Научная статья на тему 'СИНХРОН МАШИНАЛАРДА ДИНАМИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ МУАММОЛАРИ'

СИНХРОН МАШИНАЛАРДА ДИНАМИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ МУАММОЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Электротехника, электронная техника, информационные технологии»

CC BY
413
45
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по электротехнике, электронной технике, информационным технологиям , автор научной работы — Сардор Дўстмуродович Тўраев, Беҳзод Бобурович Амруллаев, Адҳамжон Алишер Ўғли Бойбеков

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «СИНХРОН МАШИНАЛАРДА ДИНАМИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАДҚИҚ ЭТИШ МУАММОЛАРИ»

СИНХРОН МАШИНАЛАРДА ДИНАМИК ЖАРАЁНЛАРНИ ТАДЦЩ

ЭТИШ МУАММОЛАРИ

Сардор Дустмуродович Бе^зод Бобурович Ад^амжон Алишер уFли Тураев Амруллаев Бойбеков

Тошкент ирригатсия ва кишлок; хужалигини Тошкент ирригатсия ва

механизатсиялаш мухандислари институти Бухоро кишлок; хужалигини

филиали механизатсиялаш

мухандислари институти

Бутун дунёда замонавий электр энергетикаси тизимида синхрон машиналар кенг кулланилади. Синхрон машина генератор сифатида хам, мотор сифатида хам ишлай олади. Лекин амалда бундай машиналар асосан генератор сифатида ишлатилади. Саноат корхоналарида баъзи уртача ва катта кувватли механизмларни харакатга келтириш учун синхрон моторлар хам кулланилади. Бу машиналар асосан электр станцияларда узаро синхронлашган холда ишлайди. Синхрон иш режимида хар кандай огиши тармокда катта аварияларга олиб келади.

Синхрон машиналар асосан генератор сифатида ишлатилади ва деярли 100% электр энергияси синхрон генераторларда ишлаб чикарилади. Синхрон гененраторлар факат синхрон тезликда ишлагани учун бошка хар кандай тезлик асинхрон (ёки авария) режими хисобланади. Шунинг учун асихнрон иш режимларини ёки техник узгарганда вужудга келадиган иш режимларини тадкик килиш катта иктисодий -амалий ахамиятга эга муаммо хисобланади.

Синхрон машина генератор сифатида ишлаши учун унинг роторини кандайдир бирламчи мотор ёрдамида айлантириш лозим. Бунда машинанинг асосий магнит майдони статор чулгами урамларини кесиб утади ва бу чулгамда ЭЮК хосил килади. Демак, синхрон генератор электромагнит индукцияси конуни асосида ишлайди. Бунда бирламчи моторнинг механик энергияси синхрон генераторда электр энергияга айланади. Синхрон машинани синхрон тезликга чикишгача булган жараён асинхрон иш режими хисобланади. Асинхрон иш режими тармокда система аварияларини вужудга келтиради. Шунинг учун бундай динамик режимларни тадкик килиш долзарб масала хисобланади.

Агар синхрон машинанинг статор чулгамлари кучланиш U ва частота f булган электр тармогига уланса, чулгамлардан утувчи уч фазали токлар, асинхрон машинадагига ухшаб, статор ичида айланма магнит майдони хосил килади. Бу майдоннинг машина кузгатиш чулгамининг токи 1К хосил килган майдон билан узаро таъсири натижасида машинанинг роторига айлантирувчи электромагнит момент таъсир эта бошлайди. Машина мотор булиб ишлаганда электромагнит

момент айлантирувчи момент булади. Генератор сифатида ишлаганда бу момент тормозловчи момент булади. Машина тургун режимда ишлаб турганда унинг ротори магнит майдонига нисбатан кузгалмасдир ва ротор валидаги механик юкламага боглик булмаган холда n1=n2 частота билан айланади.

Тармок кучланиши жуда камайиб кетганда (киска туташиш узокда булганда) синхрон машинани синхронизмда ушлаб колиш учун кузгатиш токини энг катта кийматгача ошириш кулланилади. Бу шароитда кузгатиш токи энг катта кийматга эришади ва натижада кузгатгичнинг якорида кучланиш узининг энг катта кийматигача усиб боради.

Кузгатиш чулгамини узгармас ток билан таъминлаш усулига караб синхрон машиналарнинг кузгатиш системаси икки хил булади: а) мустакил кузгатиш системаси; б) уз-узидан кузгатиш системаси. [2]

Олдин айтиб утилганидек, синхрон генераторнинг асосий магнит окими Ф0 кузгатиш чулгами томонидан хосил килинади. Ротор бирламчи мотор ёрдамида айлантирилганда бу оким статор чулгами симларини кесиб утади ва улардан ЭЮК хосил килади. Уч фазали генераторнинг бир фазасида хосил буладиган ЭЮКнинг таъсир этувчи кийматини (3-4) да аниклаган эдик:

Е = 4,44«! к^фт (В) Бу ерда: тх -фаза чулгамининг урамлар сони; к -чулгам коэффициенти

Ф -кузгатиш чулгамининг максимал магнит окими

Кузгатиш чулгамидан утувчи ток кичкина булганда магнит окими хам кичкина булади, машинанинг магнит утказгичи (унинг пулат кисмлари) хали туйинмаган булади. Бу шароитда уларнинг магнит каршиликлари хам кичкина. Бу холда магнит окими факат ротор билан статор орасидаги хаво оралигининг магнит каршилиги билан аникланади. Бу вактда Фа = f (lK) богланиш тугри чизик куринишида булади. Кузгатиш токи усиб борган сари магнит окими хам усиб боради. Натижада магнит утказгич пулат кисмларининг магнит каршилиги хам катталаша боради. Пулат кисмларда магнит индукцияси 1,7... 1,8 Т дан ошганда, пулат кисмларнинг магнит каршилиги жуда тез катталашади. Бу шароитда магнит окимининг кузгатиш токига богланиши эгри чизик куринишида булади.

Салт ишлаш характеристикаси генератор салт ишлаганда унинг кучланиши Üw ни ёки ЭЮК Е0 ни кузгатиш чулгамининг токи IK билан кандай богланганлигини ифодалайди. Бу характеристика юклама токи нолга, яъни = 0 тенг ва айланиш частотаси узгармас булганда текширилади, яъни:

Ео = U10 = f (lK Xn = const Салт ишлаш характеристикаси амалда тажриба утказиш йули билан аникланади. Бунинг учун 160-расм, а да берилган схема йигилади. Схемада статор

ва кузгатиш чулгами занжирларига амперметр уланади. Турли фазалар орасидаги кучланиш эса волтметр билан улчанади. Кузгатиш чулгамининг токи RK реостат билан ростланади.[3]

Бирламчи мотор юргизилади ва кузгатиш чулгамининг токи аста оширилади. Ток ортгани сари статор чулгами клеммаларида ЭЮК ёки кучланиш токка деярли пропорционал равишда усиб боради, машинанинг ферромагнит узаги туйингани сари, кучланишининг усиши секинлашади. Роторнинг магнит кутбларида колдик магнит индукцияси мавжудлигидан салт ишлаш характеристикаси нолдан эмас, балки кучланишнинг маълум кичик кийматидан бошланади. Бирламчи мотор юргизилгандан сунг кузгатиш чулгамида ток нолга тенг булса хам статор чулгамида кандайдир Ек ЭЮК хосил булади. Кузгатиш токини нолдан максимал кийматгача оширилади ва токнинг турли кийматларида кучланиш кийматлари ёзиб борилади. Сунг кузгатиш токи максимал кийматдан нолгача камайтирилади. Олинган маълумотлар асосида салт ишлаш характеристикаси (160-расм, б) курилади. Олинган эгри чизикларнинг уртасидан чизилган эгри чизик хисоблаш учун асос килиб олинадиган салт ишлаш характеристикаси хисобланади. Салт ишлаш характеристикасининг киялиги хаво оралигининг магнит кучланиши, характеристика учининг эгилиши магнит занжирининг туйиниш даражаси билан аникланади. [4]

Генераторнинг турли характеристикалари, одатда, нисбий бирликларда ифодаланади. Шунинг учун координата укларига абсолют микдорлар эмас, балки уларнинг номинал кийматларига нисбати куйилади. Масалан, салт ишлаш характеристикасининг координата укларига:

TT* — U 0 Т* — 1K

U° = ' K =

U 1H 1 KH

куйилади.

Нисбий бирликдаги катталиклар юлдузча (*) билан курсатилади. Характеристика нисбий бирликларда курилганда кучланишлар укида бирлик кучланиш сифатида, номинал кучланишга тенг салт ишлаш кучланиши E = U = U1H олинади; токлар укида бирлик ток сифатида U0 = кучланишга мос номинал кузгатиш токи !ш олинади.

Синхрон генератор статорининг айрим фаза чулгамларига кийматлари тенг ва бир хил характердаги юклама уланса, чулгамларнинг бир-бирига нисбатан 120о га силжиган уч фазали токлар ута бошлайди. Бу токлар статор ичида айланиш частотаси nj булган айланма магнит майдонини хосил килади. Синхрон машиналарда айланма магнит майдонининг айланиш частотаси nj роторнинг айланиш частотасига тенг (nj=n2). Юклама токи якор магнит окими Фа ни хосил килади. Бунда якорнинг магнит окими Фа ва кузгатиш чулгамининг Ф0 магнит

окими бир-бирига нисбатан кузгалмас булиб, бу окимлар биргаликда машинанинг йигинди Фй магнит окимини ва сочилма окимини Фы хосил килади.[5]

Умуман, юкламали генераторда йигинди магнит окими Фй кузгатиш чулгамининг магнитловчи кучи F0 билан якор чулгамининг магнитловчи кучлари Fa нинг биргаликда таъсири натижасида хосил булади. Кузгатиш чулгамининг магнитловчи кучи генераторнинг юкламасига боглик булмайди. Якорнинг магнит окими юклама киймати ва характерига боглик. Шунинг учун хам юкламали генераторда хосил буладиган йигинди магнит окими машина салт ишлаганда факат кузгатиш чулгами томонидан хосил килинадиган магнит окимидан анча фарк килади. Якор магнит окими Фа нинг кузгатиш чулгами хосил киладиган магнит окими Ф0 га таъсири якор реакцияси дейилади.

Актив юкламада якорь реакцияси магнитсизлантирувчи таъсир курсатади. Бунда, якор реакцияси асосий магнит майдонга кундаланг холатда булади. Умумий магнит майдон бир мунча камаяди. Магнит майдон айланиш йуналишига тескари томонга кучаяди.

Индуктив ва сигим характердаги юкламада якорь реакцияси умумий магнит майдонга нисбатан буйлама таъсирда булади ва умумий магнит майдонга салбий таъсир курсатмайди.

Аралаш характердаги юкламада якор реакцияси куйидагича таъсир курсатади. Агар, натижавий ток фаза жихатдан ЭЮК дан оркада колса, магнит майдон камаяди. Агар, натижавий ток фаза жихатдан ЭЮК данилгарланма фазада булса, магнит майдон кучаяди.

Одатда, генераторнинг ташки характеристикаси юклама характерига караб хар хил булади. Шунинг учун бу богланиш актив, индуктив ва сигим каршиликли юкламада текширилади. Актив каршиликли юкламада юклама токи ортгани сари генераторнинг кучланиши камая боради (1-эгри чизик). Бунда юклама токи ортиб борганда статор чулгамида кучланиш пасайиши ортади ва якорь реакциясининг кундаланг ук буйича йуналган окими хам ортади. Индуктив каршиликли юкламада юклама токи ортган сари кучланиш купрок камаяди, чунки бунда якорь реакциясининг буйлама окими купаяди, натижада унинг магнитсизловчи таъсири ортади (2-эгри чизик). Сигим каршиликли юкламада юклама токи ортган сари генераторнинг кучланиши ортади (3-эгри чизик). Бунда якорь реакциясининг сигим каршиликли юклама хосил киладиган магнитловчи таъсири купаяди. [6]

Синхрон генераторнинг кучланиши юклама узгаришига караб доимо узгариб туради. Генератор кучланишининг салт ишлашдан то номинал юклама билан ишлагунча узгариши кучланишнинг номинал узгариши дейилади. Кучланишнинг номинал узгаришини ташки характеристика ёрдамида аниклаш мумкин. Кучланишнинг бундай узгаришини номинал кучланишга нисбатан процент хисобида аникланади:

E - U Аи% = 0 U 1H • 100%

U1H

Одатда, синхрон генераторлар актив - индуктив характерли юклама билан ишлайди. Бунда cosy=0,9...0,85 булади. Бу холда кучланишнинг номинал узгариши Аи%=25...35% булиши керак. Генераторга уланган истеъмолчиларда номинал кучланиш булиши учун у кучланишни автоматик ростлайдиган курилмага эга булиши керак. Аи% нинг кичик булиши максадга мувофикдир.[6]

REFERENCES

1.Кокорев А.С. Справочник молодого обмотчика электрических машин. -М.: Высщая школа, 1985 -2008. -208 с.

2. Лихачев В.Л. Электродвигатели асинхронные. -М.: СОЛОН-Р. 2002 . -304 с.

3.ПРЯМОЙ КОНТРОЛЬ КРУТЯЩЕГО МОМЕНТА ДВИГАТЕЛЯ*ХД Ачилов, МБ Иноятов, ДИ Комилов... - The Way of Science, 2014Цитируется: 2 Похожие статьи

4. СИНХРОННАЯ РАБОТА ФАЗ РОТОРНЫХ АСИНХРОННЫХ ДВИГАТЕЛЕЙ МЕРЫ ПО УВЕЛИЧЕНИЮ КОЭФФИЦИЕНТА ПЕРЕДАЧИ МОЩНОСТИАОР Ачилов Х.Д., Бешимов Ш.Д.^е Way of Science, 32-35

5. ИНФОРМАЦИЯ О НАХОЖДЕНИИ МОЩНОСТИ СОЛНЕЧНОГО КОНЦЕНТРАТОРА И ЭФФЕКТИВНОСТИСД Тураев, ИФ ^амроев - Экономика и социум, 2020

6. Analysis of the interaction of polar and rotate coordinate systems in asynchron motor electrical control

PR Ramazonovich, TS Dustmurodoa, OB Jorayevich - ACADEMICIA: An International Multidisciplinary 2020

7.Международный научно-образовательный электронный журнал «ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». Выпуск №19 (том 3) (октябрь, 2021). Дата выхода в свет: 31.10.2021. bet: 628.«ноанъанавий энергия манбалари курулмаларда кулланиладиган каршиликни улчаш сенсорларини тахлили. Жумаев А.А, Нуров Х.И

8. Международный научно-образовательный электронный журнал «ОБРАЗОВАНИЕ И НАУКА В XXI ВЕКЕ». Выпуск №15 (том 3) (июнь, 2021). Дата выхода в свет: 30.06.2021. Bet:578.«cdm-30 тизимидаэкспериментал олинган кисман зарядсизланиш импулсларининг улчов натижаларини тахлил килиш» Ж.Ф.Холлиев, Б.Б.Амруллаев International Journal of Innovative Analyses and Emerging Technology | e-ISSN: 27924025 | ://openaccessjournals.eu | Volume: 1 Issue: 5 bet: 219.

Development of Analog Software Models for Energy Efficiency Management and Control Nurov X. I, Jumayev A. A. Amrullayev. B.B.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.