dalgalardaki incelikleri daha eyi berebilmek i9ün daha ince renk tonlarini qullandi.
Ayvazovskiy ileri ya§inin berdigi ihtiyarliqqa baqmadan kü9üni topladi, bu künge qadar olgan bütün közlemlerini bir yerde toplamaq, bütun ustaligini ortaga qoymak ümütinen o ihti§amli insanga ve denizin kü9üni ve bütün güzelliklerini ortaga qoygan «Sredi voln» (Dalgalarinin arasinda) adli resiminde yapti.
Ressamnin sanat becerisi bütün dünyaca yüksek seviyede degerlendirilmektedir, Ayvazovskiy Stutgart, Florensa, Roma ve Amsterdam Sanat Akademiyalarinda aza edi.
1887 de Sankt-Petersburgta ressamnin 70 yil yubileyini ke9irirken Qirim Müslümanlari oglan-hem§erileri Ayvazovskiyki büyük ressam olaraq qabul ettiler. Memleketi Qirimni dünyada belli olgani i9ün hediyeler ve qutlama mesaji olaraq telegraflar göndererek daha uzun ömür tileginde bulundilar. Beli tamamen büküldigi ihtiyarlik döneminde yani bir resimge ba§ladi. Türk muharebe gemisinin patlama anini resim etmek istedi. Devamli dumanli bir ortamda 9ali§ti. Bir kün, aq§am 9ayindan sonra Ressam balkonda uzun süre otura edi. «Türk gemisinin patlamasi» adli yeni resimini tü§üne edi. Ertesi kün bitirmek niyetinde edi [4]. Ayvazovskiy henüz yani aydinlanmaga ba§lagan bahar sabahinda bir kez daha Qirim sahillerine baqti. Daha sonra odasina 9ekilip qoltugina oturdi ve uzun-uzun deniznin gece sahilde olu§tirgan gürültüni dinledi. Ölüm oni ansizdan yaqaladi. 19 nisan 1900 tarihinde Qirim §eher ve Kefe bir anda yasa büründi. Herkez donup qaldi. Bütün faaliyetler turdi. Magazalar qapattildi ve bazar tezgahlari toplandi. Hayat turdi... Sadece camilerde ezan sesi duyula edi. Büyük ressamin evine herkes ellerinde 9i9ek ve 9elenklerle aqin etilerek, taziyeler bildirile edi... Petersburg, Moskova, Kiev, Odessa, ve Paris daha ba§ka yerlerden birbiri ardina kelgen telegaflar kele edi. Ayvazovskiynin cam tavanli Sanat Galereyasinin i9inde öz eserleri arasinda böylece yata edi. Sükünet i9ünde yüzü külümsire edi. Tabutun yaninda qizlari ve torunlari aglay ediler.
27 Nisan 1900 tarihli qirimtatar gazetesi «Tercüman»da böyle yaza edi: bütün Qirimnin öz evlädi, Qirimtatar tilinde qonu§qan ve Qirimi diger memleketlerden daha 9oq sevgen birisi olaraq Ayvazovskiy özelliknen Feodosiyalilariinin ve yerli halqin saygisini qazandi. Bu yerde fena künlerinde ondan destek körgen, gönlü ho§ etilgen olduq9a fazla qirimtatari bardi [5].
Elbette ki böyle quvvetli eyi ve gönül eri birisinin ölümi qirimtatarlarini olduq9a derinden tesirlendirdi. insanlar sadece sözlü olaraq degil, yazili olaraq da hiss ettikleri duygularini ortaga qoyarak, a9iqlay ediler. Bu qirimtatar §airi olgan Hoca Mehmet, Ayvazovskiynin anisina yazgan bir §iirinde böyle der: «Ayvazovskiy yapqan hayirli i§lerle ve becerikligile asirlarca yüce alemin 7 qatinda anilacaktir. Allah, bu büyügimizni bagi§lasin» [5].
§airnin sözleri ger9ekten de dogru 9iqti ve ressamnin eserleri bugün de dünyada 9oq sevilmekte ve begenilmektedir.
QULLANILGAN EDEBiYAT
1. Qongurat K.A. Vi I nas ivan Konstantinivi9 Ayvovskiy / K.A. Qongurat // Golos Krima. - 1997. - 25 Temmuz.
2. Barsamov N.S. Ivan Konstantinivic Ayvazovskiy / N.S. Barsamov. - M., 1962.
3. Vagner L.A. I.K. Ayvazovskiy / L.A. Vagner, N.C. Grigoriyevic. - M., 1970.
4. Pilipenko V.N. I.K. Ayvazovskiy / V.N. Pilipenko. - M., 1817-1900. - L., 1980.
5. Gaspirinskiy I. Pamyati I.K. Ayvazovskogo / I. Gaspirinskiy // Tercuman. - 1900. - 5 Mayis.
