Научная статья на тему 'СОҒЛОМ АТРОФ-МУҲИТГА БЎЛГАН ИНСОН ҲУҚУҚУҚЛАРИ БЎЙИЧА ХАЛҚАРО ВА МИЛЛИЙ ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ'

СОҒЛОМ АТРОФ-МУҲИТГА БЎЛГАН ИНСОН ҲУҚУҚУҚЛАРИ БЎЙИЧА ХАЛҚАРО ВА МИЛЛИЙ ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ Текст научной статьи по специальности «Социологические науки»

CC BY
372
51
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
инсон ва фуқаронинг соғлом атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқи / қулай атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқи / инсон ва фуқаронинг экологик ҳуқуқлари.

Аннотация научной статьи по социологическим наукам, автор научной работы — Азиз Дилмурадович Азимов

Мақолада инсон ва фуқаронинг соғлом-муҳитга бўлган ҳуқуқни тартибга солувчи асосий халқаро ва миллий ҳужжатлар кўриб чиқилади халқаро шартномалар, ички қонун ҳужжатлари, ҳуқуқшунос олимларнинг ушбу масалага бағишланган ишлари таҳлили ўтказилади. Ўзбекистон Республикасида инсон ва фуқаронинг соғлом атроф-муҳитга бўлган ҳуқуқини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари кўриб чиқилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СОҒЛОМ АТРОФ-МУҲИТГА БЎЛГАН ИНСОН ҲУҚУҚУҚЛАРИ БЎЙИЧА ХАЛҚАРО ВА МИЛЛИЙ ҲУҚУҚ НОРМАЛАРИНИНГ ҚИЁСИЙ ТАҲЛИЛИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

СОГЛОМ АТРОФ-МУХИТГА БУЛГАН ИНСОН ХУКУКУКЛАРИ БУЙИЧА ХАЛКАРО ВА МИЛЛИЙ ХУКУК НОРМАЛАРИНИНГ КИЁСИЙ

ТАХЛИЛИ

Маколада инсон ва фукаронинг соглом-мухитга булган хукукни тартибга солувчи асосий халкаро ва миллий хужжатлар куриб чикилади - халкаро шартномалар, ички конун хужжатлари, хукукшунос олимларнинг ушбу масалага багишланган ишлари тахлили утказилади. Узбекистан Республикасида инсон ва фукаронинг соглом атроф-мухитга булган хукукини такомиллаштиришнинг асосий йуналишлари куриб чикилади.

Калит сузлар: инсон ва фукаронинг соглом атроф-мухитга булган хукуки, кулай атроф-мухитга булган хукуки, инсон ва фукаронинг экологик хукуклари.

Бугунги кунга келиб, атроф-мухитни мухофаза килишга каратилган куплаб халкаро хужжатлар мавжуд. Ушбу боб давлатларнинг атроф-мухитни мухофаза килиш мажбуриятини уз ичига олган асосий хужжатларни тахлил килишга каратилган.

Бу сохадаги хукук ижодкорлиги 1972 йилда Стокгольмда утказилган БМТ конференциясидан бошлаб фаоллашди1. Учрашув якуни буйича БМТ Конференциясининг атроф-мухит буйича декларацияси кабул килинди. Ушбу Декларациянинг 21-тамойили давлатларнинг "уз юрисдикцияси ёки назоратидаги худудда олиб борилаётган фаолият бошка давлатлар ёки миллий юрисдикция доирасидан ташкаридаги худудларнинг атроф-мухитига зарар етказмаслигини

л

таъминлаш" масъулиятини белгилаб беради . Ушбу тамойил халкаро одат хукукининг бир кисми булиб, куплаб бошка хужжатларда хам белгиланган, аммо уни амалда куллаш учун етарли даражада шакллантирилмаган.

Худди шу йили БМТнинг Атроф-мухит буйича дастури (UNEP) ишлаб чикилди, унинг максади атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида халкаро хамкорликни таъминлаш эди. ЮНЕПнинг асосий вазифалари ва максади Бош

1 И.А.Цверианашвили 1972 йилдаги Стокгольм конференцияси ва унинг халкаро экологик хамкорликни ривожлантиришдаги роли // Нижний Новгород университети ахборотномаси. 2016 йил - 1-сон. - 89 бет.

2 БМТнинг Атрорф-мухит буйича Конференцияси декларацияси // БМТ [веб-сайт] URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/declarathenv.shtml.

Азиз Дилмурадович Азимов

Бош прокуратура Академияси магистратура тингловчиси

АННОТАЦИЯ

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Ассамблеянинг 1972 йил 15 декабрдаги 2997 (XXVII) резолюцияси билан белгиланди3 ва кейинчалик 1997 йилги Найроби декларациясида кайта тикланди4.

Шундай килиб, Найроби декларациясига кура, БМТнинг атроф-мухит буйича дастурининг экологияни химоя килиш буйича етакчи орган сифатидаги роли глобал экологик кун тартибини белгилаш ва глобал атроф-мухит манфаатларини хдмоя килишдан иборат5. Шу билан бирга, матнда кайта-кайта "харакат килиш" зарурлиги таъкидланади ва жахон хамжамиятини ривожлантиришнинг туртта устувор йуналиши ажратилади: "энергия самарадорлиги ва кайта тикланадиган энергия ресурслари", "бутун дунё буйлаб экологик тоза технологиялар", "сув ресурслари сохасидаги глобал харакатлар" ва "стандарт маълумотлар ва комплекс бахолаш"6.

Бирок, куриб чикилаётган коидаларнинг мохиятини декларатив сифатида бахолаш мумкин, чунки жамият эришиши керак булган идеал максадларини эълон килган холда, бу коидаларда "кулай ва соглом атроф-мухит" атамаси нимани англатишини ва уни таъминлаш учун кандай аник усуллар мавжудлиги каби универсал мезонларни очиб бермаган.

Атроф-мухитга таъсир килиш воситаларидан харбий ёки бошка душманлик максадларда фойдаланишни такиклаш тугрисида 1976 йилда тузилган Женева конвенцияси иштирокчи-давлатларга "хар кандай бошка иштирокчи-давлатни атроф-мухитни вайрон килиш ёки зарар етказишга каратилган кенг микёсли, узок муддатли ёки жиддий окибатларга олиб келувчи воситалардан харбий ёки бошка душманлик максадларда фойдаланишга мурожаат килмаслик" (1-модда) мажбуриятини юклайди7. Олдинги хужжатлардан фаркли уларок, Конвенциянинг 2-моддаси "табиий атроф-мухитга таъсир килиш воситалари" атамасини очиб беради, аммо Девид Р. Бойднинг фикрига кура, ушбу коидани амалда куллаш учун хам "кенг микёсли, узок муддатли ёки жиддий окибатлар" тушунчаларини таърифлаб беришни талаб килади.

1982 йилдаги Бутунжахон табиат хартияси "Инсон уз харакатлари ёки ушбу харакатлар окибатида табиатни узгартириши ва унинг ресурсларини бутунлай тугатиши мумкинлиги, шунинг учун табиат ва табиий ресурсларнинг мувозанати

3 Бош Ассамблеянинг 1972 йил 15 декабрдаги "Атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида халкаро хамкорлик буйича ташкилий-молиявий чора-тадбирлар" карори. A/RES/2997 (XXVII).// БМТ [веб-сайт]. - URL: https://und0cs.0rg/ru/A/S -19/5.

4 БМТнинг Атроф-мухит буйича дастурининг роли ва мандати тугрисидаги Найроби декларацияси, 1997 йил 7 февраль. // БМТ [веб-сайт] А/С-19/5. URL: https://undocs.0rg/ru/A/S-19/5.

5 Шу жойда.

6 Шу жойда, 33-36 бандлар.

7 1976 йил 10 декабрдаги Атроф-мухитга таъсир килиш воситаларидан харбий ёки бошка душманлик максадларда фойдаланишни такиклаш тугрисидаги конвенция // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/hostenv.shtml.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

ва сифатини сакдаш зарурлигини тулик англаши керак"лигини таъкидлаб, атмосфера, куруклик ва денгиз ресурсларининг кейинги фаолияти ва унумдорлигини саклашни таъминлашга каратилган табиатни мухофаза килишн

о

тамойиллари мажмуини белгилаб берди .

Шуниси эътиборга лойикки, бахоловчи тушунчалар (масалан, "зарарли таъсир", "тиклаб булмайдиган зарар", "ортиб бораётган хавф" ва б.) билан биргаликда, белгиланган тамойилларнинг мазмуни очиб берилган. Шундай килиб, хартияда: "Ердаги хаётнинг генетик асоси хавф остида колмаслиги керак; ёввойи ёки хонакилаштирилган хаётнинг хар кандай шаклдаги популяцияси хеч булмаганда унинг омон колишини таъминлаш учун етарли даражада сакланиши керак; бунинг учун зарур булган яшаш мухитини саклаш керак"9. Бошкача килиб айтганда, хаётнинг хар кандай шакли хеч булмаганда у ёки бу яшаш мухитида мавжуд булиши мумкин булса, хавфсиз деб хисобланади.

1983 йилда БМТ Бош Ассамблеяси томонидан тузилган Атроф-мухит ва ривожланиш буйича халкаро комиссиянинг 1987 йилги "Бизнинг умумий келажагимиз" номли хисоботида биринчи маротаба баркарор ривожланиш концепциясини таклиф килди, унга кура хозирги авлод келажак авлодларни уз эхтиёжларини кондириш учун худди шундай тарзда фойдаланиш имкониятидан махрум килмаслик учун табиий ресурслардан чекланган холда фойдаланиши керак10.

1985 йилдаги Озон катламини химоя килиш тугрисидаги Вена конвенцияси хамда ушбу конвенция аосида 1987 йилда кабул килинган Озон катламини емирувчи моддалар буйича Монреал протоколи тадкикот ва кузатишлар (биринчи навбатда, илмий характерга эга булган) оркали "одам саломатлиги ва атроф-мухитни озон катламининг холатини узгартирувчи ёки узгартириши мумкин булган инсон фаолияти натижасида юзага келадиган салбий таъсирлардан химоя килиш"га каратилган(2-модда)11.

Монреал протоколи иштирокчи-давлатларни озон катламининг холатига

таъсир килувчи айрим моддаларни ишлаб чикариш ва фойдаланишнинг

12

хисобланган даражасини назорат килишга мажбур килади (2-модда) . Шу билан

8 Бош Ассамблеянинг 1982 йил 28 октябрдаги "Бутунжахон табиат хартияси" карори. А/РЕС/37/7 // БМТ [веб-сайт] URL: https://undocs.org/ru/A/RES/37/7.

9 Шу жойда, 2-банд.

10 Атроф-мухит ва ривожланиш буйича Бутунжахон комиссиясининг "Бизнинг умумий келажагимиз" маърузаси: Бош Ассамблеянинг 1987 йил 4 августдаги карорига илова. А/42/427 // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://undocs.Org/ru/A/42/427.

11 1985 йил 22 мартдаги Озон катламини химоя килиш тугрисидаги Вена конвенцияси // БМТ [веб -сайт]. - URL: https://www.un. org/ru/documents/decl_conv/conventions/ozone. shtml.

12 1987 йил 16 сентябрдаги Озон катламини емирувчи моддалар буйича Монреал протоколи // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/montreal_prot.shtml

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

бирга, протоколда жуда аник тоифалар кулланилади, хусусан, даврий ва кайта куриб чикилиши керак булган озонни емириш хусусиятига эга булган назорат

13

килинадиган моддалар кайд килинган .

1991 йилда Эспо шахрида (Финляндия) Трансчегаравий контекстда атроф-мухитга таъсирни бахолаш тугрисидаги конвенция имзоланди, унга кура ваколатли орган рухсатини талаб киладиган фаолиятни амалга оширишни режалаштираётган томон бундай фаолиятнинг у ёки бу томоннинг юрисдикциясида булган атроф-мухитга "шу жумладан, инсон саломатлиги ва хавфсизлигига, усимлик, хайвонот дунёси, тупрок, хаво, сув, иклим, ландшафт, тарихий обидалар ва бошка моддий объектларга таъсирини ёки бу омиллар уртасидаги муносабатни бахолашга мажбурдир; ушбу омилларнинг узгариши натижасида маданий мерос ёки ижтимоий-иктисодий шароитларга таъсирини хам уз ичига олади;" (1-модда)14.

Куриб чикилаётган Конвенцияда матн асосан узига хос булиб, масалан, атроф-мухитга жиддий трансчегаравий салбий таъсир курсатиши мумкин булган фаолият турларини (I илова), атроф-мухитга таъсирни бахолаш буйича хужжатларнинг батафсил мазмунини (II илова), I иловага киритилмаган фаолият турларининг экологик ахамиятини аниклашга ёрдам берадиган умумий мезонларни (III-илова) белгилайди15.

1992 йилдаги Биологик хилма-хиллик тугрисидаги конвенцияга кура, давлатлар "узининг ёки назорати остидаги юрисдикцияси доирасидаги фаолият бошка давлатлар ёки миллий юрисдиксиядан ташкаридаги худудларнинг атроф-мухитига зарар етказмаслигини таъминлаш учун жавобгардир" (3-модда)16.

1992 йилда Рио-де-Жанейрода булиб утган БМТ конференциясида кабул килинган Атроф-мухит ва ривожланиш тугрисидаги декларацияда экологик хукукнинг асосий тамойиллари мустахкамлаб куйилган булиб, улар орасида одамларга гамхурлик килиш ва табиат билан уйгунликда соглом турмуш тарзини

- ~ 17

таъминлаш асосий урин тутади .

Декларация, шунингдек, БМТ Устави коидалари ва халкаро хукук тамойилларига таянган холда, давлатларнинг атроф-мухитни мухофаза килишни

13 Шу жойда, А-илова.

14 1991 йил 25 февралдаги Трансчегаравий контекстда атроф-мухитга таъсирни бахолаш тугрисидаги конвенция. // БМТ [веб-сайт] - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/ conventions/ env_assessment.shtml.

15 Шу жойда.

16 1992 йилдаги Биологик хилма-хиллик тугрисидаги конвенция. // БМТ [веб-сайт] - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/biodiv.shtml

17 Атроф-мухит ва ривожланиш буйича Рио-де-Жанейро декларацияси (БМТнинг Атроф-мухит ва ривожланиш буйича конференцияси томонидан 1992 йил 3-14 июнда кабул килинган). // БМТ [веб-сайт] URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/declarations/riodecl.shtml

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

18

таъминлаш мажбуриятига эътибор каратади . Шу билан бирга, Декларацияда тамойилларнинг мазмуни очиб берилмаган.

Атроф-мухитни мухофаза килиш сохасидаги яна бир мухим халкаро хужжат 1992 йилда БМТ конференциясида ишлаб чикилган "XXI аср кун тартиби" дастури булиб, унинг асосий максадларидан бири "Тараккиёт ресурсларини саклаш ва улардан окилона фойдаланиш", шунингдек инсон хукукларини химоя килиш максадида ривожланишнинг экологик, иктисодий ва ижтимоий омилларини узаро уйгунлаштириш деб белгиланган19.

Кейинги йилларда Рио-де-Жанейрода БМТ конференциялари бир неча бор утказилди. Жумладан, 2012 йилда булиб утган "Рио+20" саммити натижалари буйича БМТнинг Баркарор ривожланиш буйича конференциясида "Биз истаган келажак" хужжати кабул килинди, унда экологик, ижтимоий ва иктисодий ривожланиш учун халкаро хамкорлик зарурлиги ва хар бир давлатнинг масъулияти яна бир бор таъкидланди20. 2015 йилда Нью-Йоркда булиб утган саммит якунида Бош Ассамблея резолюцияси кабул килинди, унда 2030 йилгача сайёрани баркарор ривожланиш нуктаи назаридан узгартириш буйича харакатлар режаси белгиланди21.

Шунингдек, 1998 йилда Орхусда (Дания) кабул килинган Атроф-мухит масалалари буйича ахборотдан фойдаланиш, карорлар кабул килишда жамоатчилик иштироки ва одил судловдан фойдаланиш тугрисидаги конвенцияга хам эътибор каратиш лозим22. Ушбу хужжатнинг ахамиятига ортикча эътибор каратмаслик зарур, сабаби ахолини атроф-мухит тугрисида хакконий маълумотлар билан таъминлаш инсоннинг асосий хукукларини химоя килишнинг зарурий элементидир.

Бундан ташкари, 1992 йилда кабул килинган БМТнинг Иклим узгариши тугрисидаги Х,адли конвенцияси, 1997 йилдаги БМТнинг Иклим узгаришлари тугрисидаги Х,адли конвенциясига доир Киото Баённомаси ва 2015 йилги Париж битими хам эътиборга молик.

18 Шу жойда.

19 "XXI аср кун тартиби" (БМТнинг Атроф-мухит ва ривожланиш буйича конференцияси томонидан кабул килинган, Рио-де-Жанейро, 1992 йил 3-14 июн). // БМТ [веб-сайт] URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/agenda21.shtml.

20 2012 йил 19 июндаги "Рио+20" Баркарор ривожланиш буйича БМТ конференциясининг "Биз истаган келажак" якуний хужжати. A/CONF.216/L.1* // United Nations PaperSmart [веб-сайт]. - URL: https://rio20.un.org/papersmart.

21 Бош Ассамблеянинг 2015 йил 1 сентябрдаги "Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Саммитининг 2015 йилдан кейинги ривожланиш кун тартибини кабул килиш буйича якуний хужжати лойихаси" резолюцияси. A/RES/69/315 // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://www.un.org/ga/search/view_doc.asp7symbol =A/69/L.85&Lang=R

22 1998 йил 25 июндаги Атроф-мухит масалалари буйича ахборотдан фойдаланиш, карорлар кабул килишда жамоатчилик иштироки ва одил судловдан фойдаланиш тугрисидаги конвенция (Орхус конвенцияси) // БМТ [вебсайт]. - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/ conventions/orhus.shtml.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Ушбу хужжатларнинг барчаси иклим узгаришининг салбий окибатларига, хусусан атмосферада иссикхона газларининг купайиши билан боглик муаммоларга карши курашишга каратилган. БМТнинг Хадли конвенцияси "умумий, аммо табакалаштирилган масъулият" тамойилини мустахкамлади, яъни умумий максадга эга булган давлатлар, биринчи навбатда, миллий даражадаги иклим узгариши окибатларини юмшатиш буйича тегишли сиёсат олиб боришлари

2 3

ва чоралар куришлари керак (3-модда) .

Киото Баённомасига биноан давлатлар атмосферага иссикхона газлари ажратмаларини 2012 йилгача камайтириш мажбуриятини олдилар24. Баённома давлатларни ривожланаётган ва ривожланган давлатларга ажратиб, охиргиларга ажратмаларни чеклаш ёки камайтириш буйича катъий микдорий мажбуриятларни юклади.

Париж битими хам Конвенцияни амалга оширишни кучайтириш максадида тузилган. Ушбу Битим давлатларнинг уз иссикхона газлари ажратмалари даражасини назорат килиш ва глобал уртача хароратнинг 1,5 °C дан ортик ошишига хисса кушмаслик мажбуриятини белгилайди (2-модда ва 4-модданинг

25

17-банди) . Киото Баённомаси каби Париж битими хам ривожланган мамлакатларнинг умумий максадга эришишда катта масъулиятини таъкидлайди, аммо Киото Баённомасидан фаркли уларок, у иссикхона газлари ажратмаларини белгилашни уз ихтиёрига колдириб, мамлакатлар эришиши керак булган аник курсаткичларни белгиламайди26.

2016 йилда Рио-де-Жанейрода Табиат ва табиий ресурларни мухофаза килиш халкаро иттифокининг Атроф-мухитга оид хукук-тартибот тугрисидаги Бутунжахон декларацияси кабул килинган булиб, у Ерда "антропоген стресс" мавжудлигини таъкидлайди, табиат холати ва одамларнинг хаёти сифати уртасидаги богликликни тан олади хамда келажак авлодлар учун ресурсларни саклаб колиш учун атроф-мухит хукуки сохасида фаол хамкорликка чакиради.

Декларация нафакат "хар бир инсон, хам хозир яшаб турган, хам келажак авлод хавфсиз, тоза, соглом ва баркарор атроф-мухитга эга булиш хукукига эга"лигини таъкидлайди, балки хар бир давлат, жамоат ва хусусий ташкилот,

23 БМТнинг Иклим узгариши тугрисидаги 1992 йил 9 майдаги Хддли конвенцияси. // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://www.m.orgrudocuments/decl_conv/conventioœ/chmate_framework_conv.shtml.

24 БМТнинг Иклим узгаришлари тугрисидаги Хддли конвенциясига доир 1997 йил 11 декабрдаги Киото Баённомаси. // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/ conventions/climate_framework_conv.shtml.

25 2015 йил 12 декабрдаги Париж битими. // United Nations Framework Convention on Climate Change [веб-сайт]. - URL: https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement.

26 2015 йил 12 декабрдаги Париж битими. // United Nations Framework Convention on Climate Change [веб-сайт]. - URL: https://unfccc.int/process-and-meetings/the-paris-agreement/the-paris-agreement.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

шунингдек фукароларни "табиатнинг кулай холатини, жамият учун ахамиятлилигидан катъи назар, химоя килиш ва саклаш, ундан фойдаланиш ва

2 7

эксплуатация килишни чеклаш" мажбуриятини белгилайди . Шу билан бирга, Декларациядаги тамойилларнинг мохияти очиб берилмаган.

Иклим узгариши шароитида атроф-мухитни мухофаза килиш сохасидаги юкорида келтирилган халкаро хужжатларнинг тахлили куйидаги оралик хулосалар чикаришга имкон беради:

- кайд килинган хужжатларда давлатларнинг мажбурияти декларатив характерга эга булиб, бу унинг амалда бажарилишига тускинлик килади (ушбу мажбуриятнинг аникрок шакллантирилиши муайян мамлакат ахолисининг хукукларини самарали химоя килади);

- куриб чикилаётган хужжатларнинг аксарияти "юмшок хукук" ("soft law") тоифасига киради, яъни маслахат характерига эга ва бажарилиши ихтиёрийдир. Бирок, Девид Р. Бойднинг фикрича, бу факт давлатларнинг мажбуриятларини аникрок мазмунда ифодалаш учун хамда инсон хукукларини таъминлаш ва химоя килишда уларнинг коидаларига хавола килиш имкониятига таъсир килмайди. Сабаби, "юмшок хукук" меъёрлари мослашувчан восита булиб, жорий илмий маълумотларни, шунингдек замонавий жамиятнинг ривожланиш йуналишларини акс эттиради ва кейинчалик "каттик" хусусиятга эга булиши мумкин. Кейинги параграфда ушбу позицияни тасдикловчи суд амалиёти мухокама килинади.

Девид Р. Бойд атроф-мухитни химоя килишга каратилган халкаро шартномалар асосида тузилган 2019 йилги хисоботида соглом атроф-мухитга булган хукукнинг мазмунини очиб берди ва унинг асосий элементларини курсатди: "хавфсиз иклим, тоза хаво, тоза сув ва зарур санитария шароитлари, соглом ва баркарор озик-овкат, яшаш, ишлаш, укиш ва уйнаш учун токсик

ло

булмаган мухит, шунингдек соглом биологик хилма-хиллик ва экотизимлар" .

Девид Р. Бойд кулай ва соглом атроф-мухитга булган хукукнинг мохиятини очиб бериб, ушбу хукукнинг хам конституциявий, хам экологик булган хукук табиатининг икки томонлама хусусиятини инобатга олади.

Узбекистон конунчилигини куриб чикадиган булсак, фукароларнинг соглом атроф-мухитга булган хукукларини таъминлаш масаласи "Табиатни мухофаза

27 TaönaT Ba TaönHH pecyp^apHH Myxo$a3a ^ranm xa^apo HTTH^OKHHHHr ÄTpo^-Myxnrra ong xy^yK-TapTHÖOT TyrpHCHgarn ByTyH^axoH geK^apannacH (Pno-ge-^aHenpoga 2016 hh^ 26-29 anpe^ga öy^nö yrraH ÄTpo^-Myxnr xy^y^H öynHHa ^axoH KoHrpeccn TOMOHngaH ^aöyn KH^HHraH). // International Union for Conservation of Nature [Beö-caftr]. - URL: https://www.iucn.org/ commissions/world-commission-environmental-law/wcel-resources/environmental-rule-law.

28 Boyd, D. (2019). Safe Climate: Ä Report of the Special Rapporteur on Human Rights and the Environment. A/74/161. // UN Special Rapporteur to Human Rights and the Environment [Beö-canT]. - URL: http://srenvironment.org/report/a-safe-climate-human-rights-and-climate-change.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

Kunum TyrpHCHga"rH ^oHyHga MycTaxKaMnaHraH SynuS, "TaSuaTHu Myxo$a3a Kunum MaKcagnapura эpнmнm ynyH gaBnaT xokumuatu Maxannufi ugopanapu, Ba3upnuKnap Ba ugopanap, KopxoHanap, Myaccacanap, TamKunoTnap, ^epMepnuK Ba KOonepaTHB xy^anuKnap, myHuHrgeK afipuM maxcnap xy^anuK, SomKapyB xaMga SomKa ^aonuarnu aManra omupum ^apaëHuga HHCOHHHHr amam MyxHTH SynMum Suoc^epa Ba экoпoгнa Tu3uMnapu SapKapopnuruHu caKnaS Konum, ogaMnapHuHr экonoгнк ^HxaTgaH xaB^cronuru, hhcoh Ba yHHHr Kenrycu aBnognapu reHeTuK $oHgu xaKuga FaMxypnuK Kunum; ^y^aponapHHHr xaëT ynyH Kynafi TaSuufi Myxurra эгa Synum xyKyKuHu TatMuHnam Kouganapura aMan Kunumnapu KepaK"nuru

29

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

SenrunaHraH (4-Mogga) .

Maxcyc Matpy3anuHuHr 2019 fiungaru "XaB^cro, T03a, cofhom Ba SapKapop aTpo^-MyxurgaH ^ofiganaHum SunaH Sofhuk uhcoh xyKyKnapuHu TatMuHnam Syfiuna Ma^Sypuaraap Macanacu" Matpy3acuga afipuM MuHTaKaBufi xanKapo

30

xy^^aTnap cofhom aTpo^-Myxurra SynraH xyKyKHu TaH onumu Kafig этнnraн .

Eynapra, MacanaH 1988 fiungaru HKTucogufi, u^uMoufi Ba MagaHufi xyKyKnapra oug uhcoh xyKywpu TyFpucugaru AMepuKa кoнвенцнacннннг CaH-CantBagop

31

npoTOKonu , eTapnu TypMym gapa^acura эгa Synum xyKyKu TapKuSuga cofhom aTpo^-MyxuTra SynraH xyKyK Macanacu ëpmunraH 2004 fiungaru uhcoh xyKyKnapu Syfiuna ApaS XapTuacu (38-Mogga) , 2012 fiunru ^aHySu-fflapKufi Ocuë gaBnaTnapu accoцнaцнacн (ACEAH) HuHr Hhcoh xyKyKnapu geкnapaцнacн (28-

33

SaHgHuHr "f" kuhuk SaHgu) Ba SomKanap. X,ucoSoTra Kypa, "ATpo^-Myxurra SynraH xyKyK SeBocuTa Ha3apga TyTunraH ropuguK Kynra эгa xanKapo mapTHoManapHuHr umrapoKHunapu ^aMu 124 Ta gaBnaTgup"34.

Munnufi KoHyHHunuK HopManapu Taxnunura Kypa, 100 gaH opTuK gaBnaTnap y3

кoнcтнтyцнanapнгa Kynafi Ba cofhom aTpo^-MyxuT xyKyKuHu KupuTraHnuru

35

aHuKnaHraH .

29 Y36eKHCTOH Pecnyö^HRacHHHHr "Ta6naTHH Myxo$a3a ^ranm TyrpHCHga"rH KpHyHH, 09.12.1992 hh^, 754-XII-COH. [Be6-caHT] // https://lex.uz/docs/107115

30 Boyd, D. (2019). Issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. A/HRC/40/55. - URL: https://undocs.org/en/aZhrc/40/55.

31 Additional protocol to the American Convention on Human Rights in the area of economic, social and cultural rights «Protocol of San Salvador» // The Organization of American States [Be6-caHT]. - URL: http://www.oas.org/juridico/english/treaties/a-52.html.

32 Arab Charter on Human Rights 2004 // University of Minnesota Human Rights Library [Be6caHT]. - URL: http://hrlibrary.umn.edu/instree/loas2005.html?msource=UNWDEC19001&tr=y&auid=3337655.

33 2012 HH^garn ®aHy6n-fflapKHH Ocne gaB^araapn aссоцнaцннсннннr Hhcoh xy^y^apn декraрaцннсн. // P® ropngHK nopTa^n. namKOB KyTy6xoHacn. // [Be6-caHT]. - URL: https://constitutions.ru/?p=8333.

34 Boyd, D. (2019). Issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. A/HRC/40/55. // EMT [Be6-canr]. - URL: https://undocs.org/en/a/hrc/40/55.

35 ffly ^ofiga.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

Шуни кайд этиш лозимки, Узбекистан Республикасининг миллий конунчилигида, фукароларнинг соглом атроф-мухитга булган хукукларини таъминлашга оид нормалар кайд килинган булсада, "атроф-мухит", "кулай атроф-мухит", "соглом атроф-мухит", "соглом ва кулай атроф-мухитга булган хукук" тушунчалари хамда ушбу хукукни таъминлаш борасидаги кафолатлар ёритилмаган.

Узбекистон Республикаси Конституциясида фукароларнинг белгиланган 6 та бурчлардан бири бу - "атроф-табиий мухитга эхтиёткорона муносабатда булиш"дир (50-модда)36. Бирок, соглом ва кулай атроф-мухитга булган хукук хамда уни таъминлашдаги кафотлар масаласи, юкорида айтиб утилганидек, очиклигича колмокда.

Масалан, Россия Федерацияси Конституциясининг 42-моддасига биноан, "хар ким кулай атроф-мухит, унинг холати тугрисида ишончли маълумот олиш ва экологик хукукбузарлик туфайли соглиги ёки мулкига етказилган зарарни коплаш

-УН

хукукига эга" . Россия Федерациясининг "Давлат хокимияти ва бошкаруви органлари фаолиятини ташкил этиш ва фаолиятининг айрим масалаларини тартибга солишни такомиллаштириш тугрисида" 2020 йил 14 мартдаги №1-ФКЗ конуни билан Конституциясига киритилган узгартиришларга мувофик Россия Федерацияси Хукумати "ахоли хаёти учун кулай шарт-шароитлар яратиш, хужалик ва бошка фаолиятнинг атроф-мухитга салбий таъсирини камайтириш, мамлакатнинг ноёб табиий ва биологик хилма-хиллигини саклаш, жамиятда хайвонларга нисбатан масъулиятли муносабатни шакллантиришга каратилган

38

чора-тадбирларни амалга оширади" (1-модда 35-банд "з" кичик банди) .

Ушбу коида бир катор халкаро хукукий хужжатларда, шунингдек Россия Федерацияси Конституциясининг мукаддимасида уз аксини топган авлодлар масъулияти концепцияси билан боглик булиб, хозирги авлод келажак авлодлар учун кулай шароитларни таъминлашга даъват этилади.

Жумладан, ЮНЕСКОнинг "Хрзирги авлодларнинг келажак авлодлар олдидаги масъулияти тугрисида" 1997 йилдаги декларациясида шундай дейилган: "Келажак авлодлар Ер экотизимларининг бойликларидан бахраманд булишларини таъминлаш учун хозирги авлодлар баркарор ривожланишга интилиши ва яшаш шароитларини, айникса атроф-мухит сифати ва яхлитлигини

36 Узбекистон Республикаси Конституцияси. https://lex.uz/docs/20596.

37 Россия Федерацияси Конституцияси (1993 йил 12 декабр) // https://constitutionrf.ru/rzd-1/gl-2/st-42-krf.

38 Россия Федерациясининг "Давлат хокимияти ва бошкаруви органлари фаолиятини ташкил этиш ва фаолиятининг айрим масалаларини тартибга солишни такомиллаштириш тугрисида" 2020 йил 14 мартдаги №1-ФКЗ конуни // https://www.consultant.ru/document/ cons_doc_LAW_346019/ 3d0cac60971a511280cbba229d9b6329c07731f7.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

39

химоя килиши керак" (5-модда) . Хусусан, хозирги авлодлар томонидан "келажак авлодлар саломатлиги ёки уларнинг мавжудлигига хавф тугдирувчи" атроф-мухит ифлосланишининг олдини олиш, "инсон хаёти ва ривожланиши учун зарур булган" табиий ресурслар саклаб колинишини таъминлаш хамда йирик лойихаларни амалга оширишда барча содир булиши мумкин булган окибатларни хисобга олиш зарурлигига ургу берилади40.

Бошка мамлакатларнинг миллий конунчилиги тахлилига кайтадиган булсам, мисол сифатида Коста-Рика Конституциясининг 50-моддасини келтираман, унда соглом ва экологик жихатдан мувозанатли атроф-мухитга эга булиш хукуки, фукароларнинг суд оркали химояланиш ва етказилган зарарни коплаш хукуки назарда тутилиб, давлатнинг ушбу хукукни химоя килишни таъминлаш мажбурияти белгиланган41.

Фиджи Конституциясида шундай дейилган: "Хар бир инсон тоза ва соглом атроф-мухитга булган хукукка эга булиб, у конунчилик ва бошка чора-тадбирлар оркали хозирги ва келажак авлодлар манфаати учун атроф-мухитни мухофаза

42

килиш хукукини уз ичига олади" (40-модда 1-банд) .

Швейцария конституциясида атроф-мухитни мухофаза килишга багишланган алохида булим мавжуд. Хусусан, Конституциянинг 74-моддасида фукароларнинг зарарли таъсирлардан холи атроф-мухитга эга булиш хукуки ва бу хукукни таъминлаш давлатнинг мажбурияти эканлиги мустахкамлаб куйилган43.

Нидерландия уз Конституциясида атроф-мухитни саклаш ва яхшилашга гамхурлик килиш мажбуриятини белгилайди (21-модда)44. Мазкур конституциявий коиданинг амалда татбик этилишига кейинрок тухталиб утаман.

Испания Конституциясининг 45-моддасида шундай дейилган: "1. Хар бир инсон шахсий ривожланиши учун атроф-мухитдан фойдаланиш хукукига эга ва у бу мухитни химоя килишга мажбурдир. 2. Давлат органлари зарур жамоавий бирдамликка таянган холда хаёт сифатини мухофаза килиш ва яхшилаш, атроф-

39 Хозирги авлодларнинг келажак авлодлар олдидаги масъулияти тугрисидаги декларация (БМТнинг Таълим, фан ва маданият масалалари буйича Бош конференцияси (ЮНЕСКО) томонидан 1997 йил 12 ноябрда кабул килинган) // United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization [сайт]. - URL: https://unesdoc.unesco.org/ark:/48223/pf0000110220_rus.page=97.

40 Шу жойда.

41 Costa Rica's Constitution of 1949 with Amendments through 2015 // Constitute -URL:https://constituteproject.org/constitution/Costa_Rica_2015?lang=en.

42 Fiji's Constitution of 2013// URL: https://constituteproject.org/constitution/Fiji_2013?lang=en.

43 Switzerland's Constitution of 1999 with Amendments through 2014 // Constitute. - URL: https://constituteproject.org/constitution/Switzerland_2014?lang=en.

44 Нидерландия Кироллигининг 1983 йил 17 февралдаги Конституцияси // Дунё давлатларининг (мамлакатларининг) конституциялари // URL: http://worldconstitutions.ru/?p=143.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

мухитни мухофаза килиш ва тиклаш максадида барча табиий ресурслардан окилона фойдаланиш устидан назорат олиб борадилар" 45.

Португалия узининг асосий вазифаларидан бири сифатида табиат ва атроф-мухитни мухофаза килиш, табиий ресурсларни саклашни белгилайди (9-модданинг "е" банди), шунингдек соглом атроф-мухитга булган хукукни хамда фукаролар ва давлатнинг баркарор ривожланиш шароитида ушбу атроф-мухитни мухофаза килиш мажбуриятини белгилайди (66-модда)46.

Туркия Конституциясининг 56-моддасида хар кимнинг "соглом мувозанатли атроф-мухитда яшаш" хукуки, шунингдек давлат ва фукароларининг табиий мухит мусаффолигини яхшилаш ва унинг ифлосланишининг олдини олиш мажбурияти курсатилган47.

Бразилия Конституцияси давлатнинг атроф-мухитни мухофаза килиш ва

48

ифлосланишига карши курашиш мажбуриятини белгилайди (23-модда) .

Ушбу хукукни уз Конституцияларида аник белгиламаган 12 та давлатда (Бангладеш, Эстония, Гватемала, Х,индистон, Исроил, Италия, Малайзия, Нигерия, Покистон, Шри-Ланка, Танзания ва Уругвай) олий ва конституциявий судлар соглом атроф-мухитга булган хукукни яшаш хукукининг бир кисми сифатида куриб чикилиши лозимлиги ва шунинг учун юридик кучга эгалиги ва конституциявий химоядалиги тугрисида карор кабул килганлар49.

Таъкидлаб утиш зарурки, миллий конунчилигимизда соглом атроф-мухитга булган хукукнинг тан олиниши ва унинг химоя килинишининг кафолатланиши мустахкамланмаган. Тадкикотни утказиш жараёнида миллий конунчиликдаги норматив-хукукий хужжатларни тахлил килинганда, хусусан "Табиатни мухофаза килиш тугрисида"ги Конун номидан сунг ва коидалар бошланишидан аввал куйидагилар кайд этилган: "Ушбу Конун табиий мухит шароитларини саклашнинг, табиий ресурслардан окилона фойдаланишнинг хукукий, иктисодий ва ташкилий асосларини белгилаб беради. Конуннинг максади инсон ва табиат уртасидаги муносабатлар уйгун мувозанатда ривожланишини, экология тизимлари, табиат комплекслари ва айрим объектлар мухофаза килинишини таъминлашдан, фукароларнинг кулай атроф мухитга эга булиш хукукини

45 Испания Кироллиги Конституцияси, 27.12.1978 й. // Дунё давлатларининг (мамлакатларининг) конституциялари // URL: http ://worldconstitutions .ru/?p=149.

46 Португалия Республикаси Конституцияси, 02.04.1976 й. // Дунё давлатларининг (мамлакатларининг) конституциялари // URL: https://worldconstitutions.ru/?p=141.

47 Туркия Республикаси Конституцияси, 07.11.1982 й. // Дунё давлатларининг (мамлакатларининг) конституциялари // URL: https://worldconstitutions.ru/?p=84.

48 Бразилия Конституцияси, 05.10.1988 й. // Дунё давлатларининг (мамлакатларининг) конституциялари // URL: https://worldconstitutions.ru/?p=563.

49 Boyd, D. The implicit constitutional right to a healthy environment // Review of European Community and International Environmental Law. - 2011. - Vol. 20. - № 2. - PP. 171-179.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

кафолатлашдан иборатдир"50. Демак, миллий конунчилигимизда фукароларнинг соглом атроф-мухитга эга булиш хукуки айнан тан олиниши белгиланмаган булсада, ушбу хукукни амалда кафолатлашга каратилган коидалар мавжудлигидан далолатдир.

Ушбу фикр, БМТнинг махсус маърузачиси 100 дан ортик давлатлар соглом атроф-мухитга булган хукукни узларининг миллий экологик конунчилигига киритганлигини таъкидлашлиги51 билан хам тасдикланади.

Инсоннинг кулай ва соглоим атроф-мухитга булган хукуки мухимлиги кенг эътироф этилишига карамай, бу хукук халкаро микёсда факат 2021 йил октябрь бошида Женевада булиб утган БМТ Инсон хукуклари кенгашининг 48-сессиясида "хавфсиз, тоза, соглом ва баркарор атроф-мухитга булган хукукни инсоннинг барча хукукларидан тулик фойдаланиш учун зарур булган инсон хукуки

52

сифатида" тан олинди .

Шунга карамасдан, инсоннинг соглоим атроф-мухитга булган хукуки 1948 йилдаги Инсон хукуклари умумжахон декларацияси, 1950 йилдаги Инсон хукуклари ва асосий эркинликларини химоя килиш тугрисидаги конвенция ва бошкаларда уз аксин топмаган. Девид Р. Бойднинг фикрича, бу факт замонавий халкаро хукукнинг мухим камчилиги хисобланади, чунки бу билан атроф-мухит холатининг ахамияти йуколади. Табиат жамият томонидан инсон хаётини таъминлаш учун мулжалланган битмас-туганмас ресурслар манбаи сифатида кабул килинади, шунинг учун у факат инсоннинг хаёт, соглик, шахсий хаёт ва бошка хукуклари доирасида куриб чикилади.

БМТнинг Инсон хукуклари кенгаши томонидан одамларнинг соглом атроф-мухитга булган ажралмас хукуки деб тан олиниши жахон хамжамиятининг эътиборини экологик муаммоларга каратади ва нафакат одамларнинг, балки бошка тирик мавжудотларнинг, экотизимларнинг хам мавжудлиги ва ривожланишини таъминловчи табиатни мустакил хукук субекти сифатида эътироф этишга хизмат килади.

Масалан, 2010 йилда Боливия БМТга Ернинг тирик организм сифатида хукукларини тан олишни ва ифлосланишдан холи шароитларда баркамол хаётга булган хукукини, шунингдек уз биопотенциалини тиклаш хукукини химоя

50 Узбекистан Республикасининг "Табиатни мухофаза килиш тугрисида"ги Крнуни, 09.12.1992 йил, 754-Х11-сон. [веб-сайт] // https://lex.uz/docs/107115

51 Boyd, D. (2019). Issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. A/HRC/40/55. // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://undocs.org/en/aZhrc/40/55.

52 БМТ Бош Ассамблеяси Инсон хукуклари кенгашининг 2021 йил 13 сентябр - 8 октябрда булиб утган 48-сессия, Кун тартибининг 3-банди // БМТ [веб-сайт]. URL: https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/LTD/G21/270/17/PDF/G2127017.pdf?0penElement.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

53

килишни таклиф килди . Хрзиргача бу таклиф амалга оширилмаган, бирок Девид Р. Бойднинг фикрича хукукнинг ушбу энг янги сохаси салохиятга эга. Яъни, соглом атроф-мухитга булган хукукнинг халкаро микёсда эътироф этилиши нафакат суд амалиётини ривожлантириш ва инсон хукукларини самарали химоя килиш, балки келажакда сайёрамиз хукукларини нафакат инсон хукуклари призмаси оркали, балки мустакил ва алохида химояга лойик деб тан олиш имкониятини беради.

2019 йил холатига жами 155 та давлат шартномалар, конституция ва конун хужжатларига мувофик соглом атроф-мухитга булган хукукни хурмат килиш, химоя килиш ва бажариш буйича хукукий мажбуриятни тан олди54. Шу билан бирга, универсал, узига хос ва амалда амалга оширилиши мумкин булган умумий ижобий мажбурият йук.

REFERENCES

1. БМТнинг Атрорф-мухит буйича Конференцияси декларацияси.

2. Бош Ассамблеянинг 1972 йил 15 декабрдаги "Атроф-мухитни мухофаза килиш сохасида халкаро хамкорлик буйича ташкилий-молиявий чора-тадбирлар" карори. A/RES/2997 (XXVII).

3. БМТнинг Атроф-мухит буйича дастурининг роли ва мандати тугрисидаги Найроби декларацияси, 1997 йил 7 февраль.

4. Бош Ассамблеянинг 1982 йил 28 октябрдаги "Бутунжахон табиат хартияси" карори. А/РЕС/37/7.

5. Атроф-мухит ва ривожланиш буйича Бутунжахон комиссиясининг "Бизнинг умумий келажагимиз" маърузаси: Бош Ассамблеянинг 1987 йил 4 августдаги карорига илова. А/42/427.

6. 1985 йил 22 мартдаги Озон катламини химоя килиш тугрисидаги Вена конвенцияси

7. 1987 йил 16 сентябрдаги Озон катламини емирувчи моддалар буйича Монреал протоколи

8. 1991 йил 25 февралдаги Трансчегаравий контекстда атроф-мухитга таъсирни бахолаш тугрисидаги конвенция.

9. 1992 йилдаги Биологик хилма-хиллик тугрисидаги конвенция. Атроф-мухит ва ривожланиш буйича Рио-де-Жанейро декларацияси (БМТнинг Атроф-мухит ва

53 Она Ер хукукларини хисобга олиш ва тан олиш зарурлиги буйича тадкикотлар. БМТнинг Иктисодий ва Ижтимоий Кенгаши. E/C.19/2010/4 // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://search.un.org/results.php?query=E/C.19/2010/4&lang=en&tplfilter=documents&tpl=dist_search.

54 Boyd, D. (2019). Issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. A/HRC/40/55. // БМТ [веб-сайт]. - URL: https://undocs.org/en/a7hrc/40/55.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=2223Q

pnBO^naHHm 6yÖHHa кон^еpенцнaсн TOMOHngaH 1992 hhh 3-14 HWHga Ka6yn

KHnHHraH).

10. "XXI acp KyH TapTn6n" (EMTHHHr ÄTpo^-Myxnr Ba puBO^naHnm 6yÖHHa кон^еpенцнacн TOMOHngaH Ka6yn KnnnHraH, Pno-ge-^aHeöpo, 1992 Hnn 3-14 hmh).

11. y36eKncTOH Pecny6nHKacnHHHr "Ta6naTHH Myxo$a3a Knnnm Tyrpncnga^rH KoHyHH, 09.12.1992 Hnn, 754-xii-coh.

12. Boyd, D. (2019). Issue of human rights obligations relating to the enjoyment of a safe, clean, healthy and sustainable environment. A/HRC/40/55.

13. Additional protocol to the American Convention on Human Rights in the area of economic, social and cultural rights «Protocol of San Salvador» // The Organization of American States.

14. y36eKncTOH Pecny6nnKacn Конcтнтyцнacн. https://lex.uz/docs/

20596.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.