CC BY
49Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
SHAXSGA OID BELGI IFODALOVCHI LEKSEMALAR SEMANTIKASI
НАМБА ULARNING SHAXS NOMIGA ТА^М MASALASI.(ALISHER NAVOIYNING "MAJOLIS UN- NAFOIS" ASARI MISOLIDA)
>р-
1 )> ]>#:
Jo'rayeya Nigora Bahtiyor qizi
NamDU 2-bosqich magistranti https://doi.org/10.5281/zenodo.7264456
Annotatsiya: Ushbu maqolada shaxsga oid belgi ifodalovchi leksemalarga leksik jihatdan yondashgan holda ularning mazmuniy tomoni yoritiladi. Bunda asosan shaxs nomi oldidan kelgan leksemalarga e'tibor qaratiladi.
Kalit so'zlar: Leksema, sema, semema, semantik struktura, shaxs nomi, belgi, denotativ sema, ifoda sema, vazifa sema.
тъ
т
»
i 1 1 о гтл ппг п1г 1 -гую '-г*/"v т~\ 11 1 п о п гто vi г»плп+ тмоп гм 1 оп тгггп +иг11
Tildagi har Ыг leksema та'по bildirishga xizmat qilish bilan birga turli
>
belgilarni ham ifoda etadi. Belgi bildiruvchi tushunchalar tilning shakllanish jarayoni bilan bog'liq. Inson olamni а^^Ыт tilida ifoda etar екап, аШайа uning belgilariga ham e'tibor qaratadi. Shu boisdan ко'р1аЬ leksemalarda shakl va ma'nodan tashqari
belgi bilan bog'liq tushunchalaг ham aks etadi.
Belgi bildiruvchi so'zlar ilmiy adabiyotlarda turlicha tavsiflangan. Belgi tor ma'noda sifat turkumiga mansub so'zlaгga nisbatan qo'llangan . Hozirgi zamon o'zbek tilidagi shaxsga oid belgi ifodalovchi leksemalar va ularning semantik
tarkibini aniqlash masalasi ilmiy jihatdan juda kam o'rganilgan. Alohida olinganda
, , . ......„ ., , , .......... . , .....
belgi ifodalovchilar sifat leksemalar tarkibiga kiritiladi. Shuning uchun ular belgining пош1 sifatida o'rganib kelingan. Lekin ulaгning shaxs тш1 bilan birgalikda kelib ot leksemalar xususiyatini konkгetlashtirish jihati to'la-to'kis izoЫanmay qolgan. Bunday leksemalar muayyan shaxsning xarakterli, farqlanuvchi sifatlari, belgilarining tavsifini ochib berishga xizmat qiladi.
'^Мяр^ un-nafois" asarida shaxsga oid belgi ifodalovchi leksemalarni talaygina o'rinlarda qo'llanilganini guvohi bo'lamiz. Biz asaгdagi shaxs nomlari va ulaгning semantik ottenkalariga e'tiborimLzni qaratganimiz sababli belgi ifodalovchi
4" ГГ1 п п п |л ПЛ7П 11 /Л т л /Л I /~1 л /~1 п 11 I 7~ I л |л 1т11ЛГ» Г1/ЛГУЛП-|Л+1 П -»»I 1 11* А Г111Л 1
leksemalarning faqatgina shaxs nomi oldidan kelib, semantik strukturasini
ochiqroq namoyon qilishga yordam beruvchi leksemalarnigina tahШga tordik. Ana shundan belgi ifodalovchi leksemalarning semantikasiga alohida to'xtalib o'tdik.
4 "I>^^"я 1 >
Asarda quyidagi belgi ifodalovchi leksemalar: adabliq, donishmand, jome
! !>»
ko'ngulluk, oshuftaгuzgor, poktiynat, turkvash, hofizaliq, saodatmand, hazzol ta'b,
badzabon, hakimvash, ta'bi ти^т, xush ta'b, darveshvash, oshufta т1^ша, zarif
'»■■_
й- .
Содикова М. Хрзирги узбек тилида сифат. - Тошкент: Фан, 1974. - Б. 3. Узбек тили грамматикаси. - Тошкент.
1975. - Б. 257.
Р Ц
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
ra'no, kamsuxan, qobiliyatlig', lavandvash, oshuftasifat, majnunvash, tolibi ilm,
jahongashta, ozodavash, mazlumvash, obodon, insoniyatliq, faqirvash, sabukruh, salohiyatlik, sufivash, xushmuhovara, xushxon, xushnavis kabi leksemalar ba'zi shaxs nomlari oldidan qo'llanilib, o'zi birikib kelgan shaxs nomini ifodalovchi leksema va shu nom bilan ataluvchi subyektning turli xususiyatlar(belgilar)ini izohlashga xizmat qilgan.
Har bir leksemadagi semalar sanog'ini birdan ortiq tarzda davom ettirish mumkin. Bu semalar semema tarkibiga kiradi va leksemani izohlashga xizmat qiladi.
ЛЛ
Ma'no xususiyatiga ko'ra semema tarkibidagi semalar uch xil bo'ladi .
1.Atash semalari(denotativ semalar). Leksemaning alohida olingandagi, doimiy ma'nosidir hamda ular leksemaning turli xil xususiyatlarini atovchi semalardir. Masalan, qobiliyatlig' leksemasi
a) aqliy salohiyatiga ko'ra "biror ish qo'lidan keladigan"
b) ijodiy salohiyatiga ko'ra "talantli"
c) harakatni bajarishga munosabatiga ko'ra "uddalay olishlik" kabi semalarga ega bo'lib, ayni shu semalar uning denotativ semalaridir.
2.Ifoda tasvir, qo'shimcha ma'no semalari(konnotativ semalar). Bunda
li^Vci^mcmi tcicbVil i^trrcm cpmpmQniiKr turli nn'chirnfbii тел 'rir>1 ciri tucbiiriil ciHi Rn
leksemani tashkil etgan sememaning turli qo'shimcha ma'nolari tushuniladi. Bu
iW
qo'shimcha ma'nolar - shaxsiy munosabat, qo'llanish doirasi, uslubiy ma'no kabilardir. "Qobiliyatli" deyilganda yuqoridagi atash semalaridan tashqari "o'ta aqlli", "ustasi farang", uslubiy betaraf kabi qo'shimcha ifoda semalari bo'lib, bunday semalar asosan matnda namoyon bo'ladi.
3.Vazifa semalari(funktsional semalar). Leksemaning nutqda qanday vazifalarda kela olishini ifodalovchi semalar sanaladi.
Har bir semema tarkibida shunday semalar mavjuddir. Ammo ularning muayyan semema tarkibidagi o'rni, ahamiyati, mavqeyi turlicha bo'ladi. Biz belgi ifodalovchi leksemalarni ham yuqoridagi tarkibiy qismlarga ko'ra tahlil etdik.
Belgi ifodalovchi leksemalar shaxs nomi ifodalovchi leksemalardan farqli o'laroq, nomlash xususiyatini emas, balki shu nomni olgan shaxsning belgilarini izohlashga xizmat qiladi. Aslida belgi-xususiyatlar leksik birlikning semantik tabiatini ochib bermaydi, semantik tasniflash asosi bo'lib xizmat qilmaydi. Leksik
J-jt
A W 1л 1 11 r \ n fn m мл 1 1 n гч n l-\ n + l n f 1-х n m 1игг'лтг1тт m n ' -»-л nnrvmrln m ru 7111 1л/л '1 I
birliklararo sistem munosabatlar ham lug'aviy ma'no asosida mavjud bo'ladi. Tildagi
ш
barcha semantik mikrosistemalarni aniqlashda lug'aviy ma'no hal etuvchi rol
o'ynaydi. Biz asardagi belgi ifodalovchi leksemalarni kichik guruhlarga birlashtirgan
j "1 > ^^ \ "1 >
holda izohlashga harakat qildik.
Belgi ifodalovchi leksemlar turkumlik semasi jihatidan asosan sifat
leksemalardir. Bunday leksemalar shaxsni turli tomonlama ta'riflashga xizmat qiladi.
|>'ï> ¡# \ J> П-:— -
32 Неъматов X,. Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент. У^итувчи. 1995.
■ :
: * ^ * п>
ы> >>
*: >
й*
щу
3>>
ж*
ы )> 1
Я>
ЗЙ*
Ы у! Й> >>
щу №
Я*
М!-
I ]><<>
+И >
Щ
ш >>
>>> Ы >
^ >4» * - 1>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
Ular shaxsni qanday belgisini ifodalashiga ko'ra quyidagicha semantik guruЫarga ajratiladi:
Shaxsning tashqi ko'rinishini; Shaxsning holatini; Harakter-xususiyatini; Harakat bajarishga munosabatini; Aqliy va ijodiy qobiliyatini; Umumiy belgi ifodalovchi. Belgi ifodalovchi leksemalar tashqi va ichki ta'sir munosabatlaгiga ko'ra ijobiy va salbiy ma'nolarga ega bo'ladi . Biroq, bizningcha so'zlovchining munosabatidan kelib chiqib, ijobiylik va salbiylik semalariga ajratish ancha mukamшalroq. Har qanday Ье^ ifodalovchi leksema turkuшlik xususiyatidan qatiy nazar shu leksemaning ichki sememasi ijobiy yoki salbiy ma'no ifodalovchi semalardan iborat bo'ladi. Ви о^ navbatida tildagi barcha so'zlar semantikasiga xosdir.
Shaxsning tashqi ko'rinishini ifodalovchi leksemalar - bir qarashda ^ОПШ^ tashqi belgilarini ko'rsatib beruvchi leksemalardir. Bunday leksemalar insonning yuz ko'rinishi, bo'y-basti, tanasidagi biror alohida Ье^ yoki nuqsonni anglatuvchi leksik ЫгНЫШ^Г. Abdolvash, darveshvash, abtarvash, ra'no, abtarsheva, faqirsheva kabi leksemalarni shaxsni tashqi tomondan izohlashiga ko'ra shaxsning tashqi ko'rinishini ifodalashga xizmat qiladigan Ье^ bildiruvchi leksemalar sirasiga kiradi.
Shaxsning xarakter-xususiyatini ifodalovchi leksemalar - ^ОПШ^ ichki va tashqi fe'l-atvorini tasvirlash uchun ishlatiladigan leksemalardir. Bunda ЫГ insonga nisbatan boshqalarning shaxsiy munosabati aks etadi. Bunday leksemalar subyektiv baho ifodalashi sabab unda bevosita ijobiylik va salbiylik xususiyati ШШОУОП bo'ladi. Xushta'b, abluk, badzabon, badmaosh, badfe'l, dilkash, abtarsheva, abtarvash, sabukruh, xushbosh, insoniyatliq kabi leksemalar shaxsning xarakterini ochishga xizmat qiladi.
Shaxsning holatini (ruhiy yoki jismoniy, ijtimoiy)ifodalovchi leksemalar -tildagi so'zlar shaxs, narsa, haгakatlarning bir holatdan boshqasiga o'tishi yoki barqaror holatni ifodalab kelishi ahamiyatlidir. Shaxsga oid Ье^ ifodalovchi leksemalarda ham Ьи xususiyatni ko'rishimiz mumkin. Shaxsning holatini bildirgan leksemalarni ana shu shaxsga nisbatan qanday munosabatdagi holatini inobatga О^П holda, ularni
-ruhiy holatni ifodalovchi; -jismoniy holatni ifodalovchi;
ы>
зи>
я
<\ ) >
^ чк
*ф>
¡йи*
1
д
I ] >Ъ
Ч )>*:
*4>
д.
ы >
зйя* низ*
: >о*
>л*
>
Мамаражабова З. Узбек тилида сифатларнинг коннотатив ма'нолари. Филол. фан. номз... дисс. автореф. -Тошкент, 2004. - Б. 18.
¿ЦН1
89
щ>
ш>
чн>
>q )> d )> :>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
-ijtimoiy holatni ifodalovchi kabi leksik guruhlarga ajratishni lozim topdik.
с .
Quyida ularning sememalariga to'xtalib o'tamiz. Ma'lumki, leksemaning ichki tuzilishi sememadir. Har bir leksemaning sememasi o'z ichidagi kichik semalariga ko'ra bir-biridan farqlanadi. Mutlaqo bir xil sememaga ega bo'lgan leksemalar mavjud emas. Asarda shaxsning holatini ifodalovchi quyidagi leksemalar ishlatilgan. Zarifvash, zarif, dardmand, faqirvash, oshufta mijoz, majnunvash kabi.
Shaxsning harakat bajarishga munosabatini ifodalovchi leksemalar -bunday leksemalarni ajratishda xohlaymizmi yo'qmi sifat leksemalar uchun xos
1 J> w N j.
bo'lgan darajalanish xususiyatini hisobga olishimiz kerak bo'ladi. Ya'ni shaxs
harakatni qanday tarzda bajaradi yoki unga munosabati masalasi quyidagi
leksemalarda namoyon bo'ladi. Sariul-qalam, xushnavis, xushmuhovara, xushtaqrir,
xushtavr kabi leksemalar shaxsning harakatga bo'lgan munosabatini ifoda qiladi.
Sariul-qalam- tez yozuvchi, qalami chaqqon. Alisher Navoiyning yana boshqa
asarlarida ham tez yozuvchi semasiga ega bo'lgan chabukraqam leksemasini ham
uchratishimiz mumkin.
Shaxsning qobiliyatini ifodalovchi leksemalar - bunday leksemalar shaxsning
ijodiy, aqliy va jismoniy qobiliyatini ya'ni boshqa shaxslardan farqlanuvchi
xususiyatini aks ettiradi. Andeshalik, salohiyatlik, qobiliyatlik, tolibi ilm kabi
»
leksemalar ana shu guruhga mansubdir.
Umumiy belgi ifodalovchi leksemalar - bunda yuqoridagi ma'noviy guruhlarga kiritilmagan, shaxsga xos belgini umumlashgan holda ko'rsatuvchi, har tomonlama aniqlashtirish uchun xizmat qiluvchi leksemalarni kiritdik. Bunday
leksemalar shaxsga oid belgini umumiy holda ifodalashi bilan xarakterlanadi.
„ , . ........ , . ........ „ . , ........
Belgi ifodalovchi leksemalar sifat turkumi jihatidan tilshunoslikda juda ko'p
ilmiy ishlar orqali tadqiq etilgan. Lekin aynan shaxsga oid belgi ifodalovchi leksemalar chuqur tadqiq etilmagan. "Majolis"da juda ko'p o'rinlarda bunday leksemalarga duch kelinadi. Ahamiyatli jihati sifatida biz aynan shaxs nomlari oldidan ularning aniqlovchisi bo'lib xizmat qilgan leksemalarni izohladik. Shaxs nomlaridan alohida kelgan belgi ifodalovchilarga to'xtalib o'tmadik.
Ko'plab belgi ifodalovchi leksemalar turkumlik jihatidan ot va sifat leksemlarga manub. Lekin komponent tahlilda ularning bu xususiyati e'tiborga olinmaydi. Belgi J-jt ifodalovchi leksemalar qaysi turkumga mansubligidan qatiy nazar shaxsni ifodalovchi nomlarni turli belgilar vositasida izohlab beradi. Shaxs nomlari oldidan kelganda ushbu leksemaning semantik strukturasiga ta'sir etmagan holda alohida olib ta'riflaydi.
У Л J^Sw-
L>)>: рЩ>
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Мамаражабова З. Узбек тилида сифатларнинг коннотатив
У $ J>SW':
ма'нолари. Филол. фан. номз... дисс. автореф. - Тошкент, 2004.
а I
1 у>
Talqin va tadqiqotlar respublika ilmiy-uslubiy jurnali №5
2. Неъматов X,. Расулов Р. Узбек тили систем лексикологияси асослари. Тошкент. Укдтувчи. 1995.
3. Содикова М. Хозирги узбек тилида сифат. - Тошкент: Фан, 1974. -
Б. 3
4. Узбек тили грамматикаси. - Тошкент. 1975. - Б. 257.
5. Узбек тили лексикологияси. -Тошкент. Фан. 1981.
1>> ♦ ! >
ы >
>
трг-^ ■
Ж*
ш
91
щ >
> >3*
Ыз>
м>
з > > ■зН >
л ) ^
Ы:>
3 >з*:
Ш >
Ш >
>
Мь
Ш >
Ы>
ж**
{> *
>
ц >Р
I > > 1 >3»-
*4>
