Научная статья на тему '“смарт туристик дестинация” зиёрат кластерини шакллантиришнинг пойдевори'

“смарт туристик дестинация” зиёрат кластерини шакллантиришнинг пойдевори Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
121
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
туризм / туристская дестинация / смарт туристская дестинация / паломнический туризм / кластер / ИКТ / цифровой туризм. / tourism / tourist destination / smart tourist destination / pilgrimage tourism / cluster / ICT / digital tourism.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Навруз-Зода З.Б.

В статье раскрывается содержание понятия "туристская дестинация" как основа формирования паломническо-туристического кластера. С целью кластерного развития паломнического туризма автором рекомендована "Трехуровневая смарт модель паломническо-туристской дестинации".

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article reveals the content of the concept of "tourist destination" as the basis for the formation of a pilgrimage tourism cluster. For the purpose of cluster development of pilgrimage tourism, the author recommended a "Three-level smart model of a pilgrimage tourist destination".

Текст научной работы на тему «“смарт туристик дестинация” зиёрат кластерини шакллантиришнинг пойдевори»

^ Худудларда уз таркибига махаллий бюджет, хужалик субъектларининг молиявий маблаглари, ахолининг пул даромадлари ва харажатлари балансини бирлаштирган йигма молиявий балансни тузиш лозим.

Ушбу фаолиятни амалга ошириш учун туман ва шахар хокимлари хузуридаги жамоатчилик асосида фаолият юритувчи мутассади идоралар хамда хужалик юритувчи субъектларнинг рахбарлари мувофиклаштирувчи кенгашини тузиш лозим.

АДАБИЁТЛАР

1. Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // Халк сузи, 24.01.2020 йил.

2. ^ашкадарё вилояти статистика бошкармасининг 2017-2019 йиллар маълумотлари.

3. Узбекистон Республикаси Соли; кодекси. Тошкент, 2020 й.

4. Узбекистон Республикаси Бюджет кодекси. Тошкент, 2017 й.

УУТ: 338.48 Навруз-зода З.Б.

"СМАРТ ТУРИСТИК ДЕСТИНАЦИЯ" ЗИЁРАТ КЛАСТЕРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШНИНГ ПОЙДЕВОРИ

Навруз-зода З.Б. - катта укитувчи (Бухоро давлат университети)

В статье раскрывается содержание понятия "туристская дестинация" как основа формирования паломническо-туристического кластера. С целью кластерного развития паломнического туризма автором рекомендована "Трехуровневая смарт модель паломническо-туристской дестинации".

Ключевые слова: туризм, туристская дестинация, смарт туристская дестинация, паломнический туризм, кластер, ИКТ,цифровой туризм.

The article reveals the content of the concept of "tourist destination" as the basis for the formation of a pilgrimage tourism cluster. For the purpose of cluster development of pilgrimage tourism, the author recommended a "Three-level smart model of a pilgrimage tourist destination".

Key words: tourism, tourist destination, smart tourist destination, pilgrimage tourism, cluster, ICT, digital tourism.

Кириш. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг ташаббус ва рахнамолигида янгиланаётган Узбекистонда иктисодиёт тармокларини жадал ривожлантиришнинг самарали йули сифатида кластер усулидан кенг куламда кулланиб келинмокда. Х,озирги вактда мамлакатимизда пахта-тукимачилик, мева-сабзавотчилик, баликчилик, асаларичилик, чарм-пойафзал каби кластерлар муваффакият билан фаолият курсатиб, уларнинг янгиларини турли тармок ва сохаларда ташкил этиш буйича мамлакатимизда кенг камровли ишлар олиб борилаяпти.

Узбекистонда коронавирус пандемияси ва глобал инкироз холатларининг туризм сохасига салбий таъсирини юмшатиш, туризм сохасини иктисодиётнинг стратегик тармогига айлантириш стратегик йулини тухтовсиз давом эттириш, ички ва ташки сайёхлик окимини кескин ошириш хисобидан валюта тушумини купайтириш максадида ушбу сохада хам кластер усулидан кенг фойдаланиш мухим ахамият касб этади.Чунки туризм транспорт, умумий овкатланиш, савдо, хунармандчилик, согликни саклаш, ички ишлар ва бошка соха хамда тармоклар билан чамбарчас богланган куп киррали соха хисобланади. Айникса, Шариф шахдр булмиш Бухоро вилоятида зиёрат туризмини кластер усулида ташкил этиш

максадида АКТ имкониятларидан кенг фойдаланган холда ракамли зиёрат туризмини ривожлантириш долзарб масала хисобланади.

Тадкикот услуби. Тадкикотда монографик тахлил усулида "туристик худуд" тушунчасининг мазмун-мохияти ёритилган. Гурухлаш усулини куллаб, туристик дестинациянинг олтита моделларга ажратиб, уларга тавсифлот берилган. ^иёсий тахлил усулидан фойдаланиб, анъанавий ва смарт туристик дестинациялари уртасидаги тафовутлар аникланган. Тизимли тахлил усулидан фойдаланиб "смарт туристик дестинация"ни зиёрат кластерини шакллантиришнинг пойдевор сифатидаги учта даражадаги таркиби аникланди. Юкорида кайд килинган усуллардан фойдаланиш маколанинг илмий натижалари ва самарадорлигини асослаш, хулоса ва тавсияларини илмий жихатдан таъминлаш имконини берди.

Тадкикот натижалари ва та^лили. Туристик дестинация туризм тизимнинг мухим элементи хисобланади."Дестинация" тушунчаси лотин тилидан «destino» сузидан келиб чикиб, узбек тилида "мулжалланган жой", "туристнинг ташриф жойи", "сайёх борадиган манзил", "сайёхлик худуд" сифатида таржима килинади.Биз "дестинация" атамасини "худуд", "туристик дестинация" иборасини эса "туристик худуд" маъноларида ишлатамиз. Бунда "туристик худуд" ва "худудий туризм" ибораларини фарклаймиз. Агар "худудий туризм" вилоятлар, шахарлар, туманлар, кишлокларда туризмни ташкил этиш ва ривожланишини билдирса, "туристик худуд" (туристик дестинация) деганда, туристлар томонидан ташриф этадиган жойлар, сайёхлар куп борадиган манзиллар, туристик марказларни назарда тутамиз. Масалан, Бухоро вилоятида туризмни ривожлантириш "худудий туризм" масаласига кирса, Бухоро вилоятининг "Етти Пир" зиёратгохларда зиёрат туризмини ташкил этиш ва ривожлантириш "зиёрат туристик худуд" масаласи хисобланади.

Туристик дестинациянинг турли моделлари мавжуд. Уларни 6 та куйидаги моделларини маколада куриб чикамиз:

1. Туристик дестинациянинг тизимли модели. Янги Зеландиялик олим Н.Лейпер узининг туристик дестинация моделида сайёхлик билан узаро алокада буладиган туртта куйидаги худуд турларини ажратиб курсатади [6]:

1) туристларни юборадиган ва уларнинг яшаш жойлари билан боглик булган туристик оцимларни вужудга келтирувчи \удудлар;

2) сайёхларни худудгача етказиш ва кайтариш билан боглик булган транзит \удудлар;

3) туристларнинг бориб саё^атини амалга оширадиган ^удуд;

4) сайёхатгохни танлашга таъсир утказувчи атроф мууити.

2. Туристик уудуднинг географик модели. Россиялик олим М. А. Морозов сайёхлар учун маълум бир жозибадорликка эга булган географик худуд сифатида туристик дестинацияни белгилайди. Ушбу таърифда жозибадорлик асосий тафсилот хисобланадики, у турли сайёхлар гурухлари учун турли хил булиши мумкин.

3. Туристик дестинациянинг ижтимоий-маданий модели. Туристик худуднинг ижтимоий-маданий (ёки маркетинг ёки талаб) модели. Бу моделга мувофик, туристик дестинация - бу нафакат туристик талабнинг намоён буладиган жой, балки, туристлар билан доимий равишда алокада булган махаллий ахоли яшайдиган манзил хамдир. Бу модель туристик худудларнинг маркетинг томонини хам куриб чикади [3].

4. Туристик дестинациянинг рацобатбардошлик модели. Ушбу модель инглиз тилидаги 6 ракобатбардошлик категорияларининг бош харфларидан олинган булиб, улар куйидагиларда уз аксини топади [4]:

1) Attractions - диккатга сазовор жойлар;

2) Accessibility - хаммаборлиги;

3) Amenities - хизматлар;

4) Available packages - мавжуд пакетлар;

5) Activities - фаолият турлари;

6.Ancillary services - кушимча хизматлар.

5. Туристик уудуднинг таклиф модели. Мамлакат доирасида туризм таклиф тизимига, куйидаги уч маконда истеъмолчи хамда ишлаб чикарувчилар уртасида вужудга келадиган жараёнларга асосланади: 1) Сайёхни вужудга келтирадиган макон - саёхатгача истеъмол килинадиган туризм воситачилари хдмда товар ва хизматларни камраб олади.

2) Ахборот макони - сайёхни вужудга келтирадиган ва саёхат амалга ошадиган маконларни уйгунлаштирувчи, мамлакат жозибадорлигини узида акс эттирган ахборот манбалари ва маркетинг воситаларини камраб олади.

3) Саёхат амалга ошадиган макон - саёхат эхтиёжларини кондириш жараёнида катнашадиган барча ташкилотлар етказиб берадиган махсулот ва хизматлар мажмуини узида акс эттиради [1].

6. Туристик уудуднинг СМАРТ модели. "Смарт" атамаси Петер Ф.Друкер томонидан "Менежмент амалиёти" (1954) асарида илмий айирбошлашга киритилган эди. "СМАРТ" аббревиатураси куйилган максаднинг хусусиятларини аниклаш учун белгиланган булиб, куйидаги маънони билдиради: Specific - аник; Measurable - улчанадиган; Achievable -эришиладиган; Realistiс - реалистик; Time - вакт буйича белгиланган [7]. Шундай килиб, олим агар максад "аклли" булса, яъни куйилган мезонларга жавоб бера олса, унга эришилади, деб хисоблаган.

"Смарт" туристик дестинациялар муаммосига багишланган фикр-гояларни икки ёндашувга ажратиш мумкин: туристик хизматларни истеъмол килиш ва маркетинг жараёнида "смарт" технологияларнинг ролига эътибор каратадиган илмий ишлар хамда "аклли" дестинацияларни "аклли шахар"нинг махсус холати деб хисоблайдиган ишлар гурухи. Бу тадкикотлар назарий ва услубий йуналишлари билан бир-биридан фарк килади: агар, биринчи холатда, тахлил бизнесни ташкил этиш нуктаи назаридан олиб борилса, иккинчиси, кенгрок куламда, энергия тежамкор ва баркарор ривожланиш жихатларини уз ичига оладиган, тусиксиз атроф-мухитнинг мавжудлиги, тарихий маргинал субмаданиятни куллаб-кувватлаш нигохидан караб чикилади [5].

"Аклли" (смарт) предикат (кесим) ни нарсалар, объектлар, жараёнлар ва умуман инсон фаолияти мухитига нисбатан кулланилганда кундалик хаётимиз учун автоматлаштирилган бошкарув ва ахборот узатиш тизимларининг мислсиз ахамиятини акс эттиради ва якин келажакда сунъий аклнинг дастлабки шакллари пайдо булишини кутади. "Аклли худуд" муаммоси туризм иктисодиётига хос булиб, муаммони биринчи навбатда истеъмол талаби томондан акс эттиради [2]. "Смарт худудлар" мижозларга сайёхларни купрок жалб этиш ва уларнинг турар жойларида кулайликларини ошириш максадида бундай хизматлар курсатиш имкониятини беради. "Смарт худуд"нинг асосий фаркловчи хусусияти -мижозга йуналтирилганлиги ва 2.0 Интернет имкониятларидан фойдаланган холда янги кушилган киймат занжирларни яратишдадир.

Туристик дестинация назариясининг турли ёндашувларини 40 йиллик (1980 йилдан 2020 йилга кадар) эволюцион даврини урганиш шуни курсатадики, "туристик дестинация" атамаси анъанавий шакл ва мазмундан янгича - "Смарт ёки "Аклли туристик дестинация" шакли ва мазмунига трансформация булган. Бу трансформацион жараёни фикримизча, куйидаги учта омиллар таъсирида амалга ошириб келмокда:

1. АКТ ва Интернетнинг ривожланиши ва уларнинг туризм сохасида кенг куланилиши туфайли дастлаб электрон, кейинча ракамли туризмининг шаклланиши эвазига анъанавий туристик дестинациялар смарт туристик дестинацияларга айланиш тенденциялари кузатилмокда.

2. Туризми ривожланган давлатларда "Смарт шахар"ларни барпо этилиши мазкур худудларда Смарт туристик дестинацияларини шалланишига кучли таъсир утказмокда.

3. Туризм сохасида кластер технологияларини жорий этиб, туристик кластерларини ташкил этилиши натижасида туристик дестинацияларнинг мазмунида узгаришлар содир булиб, уларнинг туристик товар-контенти, маркетинг ва менежмент вазифалари кластерларга утиб

кетиш тенденцияга эга булмокда. Натижада, смарт туристик дестинацияларнинг таркиби ва максад-вазифалари узгармокда. Улар туризм тизимининг элементидан туристик кластерларни шакллантирувчи пойдеворига айланмокда. Ушбу пойдеворнинг усткурмаси сифатида туристик кластерлар юзага келмокда.

"Смарт туристик дестинация" анъанавий туристик дестинациядан фар; килади. Ракамли технологиялардан туризм фаолиятида кенг кулланиш натижасида юзага келган смарт туристик дестинация сайёхлик бизнесини кластер усулида ташкил этишда мухим роль уйнайди ва диккатга сазовор жойларга сайёхларни вертуал жалб этиш имконини яратади. Смарт туристик дестинацияда аклли ташриф жой хакида гап кетади. Бу жой шахар, туман, кишлок булиши мумкин. Шунингдек улар уртасида тафовут инновацион сервисни ривож топиш ва мавжуд товарларга эхтиёж инновацион воситалар оркали кондирилишида хам намоён булади. Агар анъанавий туристик дестинациядан кластер шаклантирувчи омил сифатида хизмат килса, смарт туристик дестинацияси туристик кластерларни ташкил этишнинг пойдевори сифатида хизмат килади. Виртуал сайёхлик бизнесни ривожланиши натижасида янги иш уринлари вужудга келади, логистиканинг яхшиланиши ва замонавий транспорт воситаларидан фойдаланиш имкони вужудга келади. Пандемиядан кейинги даврда сайёхлар уз доимий яшаш жойидан туриб хам онлайн экскурсияда катнашадилар.

Зиёрат туризмини кластер усулида ривожлантириш максадида биз "Зиёрат туристик дестинациянинг уч даражали смарт модели" ни тавсия этамиз (1-расм). Расмдан куриниб турибдики, тавсия этиладиган зиёрат дестинацион моделимиз куйидаги учта даражадан иборат:

I даража - жозибадор сайёхат ва зиёрат масканлар. Бу даражада туристик бозоридаги талаб холати ифодаланади. Унда диккатга сазовор ва мукаддас жойларининг сайёх ва зиёратчилар нигох,идан реал ва виртуал жозибадорлиги уз аксини топади.

II даража - зиёрат туристик дестинация объектларининг саёхдт ва зиёрат бизнесбоплиги. Бу даражада туристик бозоридаги таклиф тизими х,олати ифодаланади.

Унда диккатга сазовор ва мукаддас жойларда туристик бизнесни ривожлантириш имкониятлари уз аксини топади.

III даража - зиёрат туристик дестинацияда АКТ имкониятлари ва унга ташриф буюрадиган сайёх, ва зиёратчиларнинг АКТ дан фойдаланиш холати ифодаланади. Бу даражада АКТ хизматлари бозоридаги талаб ва таклиф холати ифодаланади. Смарт зиёрат туризмни шаклланганлиги ва ракамли технологияларининг ривожланганлиги уз аксини топади.

I даража - Жозибадор сайёхат ва зиёрат

масканлар II даража - Туристик дестинация

объектларининг саёхат ва зиёрат

бизнесбоплиги

III даража - Зиёрат туристик дестинацияда АКТ имкониятлари

1-расм. Зиёрат туристик дестинациянинг уч даражали смарт модели (Муаллиф ишланмаси).

"СМАРТ зиёрат туристик худуд"ни шакллантиришнинг ракамли технологиялари куйидагилардан иборат:

1. BlueTooth, Wi-Fi каби симсиз маълумотларни узатишнинг мобиль интернетга кириш технологияси.

2. Мобиль телефонлар учун мини-атласлар, туристик кулланмалар, навигация дастурлари, маршрутларни курсаткичлари, контент каби зарурий ахборот материаллари ва иловалар.

3. Зиёратгохлар, мyзейлap, кoнцеpт заллари ва тypфиpмaнинг веб-сайтлари, шyнингдек мaвсyм учун мaдaний-кyнгилoчap тадбирлар хакидаги мaълyмoтлap xopижий тилларга таржима килиниб, ягoнa дастур фopмaтидa киритилган х^да, саёхат oпеpaтopлapи, xaлкapo авиашмпаниялар ва мехмoнxoнa бирлашмаларининг веб-сайтларида реклама килинади.

4. Сyнгги-фoйдaлaнyвчилapнинг булутли шмпьютер (cloud computing), нарсалар интернети (internet of things) ва интернет-сервис тизими теxнoлoгиялapи. Ушбу булутли хишблаш теxнoлoгияси смapтфoнлap учун "Туристик гид" каби дастурларда ^лланилади ва бир вактнинг yзидa минглаб туристларнинг axбopoт эхтиёжларига aвтoмaтик шаклда xизмaт ^рсатиш имшнини беради.

Хулoсa. Ракамли туризмнинг шаклланиши ва pивoжлaниши сари туристик тизим таркибида туб yзгapишлap сoдиp бyлмoкдa. Энди, туристлар ракамли теxнoлoгиялapдaн фoйдaлaниб, yзлapи дoимий яшаш манзилларини тарк килмасдан хам туристик xизмaтлapидaн бахраманд 6улиш имкoнигa эга бyлaдилap. Туристларнинг бундай саъй-харакатлари кopoнaвиpyс пандемияси даврида як^л нaмoён 6улди. Бyлaжaк сайёх ва зиёратчилар yзoк вакт уйда туришдан зерикиб, интернетдан фoйдaлaнгaн хoлдa турли вертуал туристик турлардан фoйдaлaнишгa киришганлар. Бунда зиёрат туристик тизимининг таянч ашси сифатидаги "зиёрат туристик дестинация" мaзмyн-мoхият жихатидан yзгapaди. Энди, юкopидa таъкиланганидек, сайёх ва зиёратчилар туристик худудга келмасдан, туристик xизмaтлapни ракамли теxнoлoгиялapдaн фaoл фoйдaлaниш эвазида, глoбaл интернет тapмoFигa киритиб ^ядилар. Тoки пoтенциaл сайёх интернетга кириб, ушбу xизмaтлapдaн фoйдaлaниш имшнига эга 6улсин. Бундай вазиятда "туристик дестинация" тушунчаси янгича талкинга эга бyлaди. Туристик дестинацияснинг янгича - "СМЛРТ" туристик дестинация мoдели юзага келади. Уни зиёрат туризмини кластер усулида pивoжлaнтиpишдa фoйдaлaниш мумкин бyлaди.

Шундай килиб, зиёрат туризмида ЛКТ ва Интернетдан кенг ^ламда фoйдaлaниш эвазига зиёpaтгoхлap анъанавий зиёрат масканлардан смарт зиёрат туристик худудларга айланади ва xилмa-xил туристик талаб-эхтиёжларни ^ндириш учун кенг имкoни бop зиёрат туристик кластерларни вужудга келтиради. Туристик худудларни кластерлаштириш жараёнида, агар анъанавий туристик дестинация туристик кластерини шакллантирувчи таянч ашс бyлсa, смарт туристик дестинация унинг ядpoсини шакллантирувчи пoйдевop сифатида xизмaт килади.

АДАБИЁТЛАР

1. Ибpaгимoв Н.С. Мамлакат дoиpaсидa туризмнинг уч машнли тизимли тахлили. "Иктисoдиёт ва иннoвaциoн теxнoлoгиялap" илмий электpoн журнали. № 6, шябрь-декабрь, 2017 йил. 1-10- бетлар.

2. Мoлчaнoвa В.Л. Тенденции иннoвaциoннoгo развития тypистскиx дестинаций: «умная дестинация» / М.Л. Мoлчaнoвa // Экoнoмикa и пpедпpинимaтельствo. — 2017. —№ 9-3 (86-3). — С. 715-720.

3. Нишлаев С.С. Стратегия фopмиpoвaния единoгo тypистскoгo пpoстpaнствa в регшне: (На прим. Санкт-Петербурга и Ленингр. oбл.): aвтopеф. дис. ... канд. эшн. наук: 08.00.05 / С-Петерб. гoс. ун-т экoнoмики и финаншв. - СПб., 2000. — 16 с.

4. Buhalis D. Marketing the competitive destination of the future // Tourism Management. 2000. № 21 (1). P. 97-116.

5. Boes, K., Buhalis, D., Inversini, A. (2015). Conceptualising smart tourism destination dimensions. In I. Tussyadiah and A. Inversini (Eds.), Information and communication technologies in tourism 2015.Heidelberg, Germany: Springer. 391-403 pp.

6. Leiper N.Tourism system: an interdisciplinary perspective. Palmerston North, New Zealand: Department of Management Systems, Business Studies Faculty, Massey University, 1990, 289 p.

7. Peter F. Drucker.The Practice of Management by . Published October 3rd 2006 by Harper Business. 416 pages. http://www.litres.ru/piter-druker/praktika-menedzhmenta-2/?lfrom.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.