Научная статья на тему 'СОҒЛИК КАПИТАЛИ КАТЕГОРИЯСИ: МОҲИЯТИ, МАНБАЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ.'

СОҒЛИК КАПИТАЛИ КАТЕГОРИЯСИ: МОҲИЯТИ, МАНБАЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ. Текст научной статьи по специальности «Науки о здоровье»

95
7
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Инсон соғлиги / соғлик капитали / меҳнат ресурси / ишчи кучи / меҳнат потенциали / инсон ресурслари / инсон омили / соғлик рейтинги / саломатлик салоҳияти. / Здоровье человека / капитал здоровья / трудовой ресурс / рабочая сила / трудовой потенциал / человеческие ресурсы / человеческий фактор / рейтинг здоровья / потенциал здоровья.

Аннотация научной статьи по наукам о здоровье, автор научной работы — Мирзохид Латифович Шарипов

Ушбу мақолада инсон соғлиги, соғлик капиталининг моҳияти, манбалари, турлари, ўзига хос хусусиятлари, ҳамда юртимизда инсон соғлигини муҳофаза қилиш соҳасида олиб борилаѐтган амалий ислоҳотлар таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

КАТЕГОРИЯ КАПИТАЛА ЗДОРОВЬЯ: ЕГО СУЩНОСТЬ, ИСТОЧНИКИ И ОСОБЕННОСТИ

В статье анализируется здоровье человека, сущность капитала здоровья, типы, источники и особенности капитала здоровья, а также практические реформы в области здоровья человека в нашей стране.

Текст научной работы на тему «СОҒЛИК КАПИТАЛИ КАТЕГОРИЯСИ: МОҲИЯТИ, МАНБАЛАРИ ВА ХУСУСИЯТЛАРИ.»

СОГЛИК КАПИТАЛИ КАТЕГОРИЯСИ: МО^ИЯТИ, МАНБАЛАРИ ВА

ХУСУСИЯТЛАРИ.

Мирзохид Латифович Шарипов

Чирчи; давлат педагогика институти укитувчиси sharipovmirzoxid@gmail.com

Аннотация Ушбу маколада инсон соглиги, соглик капиталининг мохияти, манбалари, турлари, узига хос хусусиятлари, хамда юртимизда инсон соглигини мухофаза килиш сохасида олиб борилаётган амалий ислохотлар тахлил килинган.

Калит сузлар: Инсон соглиги, соглик капитали, мехнат ресурси, ишчи кучи, мехнат потенциали, инсон ресурслари, инсон омили, соглик рейтинги, саломатлик салохияти.

КАТЕГОРИЯ КАПИТАЛА ЗДОРОВЬЯ: ЕГО СУЩНОСТЬ, ИСТОЧНИКИ И ОСОБЕННОСТИ

Аннотация В статье анализируется здоровье человека, сущность капитала здоровья, типы, источники и особенности капитала здоровья, а также практические реформы в области здоровья человека в нашей стране.

Ключевые слова: Здоровье человека, капитал здоровья, трудовой ресурс, рабочая сила, трудовой потенциал, человеческие ресурсы, человеческий фактор, рейтинг здоровья, потенциал здоровья.

HEALTH CAPITAL CATEGORY: ITS ESSENCE, SOURCES AND

FEATURES

Abstract In the article analyzes human health, the essence of health capital, types, sources, features of health capital, as well as practical reforms in the field of human health in our country.

Keywords: Human health, health capital, labor resource, labor force, labor potential, human resources, human factor, health rating, health potential.

Х,ар бир инсон хаётида саломатликдан хам мухим, согликдан хам купрок эътибор бериладиган нарса булмаса керак. Шунинг учун кишилар касалликлардан сакланиш, саломатликларини асраш ва мустахкамлаш учун

куч-гайрат, маблаг ва вактни аямайдилар. Бахтли-саодатли турмуш кечириш учун эса инсонга аввало соглик керак, лекин инсон саломатликнинг кадрини уни йукотганда англаб етади. Хрзирги кунда канчалик дори-дармонлар купаймасин, тиббий муассаса сифати, шифокорлар савияси, тиббий техника яхшиланмасин, агар инсоннинг узи уз саломатлиги хакида кайгурмаса, кутилган натижага эришиб булмайди. Буюк аждодимиз Имом Мотуридий хазратларининг "Тириклик хикматини согликда деб билгин", деган чукур маъноли сузларига катъий амал килишимиз хаётимизнинг баркарор, фаровон ва тукин булишига олиб келади.

Инсон учун бебахо бойлик - бу соглик-саломатликдир. Уни асраш эса хар биримизга омонат килиб берилган. Шунинг учун хам инсон уз соглигини эхтиёт килиши вожиб амаллардан хисобланади. Доно халкимиз "Саломатлик - туман бойлик" деб бежиз айтмаган. Акл-идрок сохиби булган инсон уз хаётини кадрлаши лозим булади [1.1].

Соглик, куч, чидамлилик, иш кобилияти - хар кандай ишни бажариш учун зарур булган хар бир кадрнинг шахсий хусусиятларидир. Огир жисмоний ва интеллектуал мехнат, шунингдек рахбарларнинг таъсири жисмоний куч сарфланиши ва асаб тизимига босимнинг ортишига олиб келади. Оддий иш кобилиятининг режимини амалга ошириш учун инсон соглиги етарли булиши ва хар куни озик-овкат, дам олиш, маълумот бериш оркали куллаб-кувватлаб турилиши керак.

Хрзирги вактда соглик - инсон танасининг барча функциялари табиий ва ижтимоий мухит билан резонанслашганда тулик ижтимоий ва психологик фаровонлик холати деб таърифланади. Соглик капитали - бу куйидаги узига хос хусусиятларга эга булган инсон капиталининг алохида категориясидир:

• Киска вакт ичида согликни тиклаш ёки унга эга булиш мумкин эмас. Бундан ташкари, инсоннинг умр буйи туплаган саломатлик капитали кутилмаган тасодифий ходисалар туфайли дархол йукотилиши мумкин;

• Согликни маълум даражадан ошириб булмайди (бунга ирсият, инсоннинг баъзи генетик касалликларга мойиллиги сабаб булади);

• Одамлар мехнат фаолияти билан шугулланмасалар хам соглик ва саломатлик инсоннинг асосий капитали булиб колаверади [5.74].

Соглик ресурсларига тугма (генетик) соглик, шунингдек, уни саклаб колиш учун олинган куникмалар ва кобилиятлар киради. Соглик ресурслари анъанавий (кутилаётган умр куриш йиллари) ва нисбий (0 дан 1 гача) турлари, табиий (кутилаётган соглом хаёт йиллари) ва пул эквивалентлари

билан улчанади. Согликни сакдаш ресурсларининг пул бахосини олиш учун нисбий ва табиий хисоб-китоблардан доимий равишда фойдаланилади.

Соглик ресурсларини нисбий бахолаш учун таркиб жихатидан якин булган ^соглик рейтинги" ва —саломатлик салоуияти" тушунчалари кулланилади.

Соглик рейтинги (0 дан 1 гача) эришилган согликни саклаш даражасига унинг стандарт кийматига якинлашиш даражаси сифатида тушунилади.

Тиббий амалиётда кулланиладиган анъанавий соглик гурухлари асосида согликни саклаш рейтингининг асосий кийматлари аникланади:

• "яхши соглик"- соглом ва деярли соглом одамлар, олти ой давомида касал булмаган (бундай согликнинг дастлабки курсаткичи 0,50) ёки факат 1 кундан 7 кунгача шамоллаш (мавсумий) касалликка чалинган (соглик даражаси 0,45)

• "уртача соглик" - ярим йил давомида бир хафтадан купрок вакт давомида шамоллаш (мавсумий) касал булган шахслар (соглик даражаси 0,40) ёки компенсация килинган курс боскичида сурункали касалликларга чалинганлар (соглик даражаси 0,35);

• "соглиги уртача даражадан паст" - бир неча йиллар давомида уткир касалликларга ёки сурункали касалликларнинг кучайишига чалинган шахслар (соглик рейтинги 0,30);

• "соглиги ёмон" - уткир ва тез-тез учрайдиган одамлар сурункали касалликларнинг узок муддатли кучайиши (соглик рейтинги 0,20);

• "соглиги жуда ёмон" - сурункали касалликка чалинган шахслар, мехнат кобилиятини йукотилишига хамда ногиронликка олиб келадиган узок муддатли касалликлар (согликнинг дастлабки даражаси 0,10) [5.75].

Саломатлик потенцияли (0 дан 1 гача) - бу инсоннинг психосоматик сифатлари, турмуш тарзи ва согликка сармояларни хисобга олган холда уз-узини такомиллаштириш, соглигининг максимал даражасига эришиш кобилиятидир. Ушбу курсаткич саломатлик рейтингига нисбатан согликни сифатини янада аникрок акс эттиришдир.

Соглик капиталига инвестициялар - бу инсоннинг соглигини ва шунга мос равишда мехнат кобилиятини шакллантириш, саклаш ва яхшилаш максадида йуналтирилган маблаглардир. Соглик-саломатлик бу жамиятнинг - миллий ютуги ва миллий бойлигидир.

Соглик капитали куйидаги турларга ажратилади:

- Таянч - ирсий йул билан ота-онадан утадиган, инсоннинг физиологик хусусиятлари умумийлиги билан белгиланадиган капитал;

- орттирилган ишлаб чикариш фаолиятида амалга ошириладиган инсоннинг жисмоний хусусиятларини шакллантириш ва истеъмол килиш жараёнида шаклланади. Ходимдан замонавий шароитларда ахборотни ишлашнинг юкори тезлигини, чидамлилигини, реакция тезлигини, карор кабул килиш тезлигини талаб килади [5.75].

Согликни саклаш нафакат ижтимоий муаммолар билан бир каторда инсон хаёти сифатини яхшилаш, иктисодиётнинг усиш суръатлари билан боглик иктисодий муаммоларни хал килади ва жамиятнинг мехнат салохиятини шакллантиришга ёрдам беради. Шунинг учун, согликни саклашни молиялаштириш, соглик капиталига сармоялар киритиш, репродуктив жараённинг зарур элементи сифатида, капитал куйилмаларнинг узига хос шакли сифатида каралиши керак.

Соглик капиталига инвестицияларни шакллантиришда, коида тарикасида, туртта асосий манбалар мавжуд:

1. Фукароларнинг уз саломатликлари учун сарфлаётган маблаглари:

• дори-дармонларни сотиб олиш;

• диагностика ва текширув харажатлари;

• тиббий харажатлар;

• касаллик туфайли йукотилган даромад.

2. Соглом кадрларга ишлаб чикаришнинг этакчи омили сифатида манфаатдор булган корхоналар (фирмалар):

• Техника хавфсизлиги харажатлари;

• Санитария ва экологик тадбирлар (душ, хавони тозалаш);

• Тиббий-санитария чора-тадбирлари (касб касалликларини даволаш);

• Ходимларнинг согликни тиклашларини молиялаштириш (кушимча таътиллар, санаторийларга йулланмалар).

3. Тиббий сугурта фондлари. Сугурта - бу одамлар ва турли хил корхоналар томонидан турли хавфли вазиятлардан зарарни камайтириш учун фойдаланадиган асосий усуллардан бири.

4. Давлат харажатлари - фукароларнинг соглигини мустахкамлаш оркали жамиятни ривожлантириш [5.76].

Касалликларнинг олдини олиш, гиподинамия-камхаракатликка карши оммавий курашиш, ахоли кенг катлами, айникса, ёшларни жисмоний тарбия ва спортга жалб этиш саломат булиш ва узок умр куришнинг мухим омилларидан саналади. "Авесто"да "Тиббиёт — бу танани соглом холатда саклаш санъатидир", деб ёзилган. Уша даврдаёк шахсий ва жамоат гигиенасининг катъий коидалари белгилаб берилган. Ичимлик сув, яшаш

хоналари ва ахоли турар жойларининг холатига катта эътибор каратилган [8.1].

Буюк ватандошимиз Абу Али ибн Синонинг машхур "Тиб конунлари" асарида саломатликни саклаш ва мустахкамлаш чора-тадбирлари курсатиб берилган. Аллома инсонлар узини ураб турган атроф-мухит билан мулокотда булишини ва ташки мухит омиллари, уз навбатида, унинг саломатлигига таъсир килишини таъкидлаб утган. Улуг хаким саломатликни саклашда жисмоний фаоллик мухимлигини алохида кайд этиб, тартибли хаёт тарзи омили сифатида жисмоний машклар, овкатланиш тартиби ва уйкуни кайд этган. У бундай ёзади: "Меъёрида ва уз вактида жисмоний машклар билан шугулланадиган инсон хеч качон даволанишга мухтож эмас". Тиббиёт фани улкан ютукларга эришган бугунги кунда хам Ибн Сино колдирган тавсиялар уз ахамиятини йукотмаган.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. https://president.uz/uz/lists/view/4057. 29.12.2020 йил.

2. Узбекистон Республикаси Президентининг "Согликни саклаш сохасида давлат бошкаруви тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори. Т, 2020 йил 2 октябрь, П^-4847-сон.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг "Бирламчи тиббий-санитария ёрдами муассасалари фаолиятига мутлако янги механизмларни жорий килиш ва согликни саклаш тизимида олиб борилаётган ислохотлар самарадорлигини янада ошириш чора-тадбирлари тугрисида"ги фармони. Т., 2020 йил 12 ноябрь, ПФ-6110-сон.

4. Фуркат Жумаев. Саломатлик - туман бойлик. 11.11.2016 йил. http://muslim.uz/index.php/maqolalar/item/1768-salomatlik-tuman-bojlik.

5. С.А.Грачев, М.А.Гундорова, В.А.Мошнов. Инвестиции в человеческий капитал. Владимир. 2016.

6. И.Н.Шапкин. Человеческий капитал: теория, исторический опыт и перспективы развития. Москва. 2017.

7. Я.И.Кузьмин, Л.Н.Овчарова, Л.И.Якобсон. Как увеличить человеческий капитал и его вклад в экономическое и социальное развитие. Москва. 2018. Саломатлик илми. Янги Узбекистон газетаси. https://yuz.uz/news/salomatlik-ilmi. 9 ноябр 2020 йил.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.