Научная статья на тему 'ЎСМИРЛАРДА (11-15) ШАКЛЛАНИШ ЭҲТИМОЛИ БЎЛГАН ЖИНОЯТ МОТИВЛАРИНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ ТАРБИЯВИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ'

ЎСМИРЛАРДА (11-15) ШАКЛЛАНИШ ЭҲТИМОЛИ БЎЛГАН ЖИНОЯТ МОТИВЛАРИНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ ТАРБИЯВИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
92
11
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
психик тараққиёт / мотив / мотивация / жиноят мотивлари / ўзини-ўзи англаш / турмуш тарзи / тарбияси қийинлар / салбий ўзгаришлар / ҳамкорлик тарбияси / психодиагностика / психопрофилактика / психологик тренинг. / mental development / motive / motivation / motives of crime / self-realization / lifestyle / difficulties of upbringing / negative changes / education of cooperation / psychodiagnostics / psychoprophvlaxis / psvchotraining.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Мушаррафхон Зафарбек Қизи Жабборова

Мазкур мақолада ўсмирларда шаклланиш эҳтимоли бўлган жиноят мотивларининг асосай сабаблари, шаклланиш қонуниятлари, уларни психодиагностикаси ва психокоррексияси ҳақида фикр билдирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

EDUCATIONAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF PREVENTION OF CRIME MOTIVATIONS WHICH ARE POSSIBLE FORMATION IN ADOLESCENTS (11-15)

This article describes the main causes, patterns of formation, psychodiagnostics and psychocorrection of crime motives in adolescents.

Текст научной работы на тему «ЎСМИРЛАРДА (11-15) ШАКЛЛАНИШ ЭҲТИМОЛИ БЎЛГАН ЖИНОЯТ МОТИВЛАРИНИ ОЛДИНИ ОЛИШНИНГ ТАРБИЯВИЙ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ»

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

yCMHP^APAA (11-15) mAKMAHHm Э^ТHМО^H EY^rAH ^HHOAT MOTHB^APHHH O^HHH O^HmHHHr TAPEHflBHH nCHXO^OrHK

XYCYCHHT^APH

Мазкур маколада усмирларда шаклланиш эхтимоли булган жиноят мотивларининг асосай сабаблари, шаклланиш конуниятлари, уларни психодиагностикаси ва психокоррексияси хакида фикр билдирилган.

Таянч иборалар: психик тараккиёт, мотив, мотивация, жиноят мотивлари, узини-узи англаш, турмуш тарзи, тарбияси кийинлар, салбий узгаришлар, хамкорлик тарбияси, психодиагностика, психопрофилактика, психологик тренинг.

EDUCATIONAL PSYCHOLOGICAL CHARACTERISTICS OF PREVENTION OF CRIME MOTIVATIONS WHICH ARE POSSIBLE FORMATION IN

ADOLESCENTS (11-15)

This article describes the main causes, patterns of formation, psychodiagnostics and psychocorrection of crime motives in adolescents.

Keywords: mental development, motive, motivation, motives of crime, self-realization, lifestyle, difficulties of upbringing, negative changes, education of cooperation, psychodiagnostics, psychoprophvlaxis, psvchotraining.

Ривожланган хорижий мамлакатлар психологиясида мотивларнинг юзага келиши, турлари ва йуналганлиги, хулк-атворда ифодаланиши, субъект фаолиятида (уйин, укиш ва мехнат) ва муомала-муносабат жараёнларида шаклланиши З.Фрейд, Г.Оллпорт, А.Маслоу, Э.Даффи, А.Бандура, Д.Берлайн, К.Прибрам, Нил Миллер, Л.Фестингер, В.Кеттелл, Лоске, Жон Стейс Адамс, Эдвард Лоулерлар илмий изланишларида кенг куламда тадкик килинган. Бирок, мазкур тадкикотларда хулк мотивларининг ижтимоий шартланганлиги ва ижтимоий-психологик мохияти тадкикотларнинг диккат марказидан четда колади.

Мушаррафхон Зафарбек кизи Жабборова

Психология мутахассислиги магистри (^арДУ) 1-курс musharrafmadaminova 100@gmail .com

АННОТАЦИЯ

ABSTRACT

КИРИШ

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

АСОСИЙ КИСМ

МДХ, хамда рус психологиясида мотив ва мотивация муаммолари Д.Н.Узнадзе, С.Л.Рубинштейн, Л.С.Славина, А.Н.Леонтьев, К. Анохин, Н.А.Бернштейн, И.А.Васильев, М.Ш.Магомед-Эминов, А.Г.Ковалёв, П.М.Якобсон, С.Г.Москвичев, В.Д.Шадриков, Б.А.Фролов, В.Г. Асеев, С.Мерлин, Л.И.Божович, В.И.Селивановлар тадкикотларида турли нуктаи назардан урганилганлигини курамиз. Чунончи, билиш (когнитив) жараёнлари мотивацияси, уларнинг илмий-методологик ва узига хос хусусиятлари, механизмлари, фаолият, хулк хамда муомала мотивацияси, таълим ва касб танлаш, касбга мослашиш, касб мотивлари динамикаси каби муаммолар кенг куламда урганилган булиб, психология фанида мазкур муаммога доир илмий-назарий ва амалий хусусиятли бой материаллар тупланган.

Узбекистонлик психолог тадкикотчилар Э.Г.Гозиев, Г.Б.Шоумаров, В.М.Каримова, Б.Р.Кодиров, А.М.Жабборов, Н.С.Сафоев, Ш.Р.Баротов, Р.Самаров, З.Т.Нишонова, А.Файзуллаев ва Н.Г.Камиловалар томонидан усмирларда мотив ва мотивация муаммолари доирасида олиб борилган катор изланишларни киритишимиз мумкин.

Ушбу олимлар томонидан олиб борилган тадкикот изланишлари мухим ахамиятга эга булса-да, аммо усмирларда жиноят мотивлари шаклланиши, уларнинг психодиагностикаси ва психокоррекцияси хусусида тадкикий тахлиллар берилмаган. Баъзи илмий изланишларда бир томонлама муносабатлар билдирилганлиги, мавжуд камчиликларни аниклаш ва бартараф этишга йуналтирилган комплекс психологик таъсир курсатиш усуллари мухим омиллар сифатида куриб чикилмаган.

Шунга кура, тадкикотимизда усмирларда (11-15 ёш) жиноят мотивлари шаклланишининг психодиагностикаси ва психокоррекциясига таяниб баркамол ёшларни тарбиялашга йуналтирилган илмий-психологик хамда амалий-тарбиявий ечимлар топишни максад килиб куйдик.

Тадкикотимиз жараёнида усмирларда жиноят мотивларини урганишга мулжалланган ва амалиётда синалган суровнома хамда тест методикаларидан фойдаланганимизда хулк-атворида жиноят мотивлари етакчилик килаётган усмирлар танлаб олинди. Ушбу усмирлар 2 та тренинг гурухини ташкил этиб (хар бир тренинг гурухида, яъни, Кашкадарё вилоятида 12 ва 15 нафардан- жами 2 та гурух), жами ижтимоий-психологик тренингда 27 нафар усмир ёшидаги укувчилар иштирок этди. Шундай килиб, ривожлантирувчи тренингдан кузланган максад - тренинг иштирокчиларини урганилаётган мавзуда самарали коммуникатив мулокотга ургатиш оркали уларнинг хулк-атворида шаклланаётган

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

салбий холатларни тузатишга йуналтирилган ижтимоий ва гурухий ишлаш куникма ва малакаларини ортириш оркали усмирларга хос намунали хулк-атвор андозаси тузулмаси ва мохиятини ташкил этган билим, тасаввур, тафаккур, онг ва узини-узи англаш асосида аклий, ахлокий-маънавий, хиссий-иродавий фазилатлар ва онглилик сифатларини шакллантириш эди.

Усмирларга хос намунавий хулк-атворни шакллантириш буйича (мутахассис рахбарлигида) психологик тренинг куйидагиларни уз ичига олади:

• ривожлантирувчи тренинг максадини, мунозара мавзусини, муаммонинг характери, тренинг иштирокчиларини унга канчалик йуналганлигини;

• мухокама килинаётган муаммо юзасидан айланма мунозара, ахборот туплами, карашлар, фикрлар, тахлиллар янги гоялар ва барча иштирокчилар томонидан билдирилган таклифлар;

• назарий ва амалий манбалар асосида олинган маълумотларни тартибга келтириш, мухокама этиш ва тахлил килиш;

• альтернатив топилган фикр ва ечимларни асослаш, уларга биргаликда бахо бериш;

• мунозара ва бахсли фикрлар хамда мисолларга кайтиб илмий ва реал вокеликка асосланган тахлилларга таяниб биргаликда якун ясаш;

• олинган натижаларни тренингда куйилган максад билан киёслаб куриш;

• тренинг жараёнида ва мунозараларда юзага келган психологик зурикишнинг олдини олиш ва тренинг машгулотларига якун ясаш.

Усмирлар хулк-атворида шаклланаётган жиноят мотивларига хос салбий узгаришларнинг олдини олиш ва бартараф килиш буйича психологик тренингда индивидуал ва гурухий фаолият турлари, ижодий ёндашув усуллари, моделлаштиришнинг хар хил куринишлари хамда усулларидан кенг фойдаланилди. Шу боис, тренингнинг асосий мазмуни куйидагилардан иборат

- усмир ёшдаги укувчилар тренинггача булган даврдаги узларининг шахслилик сифатлари, мотивацион йуналганлиги, атроф вокеликка муносабати ва хулк-атворидаги мавжуд камчиликларни англайдилар;

- усмирлар узларидаги мавжуд камчиликлар келтириб чикарган окибатларни англайдилар, уларни тузатиш йуллари, усуллари ва зарур шарт-шароитлари мавжудлигини аниклайдилар;

- усмирлар узлари учун намунавий хулк-атворни шакллантиришда ижтимоий-маданий ва тарбиявий-психологик меъёрларга таянган стратегик имкониятлар мавжудлигини урганадилар;

булди:

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

- усмирларга хос намунавий хулк-атворни шакллантириш асосида улар баркамол ривожланишлари учун зарур шарт-шароитларга таяниб ишлаш дастурига эга буладилар. Укувчиларда ривожлантирувчи-психологик тренинг утказилгандан сунг катор узгаришлар кузатилди. Жумладан:

1. Усмирларга хос намунавий хулк-атворнинг ривожланганлик тузилмаси ва намоён булиш ифодасида укувчиларда олдиндан булган хулк-атворга нисбатан янгича тузилиш хосил булган хулк-атворнинг таркибий компонентларида кескин узгаришлар юзага келди.

2. Усмирларга хос намунавий хулк-атвор шакли ривожини таъминловчи мотивацион муносабатни кондиришда фойдаланиладиган зарур шарт-шароитлар хамда воситалар камров доираси кенгайиши кузатилди.

3. Усмирларга хос намунавий хулк-атвор шаклланишига нисбатан респондентларда баркарор ижобий муносабат стратегияси шаклланди.

Тренингдан олдин ва кейинги олинган натижалар тахлили тренинг машгулотларининг тугри ташкил килинганлиги ва анча самарали кечганлигини курсатди. Муаммоли масалаларни (хулк-атвордаги салбий иллатларни бартараф килиш) ечиш жараёнидаги усмирларнинг илмий ва хаётий ёндошувлари, бахс-мунозаралари, фикр эркинлиги улар орасида маънавий-психологик куринишдаги узаро бирлашиш, умумийлик, якдиллик пайдо булганлигини ифодалади. Усмирлар тарбиясига доир салбий куринишлар ва улар хулк-атворида юзага келган узгаришлар ёки нотугри йуналганлик билан боглик муаммоли масалаларни ечиш амалиётида ривожлантирувчи тренинглар узига хос ихчам тузилиши, илмий йуналганлиги, хаётий ечимлар билан асослилиги хамда жамоавий укув-тарбия жараёни сифатида кулай ва замонавийлиги билан алохида ахамият касб этди.

Утказилган тадкикот ишимиз натижалари куйидаги умумий хулосаларни шакллантириш имконини берди:

1. Шахснинг психологик тараккиёти, унинг тарихий кечиши ва онтогенизда ривожланиши билан боглик концептуал масалаларни чукур урганишда мотивацион сохани таткик этиш таянч хисобланади. Мотивация, одамни муайян хатти-харакатларни бажаришга ундаш жараёни, купинча мукобил усулларни тахлил килиш ва бахолашни, танлаш ва карорлар кабул килишни талаб килувчи жисмоний-психологик уйгунлашган мохиятли мураккаб харакат жараёни булиб, бу жараён психологик жихатдан мураккаблашиб боради ва уз мохиятига кура субъектнинг юзага келган таянч эхтиёжларини кондиришга йуналган фаолиятни танлаш ва уни амалга ошириш жараёнини белгилайди.

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

2. ^axpH ncuxogoruacu ^aHHga MoTHBgapHHHr M3ara Kegumu, Typgapu Ba fiyHagraHguru, xygK-arBopga H^ogagaHumu, cySteKT ^aoguaraga (yfiHH, yKum Ba MexHar) Ba MyoMaga-MyHocaSar ^apaëHgapuga maKggaHHmu KeHr KygaMga TagKHK KHgHHraH. AKcapuaT Myaggu^gap maxcHH Sнogorнзaцнagamтнpнmra HHTHgraHgHKgapu Ty^afigu MoTHBHHHr ncuxogoruK MoxuaTHHH eTapgHHa ëpHTMafi, oggufi TypTKH SugaH TeHrgamTHpagugap. Hara^aga xygK MoTHBgapuHHHr h^thmohh mapTgaHraHguru Ba h^thmohh xycycuaTH TagKUKoTgapHHHr gHKKar MapKa3ugaH HeTga Kogagu. Mothbhh KegTHpuS HHKapyBHH Ba ncuxogoruK MoxuaTHHH h30x^0bhh MexaHH3Mnap, ygapHHHr MaHSagapu xaMga h^thmohh TapSuaBHfi xycycuaTgapu eTapgHHa ypraHHgMaraH.

3. YcMupgapra xoc ^HHoaT MoTHBgapuHHHr maKggaHHmu, fiyHagraHgurH, Ma3MyHH, MexaHH3MH, MaHSagapu, SomKa Kareropuagap SugaH H3Hug agoKacu, uepapxuacu, ygapHHHr ^aoguaT, xygK-arBop Ba MyoMaga ^apaëHHga HaMOëH Sygumu afiHaH my ëmgarugapHHHr TypMym Tap3H SugaH SoFgHK Suo^rouogorHK, h^thmohh-HKTHCogHfi, MatHaBHfi Ba TapSuaBufi-ncuxogorHK oMHggap xaMga ygapHH TatMHHnoBHH 3apyp mapT-mapourgapra y3BHfi SoFguKguru aHHKgaHgu. Ygap opacuga энг xaB^gu xaMga maxc Ba ®&MHaT xaëTHga aaHHgu oKuSargapHH KegTHpuS HHKapyBHH oMHggap: ycMupgaru TaSuHfi-SuogorHK эxтнë:®gapнннr BaKTHga Ba Metëpgu KoHgupHHMacnHK xogargapu (91,6%), ougaga ycMupgapra xoc h^thmohh-HKTHcogHfi MoTHBnapHHHr Metëpgu TatMHHgaHMaraHguru (84,5%), TapSua yHyH MactyggapHHHr TapSua ^apaëHgapuga ycMupgap puBo^gaHHmuHH TatMHHgafiguraH ^hcmohhh, H^THMoHfi-MagaHHH Ba HHguBHgyag ncuxogoruK oMHggap TatcupugaH eTapgHHa xaSapgop эмacgнrн (82 %), ycMupgapra xoc TapSuaBHfi MyxHTHHHr eTapgHHa Ba SapKapop TatMHHgaHMaraHguru (72,6 %) gup.

4. YcMHpgapga ^hhoat MoTHBgapu maKggaHHmHHH ogguHH ogum yHyH ygap TapSuacura MactyggHK ypraHHgraHga, pecnoHgeHTgapHHHr 100 % ycMupgapHHHr xaëTH Ba TapSuacuga oTa-oHagap xaMga ygapHHHr ouga at3ogapu goHMHfi Mactyg Ba orox Sygumgapu, ycMupHHHr y3H Mactyg Ba orox Sygumu MyxHMguru (92,0%), yHgaH cyHr MaKTaS paxSapuaTH, yKHm ^aMoagapu xaMga ycMup TeHrKypgapu yHHHr TapSuacuga Mactyg экaнgнкgapн Ba goHMHfi orox Sygumgapu (86,1%), ygap TapSuacuga aHaga MactyguaTgupoK ëHgomumga xyKyK TapTuSoT opraHgapu (84,5%), Maxagga ^aoggapu Ba ®:aMoarHHgHK (78,6%), KapuHgom-ypyF Ba KyHH-KymHHgap (73,8%) xaM MyxHM TapSuaBHfi Tatcup MaHSagapu cu^aruga aKHHgaH ëpgaM Sepumgapu TacguKgaHgu.

5. YcMupgapHH (11-15 ëm) yKUTHm Ba TapSuagam SocKHHgapuga H^THMoufi $aH yKHTyBHugapu Ba aMagufi ncuxogorgap ToMoHHgaH "EapKaMog maxc KHë^acu", "YcMupgapra xoc ^ucMoHHfi Ba ncuxogoruK puBo^gaHHm KoHyHHaTgapu", "Ëmoh

CENTRAL ASIAN ACADEMIC JOURNAL ISSN: 2181-2489

OF SCIENTIFIC RESEARCH VOLUME 2 I ISSUE 4 I 2022

Scientific Journal Impact Factor (SJIF 2022=4.63) Passport: http://sjifactor.com/passport.php?id=22230

иллат ва камчиликлар кандай холат, вазият ва шарт-шароитларда шаклланади", "Ёшларда шаклланадиган жиноят мотивлари ва унинг хатти-харакатлардаги ифодаси", "Усмирлар хулк-атворида жиноят мотивлари шаклланишининг иктисодий, ижтимоий ва тарбиявий-психологик асослари", "Эхтиёж ва мотивлар усмирлар хулк-атвори йуналганлигини белгиловчи асосий куч сифатида", "Усмирларга хос намунавий хулк-атвор учун зарур сифат ва фазилатларнинг таснифи, уларни шакллантириш шарт-шароитлари ва бунинг учун масъул кишилар", "Жиноий жавобгарлик, жиноий килмиш ёки жиноят, жиноий жазо нима", "Хукукий саводхонлик, хукукий онг ва хукукий маданият", "Узбек миллий урф-одатлари, анъаналари ва кадриятлари - миллий маданиятимиз ифодаси" мавзуларида тизимли махсус курсларни жорий этиш мухимлиги аникланди.

ХУЛОСА

Жамият тараккиётининг хозирги боскичида усмирлар хулк-атворида учрайдиган жиноят мотивлари ва бошка салбий узгаришларга замин яратувчи шарт-шароитларни аниклаш билан бир каторда ота-она, мураббий-укитувчи, профилактика инспектори, диний маърифат ва маънавий- ахлокий тарбия масалалари буйича махалла маслахатчилари билан баркамол ёшларни тарбиялаш учун якиндан хамкорлик урнатиш зарурат эканлиги аникланди.

АДАБИЁТЛАР (REFERENCES)

1. Асмолов А.Г. Знаем ли мы себя? Неосознанные механизмы регуляции поведения личности. -М., 1989. -41 с.

2. Жабборов А. Укитувчи этнопсихологияси. Карши "Насаф". 2015. - 1806.

3. Ильин Е.П. Мотивация и мотивы. - СПб.: Питер, 2000,- 512с.

4. Гозиев Э.Г. Жабборов А. М. Фаолият ва хулк - атвор мотивацияси. Т.: 2003. -1246.

5. Zuxridinovich, M. N., & Muxammadzokir ogli, R. M. (2021). To improve the technology of obtaining polymer composite materials on the basis of fillers that provide special properties. Texas Journal of Multidisciplinary Studies, 3, 168-171.

6. Tojiboyev, B. M., Muhiddinov, N. Z., Karimov, R. I., & Jalilov, R. R. O. G. L. (2021). IKKILAMCHI TERMOPLAST POLIMERLAR ASOSIDA QURILISH SANOATI UCHUN POLIMERKERAMIK KOMPOZITSION MATERIALLARNI OLISH JARAYONINI TAKOMILLASHTIRISH. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(9), 386-392.

149

UZBEKISTAN | www.caajsr.uz

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.