Научная статья на тему 'ҚЎШМА ГАПЛАР ОРҚАЛИ ИФОДАЛАНГАН СТИЛЕМАЛАР (АСИНДЕТОН, ПОЛИСИНДЕТОН) НИНГ СТРУКТУРАЛ-СЕМАНТИК ТУРЛАРИ'

ҚЎШМА ГАПЛАР ОРҚАЛИ ИФОДАЛАНГАН СТИЛЕМАЛАР (АСИНДЕТОН, ПОЛИСИНДЕТОН) НИНГ СТРУКТУРАЛ-СЕМАНТИК ТУРЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
396
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Стилeма / Қўшма гаплар / синтактик-стилистик фигуралар / асиндетон / полисиндетон

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Мадина Нурпилла Қизи Рахматова, И. К. Ўсаров

Ушбу мақолада тилшуносликда ўрганиладиган синтактик-стилистик воситаларнинг нутқдаги ишлатилиш аҳамияти, уларнинг нутқнинг эмоционаллигини оширишга ёрдам берадиган махсус синтактик қурилмаларидан асиндетон ва полисиндетон ҳақида атрофлича маълумотлар берилган. Инглиз ва Ўзбек тилидаги қўшма гаплар орқали ушбу стилмаларнинг структурал-семантик турлари икки тилда мисоллар бериш орқали тахлил қилинган ва уларни нутқда ишлатилиши Инглиз ва Ўзбек тилларидaги мисоллaрни бир-биригa тaққослaш орқaли икки тилдаги ўхшаш вa фaрқли жиҳaтлaри тушунтириб берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ҚЎШМА ГАПЛАР ОРҚАЛИ ИФОДАЛАНГАН СТИЛЕМАЛАР (АСИНДЕТОН, ПОЛИСИНДЕТОН) НИНГ СТРУКТУРАЛ-СЕМАНТИК ТУРЛАРИ»

КУШМА ГАПЛАР ОРЦАЛИ ИФОДАЛАНГАН СТИЛЕМАЛАР (АСИНДЕТОН, ПОЛИСИНДЕТОН) НИНГ СТРУКТУРАЛ-СЕМАНТИК

ТУРЛАРИ

Мадина Нурпилла кизи Рахматова

Хорижий филология факултети, Инглиз филологияси кафедраси, Лингвистика (инглиз тили) йуналиши, 2-курс магистранти Илмий раубар: ф.ф.н., доц. И. К. Усаров

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада тилшуносликда урганиладиган синтактик-стилистик воситаларнинг нуткдаги ишлатилиш ахамияти, уларнинг нуткнинг эмоционаллигини оширишга ёрдам берадиган махсус синтактик курилмаларидан асиндетон ва полисиндетон хакида атрофлича маълумотлар берилган. Инглиз ва Узбек тилидаги кушма гаплар оркали ушбу стилмаларнинг структурал-семантик турлари икки тилда мисоллар бериш оркали тахлил килинган ва уларни нуткда ишлатилиши Инглиз ва Узбек тилларидаги мисолларни бир-бирига таккослаш оркали икки тилдаги ухшаш ва фаркли жихатлари тушунтириб берилган.

Калит сузлар:Стилема, Кушма гаплар , синтактик-стилистик фигуралар, асиндетон, полисиндетон

Кушма гаплар камида икки предикатив бирлик - содда гаплар йигиндисидан иборат булган синтактик курилма сифатида тугал фикр ифодалайди. Шу билан бирга кушма гаплар турли экспрессив-эмоционал вазифаларни бажариши хам мумкин. Бунинг учун улар, энг аввало, структурал курилиши жихатидан узига хос характерга эга булиши керак. Кушма гапларнинг бундай шаклланишида синтактик-стилистик фигуралар асосий рол уйнайди.

Бадиий адабиётда ифодали нутк воситаси сифатида мухим рол уйнайдиган, мазмунан стабиллашган нутк ибораларига синтактик-стилистик фигуралар -воситалар дейилади1. Синтактик-стилистик фигуралар ифодали нуткнинг шундай воситалари саналадики, улар иштирокида тузилган нутк формаси тулик бир бутун синтактик курилмадан иборат булади. бу эса мавжуд синтактик-стилистик фигураларнинг энг характерли ва умумий белгисидир.

Синтактик-стилистик фигуралар бадиий тасвирда ифодалилик хосил килувчи ва маълум бир стилистик вазифа бажарувчи интонацион синтактик-стилистик воситалар, усуллардир. Бу воситалар адабиётшуносликда поэтик синтаксис ёки риторик фигуралар деб юритилади. Синтактик-стилистик фигуралар нуткнинг эмоционаллигини оширишга ёрдам берадиган махсус синтактик курилмалардан

1 Рубайло Л.Т. Художественные средства языка. М., 1961, С.54

Uzbekistan www.scientificprogress.uz

Page 716

I

иборат булиб, уларга параллелизм, такрор ва унинг турлари, антитеза, хиазм, асиндетон, полисиндетон, анафора, эпифора, катафора, инверсия, эллипсис, санаш усуллари, градация кабилар киради.

Синтактик-стилистик фигураларни аниклаш ва тахлил килиш стилистиканинг энг мухим масалаларидан биридир. Синтактик-стилистик фигуралар риторикага оид адабиётларда поэтик синтаксис предмети сифатида изохланади. Бу фигураларнинг бошка нутк стилларида хам маълум бир стилистик вазифанинг бажариш имконияти уларнинг факат поэтик нутк синтаксиси учунгина эмас, балки умумий адабий тил синтаксиси учун хам характерли эканлигини курсатувчи далилдир. Хрзирги замон узбек адабий тили синтактик курилишида стилистик фигураларнинг роли катта. Айникса, кушма гаплар стилистикаси муаммолари хал килинганда, бундай фигуралар асосий факторлардан бири сифатида каралиши лозим.

Синтактик-стилистик фигуралар тилнинг ифодали воситалари доирасига киради. Бу воситалар даставвал поэтик нуткка хос фигуралар сифатида каралган булса-да, кейинги вактларда нашр этилган тилшуносликка оид адабиётларда прозаик нутк ходисаси сифатида хам урганила бошланди. Стилистик фигуралар нуткни таъсирли ва жозибали килиш билан бирга, фикрни тингловчига тез ва осон етказиш имкониятини тугдиради. Улар ёрдамида хосил килинган нутк шакллари жарангдорликка мойил булади, шунинг учун хам уларни лугавий-логик ургули нутк деб аташ хам мумкин.

Синтактик-стилистик фигураларнинг кушма гап тузилишидаги вазифаси хакида умуман, хеч нарса дейилмаган. Бу масала эндигина кун тартибига куйилмокда. Стилистик воситалар доирасида жуда кенг булиб, бу уринда ушбу маколада, асосан, кушма гапда фаол кулланувчи фигуралар юзасидангина фикр юритилади.

Кушма гапларнинг коммуникатив-прагматик ва стилистик жихатлари буйича туркологияда килинган махсус ишлар жуда кам. Татар тилшунослигида кушма гап стилистикаси билан боглик булган айрим масалалар М.З.Закиев, С.М.Ибрагимов ишларида ёритилган (Закиев 1983, Ибрагимов 1970, 207-бет).

Озарбайжон тилида Ш.В.Юсуфли узининг стилистик синтаксисга багишланган докторлик диссертациясида (6-боб) кушма гапларнинг бадиий нуткдаги стилистик вазифасига кисман тухталиб утган (Ш.В.Юсифли 1973, 1978).

Узбек тилшунослигида синтактик воситалар стилистикаси, синтактик воситаларнинг маълум турлари, стилистик жихатлари А.Мамажоновнинг "Кушма гап стилистикаси" (А.Мамажонов, 1990) ва А.Шомаксудов, И.Расулов, Р.Кунгуров, Х.Рустамов (1983) ларнинг хаммуаллифликдаги ишларида айрим хусусиятлари у ёки бу жихатдан урганилган, лекин уларда кушма гапларнинг стилистик воситалар (фигуралар) ва усуллар сифатида кулланадиган асиндетон,

полисиндетон, антитеза, хиазм, зевгма, катафора ва бошка шу каби бир катор турлари хакида кискача маълумотлар берилган холос (А.Шомаксудов, И.Расулов, Р.Кунгуров, Х.Рустамов 1983, 228-362 бетлар).

Кейинги йиллар тадкикотларида кушма гапларнинг коммуникатив-прагматик ва стилистик жихатларига оид айрим кимматли маълумотлар А.Нурмонов, Н.Махмудов, А.Ахмедов,С.Солихужаеваларнинг "Узбек тилининг мазмуний синтаксиси" китобида берилган. Лекин бу изланишларда хам юкорида зикр этилган синтактик-стилистик воситалар ва уларнинг нуткдаги коммуникатив-прагматик вазифалари хакида маълумотлар берилмаган (А.Нурмонов, Н.Махмудов, А.Ахмедов, С.Солихужаева 1992, 140-183 бетлар).

Бирок, шуни таъкидлаш лозимки, кейинги ун йилликда синтактик стилистика, жумладан, кушма гаплар стилистикаси борасида олиб борилган чогиштирма тадкикотлар сирасига И.Усаров тадкикотларини киритиш мумкин. Унда тадкикотчи кушма гаплар стилистикасини хам хусусий хам киёсий планда куришга муяссар булган. Жумладан, бизнинг тадкикотимиз объекти булган асиндетон ва полисиндетон синтактик стилистик воситалари - стилемалар2ни структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик жихатлари кенг ва батафсил ёритиб берилган.

Маълумки, тилда мавжуд воситаларнинг - бирликларнинг барчаси у ёки бу функционал стилга тааллукли булиб, узига хос коммуникатив-прагматик ва стилистик вазифаларни бажаради. Кушма гап хам тил воситаларининг бир тури -семиозис сифатида узига хос структурал курилишга, маъно ва мазмун куламларига эга булиб, бетакрор вазифаларни бажаради ва мулокотни тулаконли, содда гапга нисбатан бир томондан мураккаброк, иккинчи томондан эса тушунарлирок, ифодалирок амалга оширилишини таъминлашга хизмат килади. Шундай килиб, кушма гап сода гапда ифодаланган объектив вокеликка нисбатан мураккаб булган вокеликни ифодалаш учун тилда мавжуд булиб, ана шундай мухим бир вазифани бажариш учун хизмат киладиган махсус тил бирлиги булиб хисобланади.

Кушма гапнинг бундай узига хос хусусиятлари унинг мавжуд функционал стилларга бевосита алокадор эканлигидан далолат беради, чунки кушма гап турлари, уларнинг компонентларини бир-бирлари билан боглаш учун кулланиладиган турли воситалар узларининг ранг-баранглиги, маълум стилистик юкламаларни бевосита ташишликлари билан бир-бирларидан фарк киладилар. Юкоридаги фикрлардан шундай хулоса келиб чикадики, кушма гап ва унинг компонентларини богловчи турли воситалар узларида нафакат стилистик юкламаларни ташийдилар, балки узига хос коммуникатив-прагматик вазифаларни хам бажарадилар, акс холда кушма гапнинг бунчалар куп турлари, уларнинг

2 Стилема термини илк бор 2004 йилда И.Усаровнинг номзодлик диссертациясида цулланилган

Uzbekistan www.scientificprogress.uz Page 718

компонентларини бир-бирига богловчи воситалар шунчалар ранг-баранг булмас эди.

Масалан, инглиз тилида 'IMt, so that, in order that" каби, узбек тилида эса "деб, шояд, зора" богловчилари оркали богланган кушма гап турларини киёслайлик:

"He sent her the telegram in order that she might know what was happening in the city" (S.Maugham. Theatre, p.216)

"Мен бу гапларни у тушунсин деб айтаман". "Мен бу гапларни айтаман, шояд (зора) у тушунса" (бу мисолларнинг кесимларидаги модалликнинг хар-хиллигига эътиборни каратиш лозим).

Кушма гап хам суз сингари яхлит тил бирлиги сифатида ранг-баранг стилистик ва коммуникатив-прагматик жихатларга эга ва хилма-хил вазифаларни бажариши мумкин. Юкорида келтирилган мавжуд манбаларда кушма гапларнинг айрим стилистик жихатлари хакида суз юритилган булса, уларнинг коммуникатив-прагматик хусусиятлари хакида деярли маълумотлар йук, бундай масалалар алохида илмий-амалий иш объекти сифатида халигача урганилмаган. Мулокотнинг хар кандай турида (хох огзаки, хох ёзма булсин), кушма гаплар, одатда, бетакрор стилистик ва коммуникатив-прагматик вазифаларни амалга оширади.

Тилшуносларнинг изланишлари натижалари шуни курсатдики, кушма гап йирик тил бирлиги сифатида хилма-хил курилишга, ранг-баранг маъно ва мазмун куламига эга. Улар бир катор стилистик ифода воситалари ва фигуралари сифатида мулокотда хизмат килар экан. Улар жумласига бевосита асиндетон, полисиндетон, анафора, эпифора, хиазм, антитеза, зевгма, климакс, антиклимакс, гипербола каби стилистик ифода воситалари киради. Асиндетон ва полисиндетон ходисалари нуткда тез-тез учраб турадиган ва узига хос структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик курилишга эга булиб, маълум стилистик вазифаларни бажарадилар.

Асиндетон камида учта богловчисиз богланган, уюшик компонентларни уз ичига олган структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик бирлик булиб, у гапирувчининг/ёзувчининг мулокотдан кузлаган муддаоси ва максадини ифодаловчи стилистик воситадир.

Инглиз тилида Асиндетон узига хос структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик моделларга эга. Тилда кушма гаплар оркали ифодаланган асиндетоннинг куйидаги инвариант моделлар асосида курилишини тилшунос

^ 3

олим И.Усаровнинг номзодлик диссертациясида аникланган .

3 Ушбу тадцицотда цуйидаги цисцартмалар билан иш курилган, унда S1 - гапнинг объекти (эгаси), S2(3.4.5.6) - бо^анувчи компонент (гап)нинг субъекти, Р1 - гапнинг предикати (кесими), Р2(3 45 6) - бо€ланувчи компонент (гап)нинг предикати, а - асиндетик (бо€ловчисиз) бо^аниш, s - синдетик (бо€ловчили)

Тадкикот оркали шу нарса аникландики, инглиз тилида кушма гаплар оркали ифодаланган стилемалар, жумладан, асиндетон инвариант структурал-семантик моделлари жами 3 та:

1. S1+P1a+S2+P24

"In he came, out we went" (J.London "Short Stories", 216)

2. S1+P1, a+S2+P2,a+S3+P3

"It struck twelve o'clock, there was nobody in the office, everybody was watching CNN news over the TV in the hall" (Morning Star. 1997, N43, p.3)

3. S1+P1, +a+S2+P2,+a+S3+P3 +a+S4+P4

Tarrant was on the threshold, he lingered a little, he embarrassed by her grimness, he for himself had always inclined to rose-colored views of progress, of the march of

truth (H.James, The Bostonians, p.169)

Полисиндетон богловчи оркали богланган камида учта уюшик компонентларни уз ичига олган структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик бирлик булиб, у гапирувчининг / ёзувчининг мулокотдан кузлаган маълум муддаоси ва максадини ифодаловчи стилистик воситадир.

Шундай килиб, полисиндетон бу узига хос махсус стилистик восита булиб, гапларда (жумладан, кушма гаплар компонентлари олдидан/ортидан) айнан бир хил богловчи воситаларни атайлб, такрор ва такрор ишлатилишидир (Гальперин, 1976, 318-бет). Полисиндетон бир томондан нуткда гаплар ва уларнинг кисмларини ритмик жихдтдан уйкашлигини таъминласа, иккинчи томондан уларни куллаётган шахснинг нуткидаги жушкинликни, ундаги жумлалар охднгдорлигини ва жозибадорлигини таъминлайди:

Масалан:

"Twas the troubles of the times, and the loss of property, that brought him down; he wasted from day to day, and all my care and anxiety were lost, for how Harvey is no better than a beggar and who is there to pay me for what I have done (J.Fenimore Cooper. The Spy, p.144)"; "The frontiers of one blend with the outside limits of the other, and he who attempts to tread this dangerous ground may be sometimes in the one domain and sometimes in the other, so the only safe road is the broad highway that leads straight through and has been well by line and compass" (O.Henry, Selected Stories, p.375)"

бо€ланиш, Oi - гапнинг объекти (тулдирувчиси), О2(3.4) - бо€ланувчи компонент (гап)нинг объекти (N 5.6.7...) - бо€ланувчи компонентлар сони, - стилемаларда маъно ва мазмунга кура зидлашган

компонентлар ёки гап булклари, Т - текстеманинг биринчи компоненти, Th - текстеманинг биринчи компоненти темаси, R^ - текстеманинг биринчи компоненти ремаси, T2 - текстеманинг иккинчи компоненти, Th2 - текстема иккинчи компонентининг темаси, Rh2 - текстема иккинчи компонентининг ремаси, (N) - турт ёки ундан ортик компонентли асиндетон.

4 Тадкикотимизда кулланилаётган структурал моделлар И.Усаров илмий ишларидан олинган.

Бундан ташкари, полисиндетон гапларда акс этаётган объектив вокеликдаги ходисалар, иш харакатларнинг амалга оширилиши, бажарилиш изчиллигини ифодалашга хам бевосита хизмат килади ва уларни бурттириб, таъкидлаб курсатишда мухим омил саналади.

Масалан:

"Хуп айтайлик, сен у ерга бординг хам, уни топдинг хам, бу хакда у билан сухбатлашдинг хам, кейин нима киласан?" (Андижоннома", 1999 йил).

Куйида биз замонавий инглиз тилининг жонли нуткида тез-тез учраб турадиган стилемалардан бири булган асиндетон ходисасига тухталамиз. Асиндетон узига хос структурал-семантик ва коммуникатив-прагматик моделларга эга.

Гапларда, шу жумладан, кушма гапларда бир хил богловчи воситаларни атайлаб нуткда гапирувчи ёки ёзувчи томонидан тушириб колдирилиш ходисасига асиндетон дейилади.

Масалан:

"He would pull himself out of the mire, he would make a man of himself again, he would conquer the evil that had taken possession of him" (O.Henry "Selected Stories", p.43). Асиндетон ходисаси тилда гапирувчи ёки тингловчининг мулокотдан кузда тутган максадини ифодалашга, тежаш (экономия) тамойилига кура лундалик, камсуханлик, кандайдир бир рухий узгаришлар ёки нотинчликни ифодаласа, полисиндетон, аксинча, нуткдаги батафсилликни, уннг тула тукис амалга ошишини, жушкинлигини ва жозибадорлигини таъминлашга хизмат килади. Яна шу нарса аникландики, полисиндетон турли богловчи воситалар (that, if, when, who, what, because, so, so that) каби воситаларни атайлаб кайта кайта такрорланиши оркали ифодаланса, асиндетон "and, or" каби богловчиларни бир кушма гапда атайлаб туширилиб колдирилиши оркал уз ифодасини топар экан. Тахлиллар шуни курсатадики, инглиз тилида айрим богловчилар гапирувчи ёки ёзувчи томонидан тушириб колдирилмаслиги аникланди, чунки бундай богловчилар оддий богловчи воситалар булибгина колмай, кушма гапнинг эргаш гап кисмида гап булаги сифатида хам кулланилади.

Масалан:

When you come, when you find him, we shall thing of that (S.Maugham, Theatre, p.186)

Хулоса

Тилда асиндетон ва полисиндетон ходисалари бевосита матн билан, шунингдек, матн назарияси билан чамбарчас богликдир. Чунки улар матнни бевосита ташкил этувчилари сифатида унинг курилиши ва кулланилиш жихатларини очиб беришга хизмат килади. Аникроги, асиндетон матнга китобхон ёки тингловчининг синчковлик билан ёндошишини ва матн мазмунини диккат

билан обдон тушунишни такозо этади. Унда синтактик богланишдан кура семантик, тугрироги, коммуникатив-прагматик богланишлар катта рол уйнайди. Полисиндетон эса матнга ритмлилик, жозибалилик ва лундалик, ойдинлик беради, чунки ундаги бир хил богловчи воситаларни атайлаб такрор ва такрор кулланилиши матннинг тингловчи ёки китобхон томонидан тулик тушунилишига, яъни мулокотнинг бекаму-куст булишини ва узаро тулик тушунишни таъминлашга хизмат килади.

Полисиндетон ва асиндетон ходисалари коммуникатив-прагматик жихатдан олиб каралганда, универсал (умумлисоний) ходисалар булиб, мулокот иштирокчилари рухияти билан боглик булган турли-туман вокеликларни ифодалашда мухим синтактик-стилистик воситалар сифатида нуткда тез-тез кулланиб туради. Мазкур ходисаларнинг хали тадкик килинмаган кирралари куп, уларни бир тил микёсида ёки киёсий усулда урганиш ва илмий ёритиш бугунги кун тилшунослиги олдида турган долзарб масалалардандир.

REFERENCES

1. Абдувалиев М.А. Сложноподчиненные предложения с придаточными уступительными в разносистемных языках. Автореф.дис... канд.филол.наук. -Ташкент, 1989, - 16 с.

2. Абдуллаев А. Узбек тилида экспрессивлик ифодалашнинг синтактик усули. -Тошкент: "Фан", 1987. 33-б.

3. Абдурахмонов Г. Кушма гап синтаксиси асослари - Тошкент: "Узфанакадемнашр", 1958. - 325 б.

4. Акимова Г.Н. Новое в синтаксисе современного русского языка. - М., 1990, - 151 с.

5. Ашурова Д.У. Стилистические и прагматические аспекты словообразования английского языка. Дисс.. .докт.филол.наук. - Ташкент, 1993 - 346 с.

6. Бердиалиев А. Эргаш гапли кушма гап констуркцияларида семантик-сигнификатив парадигматика. - Тошкент: Фан, 1989. 168-б.

7. Мамажанов А, Кушма гап стилистикаси. - Тошкент, 1990. 111-б.

8. Мамажанов А. Стилистические особенности сложных предложений современного узбекского литературного языка. Автореф.дисс. докт.филол.наук. - Ташкент, 1991. -59 с.

9. Сайфуллаева Р.Р. Хозирги узбек адабий тили формал - функционал талкинида кушма гап. - Т. Фан, 1993 - 308 б.

10. Сайфуллаева Р.Р. Хозирги узбек адабий тилида кушма гапларнинг шакл-вазифавий (формал-функционал) талкини. Фил.фан.докт. дисс...автореферати - Т. 1993а, - 46 б.

11. Усаров И.К. Турли тизимдаги тиллар умумий стилистикаси муаммолари. Фил.фан.ном. дисс...автореферати. Тошкент, 2004, 87 б.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.