CC BY
7" Чащ Ьла *3у%ра"
Юаста'й'*
XVI
Бухарны ханлыгъында Башланды ачы къаугъа. Тахирни сюймеклиги Дере болду жаны саугъа.
Темирни жарыкъ кефи Бузулду, уубет ала. Анты да унутулду, Кёр бола, ханлыкъ къала.
Бал тилли мыртазагъын, Баш кесиучю къазагъын, Чакъырды да, буюрду: Этмесин деп, жаш жагъын.
«Чакъырып сёлешигиз, Унутсун Зухураны, Ариу айтып кёрюгюз, Терилтиггиз сиз аны!»
Алай Тахир тепмезден, Излей нюр Зухураны. Тежеулеге бойсунмай, Къазандады жаш жаны.
XVII
Ана айтды Тахирге: «Атанга бир тюбейим, Къолумдан келе эсе, Хорларгъа кюрешейим».
* Окончание. Начало и вступительную статью см.: и Зухра» // Гасырлар авазы - Эхо веков. - 2005. -
Хан Сарайны тёрюнде, Тюбеди ол эрине: «Берген сёзюнг къайдады? Ие болчу сёзюнге!
Зухураны кёргенме, Жанып тургъан чыракъды. Арбазгъа, Тахирге да, Ушап тургъан бир затды.
Къартланы, жамауатны Тынгылатып былайда, Къаллай сёзле айтханса, Онбеш жыл мындан алгъа.
Энди не болуп къалды, Нек бузаса антынгы? Нек тутмакъгъа атханса, Кючден тапхан жашынгы?!
Тыйма да сен Тахирни, Къазан элге барма къой. Жюреги сюйген къызны — Зухураны — алма къой!»
«Угъай, — деди Бухар хан, — Ант этип жангылгъанма. Ханлыкъда жюрюмеген Жорукъланы айтханма.
Манга да атам, сайлап, Сени эди алгъаны.
Исламов Р. Еще об одном варианте дастана «Тахир 2. - С. 193-204.
«
Эки хан бирге болуп, Кючлегенбиз Бухарны.
Унутханса да бюгюн, Жакълайса сен Тахирни. Ханлыкъда ханша-уста, Нек билмез аллай бирни?!»
«Сёзюнгде жалгъаны бар, Къазанны неси кемди? Идилни бийлеп тургъан, Ахматха киминг тенгди?»
«Угъай, ханша, Тахирни Ичин отда кюйдюрген, Къазанлы Зухураны, Арбазымда кёрмем мен.
Хункяр патчахны къызы Жашар жашым къатында. Чырайлы, жыр айтханы, Барды, дейле аны да.
Экиси да, оюмлап, Жырласынла бир бирге. Къобуз, макъам тауушла — Тохтамай эрттенликге!»
XVIII
Ханша, тюнгюлюп, кетди, Аман къууумла этди. Жарлы Тахир чалдишде, Къыйын кюнюне жетди.
«Жыр-къобуздан келмейди, Ол жюрекден келеди. Жюрекни, бузуп, чачып, Ол алай эштиледи.
Къарны, чачып, Тотурда, Жанкъоз ариу чыкъгъанча, Сюймеклик макъамы да — Къаягъа кюн къакъгъанча.
Чыгъадыла жюрекден Аны сюйген чагъында. Кеч къалгъан жолоучуну, Не жашлыкъны жазында.
Къайнагъан шаудан кибик, Не да учхан къуш кибик. Айтылады сюймеклик — Саулагъа саулукъ кибик.
Ким биледи, Тахирни Зухурагъа жырлары, Айтылыр эселе уа, Ечюлмей, макъамлары?!»
«Болду!» — дегенди ол хан, Къайгъылыкъны кёрмезден. Тахирни умутуна Азчыкъ да жол бермезден.
«Тахирди мени жашым, Кёз жарытхан чырагъым. Хункярны кенг жерине Барсын Тахир, кёрюне!... » —
Деп, буюрду Темир хан, Кертида бир темир жан. Тахир бек мудахлыкъда, Тёгерек бола жалгъан.
Ол Тахирни, къучакълап, Ерге, жерге да къарап, Башындан бираз сылап, Айтды: «Тёзгюн, сен балам!»
Анасы, жиляй, сарнай, Тахирге женгил жетди. Этер ишни кёралмай: «Таукел эт!» — деп, тиледи:
«Жокъду хайыр бугъардан, Къачайым мен Бухардан! Чыгъайым жолгъа!» — деди, Анасы алгъыш этди.
XX
«Элтир, бой салмам ханнга, Жулдуз жолу Къазаннга. Зухураны кёрюрме, Неда жолда ёлюрме!» —
Алай айтып, ол Тахир Чыкъды узакъ жолуна. Жети кюнден сора ол Жетди Жайыкъ бойнуна.
Дагъыда эки кюнден, Идилни жагъасында, Арып, олтура эди Къазан ханлыкъ къатында.
Ол чексиз узун жолда, Ажашмайын бирда бир, Къарай жулдузлагъа да, Бараед ол жаш Тахир.
Тахир, Къазаннга жетип, Хан майданына келди. Сабийликде жюрюучю Мектепни женгил кёрдю.
.202:
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
(^юшмю кëpeмe? — дeдu, Жaшны эcлen, Зyxypa, — Ceн кemгeнлu бap кюнюм, Жyкьycyз былaй mypa...
Kъaлaй квлдтг, Taxupuм, Бу къыйын, узун жoлдa? Южнг wup, квcum aphin, Typгъaнчaca дa къyлдa.
Ceн къыйнaлгъaн зaмaндa Meн дa mынчaялмaдым. Kюpeшceм дa mюшюмдe, Meн ëpгe mypaлмaдым.
Ceн дa, Taxup, oл mюшдe, Жыгъылгъaнлaй юзмeздe. Xaн къaлaгъa кupaлмaй, Aжaшa, къyлa mюздe.
Cem бaйлan, o, Taxup, Элmгeн эллe дopбyннгa. A^a ceн, кеn uнжuлun, Эmгeнeнг жыpлa мaнгa.
Дopбyндaн чыгъaлмaй, ceн, Kën mepмuлдuнг, кюpeшдuнг. Зулму бyгъoy maгъылыn, Эшumмeз cëз эшumдuнг.
Tyмaн бacыln, жeл ypyn, Бupдe къaбaкъ aчыlлдыl. Эшuкгe чыггъыт кemдuнг — Oл къaлa ceншз къaлдыl.
Ceн, чaбa бapыln, mюздe Бup уллу cyyuy кëpдюнг. Mem amымы aйmыn, Copa ama кё'мюлдюнг.
Meн ^n, чanдым ыlзынгдaн, Ceн бupдa кëpюнмeдuнг. Amынгы кгn aйmcaм дa, Ceн 6UP дa mepмuлмeдuнг!»
Taнcыкълыкъ xanapлapын, ^arn бuлмeй, aйmдылa. Зyxypa блa Taxup Xaн мaйдaннгa къaйmдылa.
Syxypami amaaa Apuy кëpдю Taxupm. Oлmypmдy, moй къypaдыl — Чaкъыlpдыl Tamap элт.
XXIII
Aлaй Бyxap жaнындa Kъaйгъылы бeк ^^ю uш. Taxup къaчыn кemдu, дen, Эme эдuлe бeдuш.
Aч бoлyn дa, къыйнaлдынг Kbapa Kъyмдa, дopбyндa: Apmыкълыкъ жemдu cama, Ез amaнгы къoлyндa.
Meн бapын 6WIWI mypдyм, Aмaлcыз, кю^ЮП mypдyм. Ceн бapын xopлapca, дen, Cюйгeндeн-cюйюn mypдyм!»
XXII
«Këлюмдeгuн aйmaca, O, мeн cюйгeн dyxypa. Aчы mюш кëpдюм мeн дa Tarn aлacы Бyxapдa.
Kuшeн caлыn бymyмa, Элmдuлe 6UP къaлaгъa. Kbapa жылян caкълaгъaн Kъyлa mюздe maлaгъa.
Meн mu^e mюш кëpдюм, Бeк aжыmлыl uш кëpдюм: Бup бuзгe къaйыpылгъaн, Kbapa къaбaн muш кëpдюм.
«
Taxup жoкьдy элдe, дen, Xanap mepк кeлгeн эдu. Бup muлчu, 6up фumнaчы, Xaннгa бuлдupгeн эдu.
Xaн, эгemлepuн жыйыт, Oгъypcyз бyйpyкъ бepдu: «Taxupm manмacaгъыlз, Уpyш aчapмa!» — дeдu.
Kъymypдy Бyxap xami, Kъыйнaлыn, жaны, cami. Taxupдeн xanap квnun, Бузулду ami къami.
Keлдu бaш macxaчыcы, Xap зamынa 6вк caгъы, Бuлдupдu къyyyмлaны Oл moйдaн Kъaзaндaгъы:
«Ac^p блa, кюч блa Чaбaйыкъ бшз Kъaзaннгa!» — Дeдu oл, Teмup xaннгa, Зop КЮЧЮНВ бaзгъaннгa.
Aлaй xaнны Бyxapдa Бap эдu 6UP ëзюpю,
ШAУAЙЛAHЫ ДAУД XAЖИ «TAХИР БЛA ЗУХУРЛ»
Анга къуллукь этгенлей, Бара эди ёмюрю.
Акъылман эди ол жан, Чегемдеги Добайча! Сюе эди Тахирни, Ез уланы болгъанча.
«Иш былайды, жюйюсхан, — Деди ол Темир ханнга, — Тахир бек тынч балады, Алай ол къайтмаз санга.
Сюймеклигинден сен а Ажым этерсе артда. Жарамайды артыкълыкъ, Жашла сюйген сагъатда!
Биз Тахирге тиймейик, Жарай сюймеклигине. Келечиле иейик, Ол, терк халкъгъа билине.
Тахирни, Зухураны Бош тюйюл къадарлары. Къазанда, Бухарда да Билине, хапарлары.
Таурух болуп жайылгъан, Сюймекликни сен бузсанг. Тюзлюк тура, терсликни Бутагъындан сен тутсанг
Иги болмаз ахыры, Жетмез адам акъылы. Ол затны тохтатыргъа, Аны артха бурургъа.
Той къууумун баям эт, Сен, чакъырып Тахирни. Хурмет бер Къазан ханнга. Къызы — Бухар келини!»
XXIV
«Угъай, — деди Бухар хан, — Оноу этгенме эртте. Тахирни алып келирге, Аскер бусагъат кете.
Атланы — чапханларын, Жашланы — атханларын, Жыйып, жолгъа терк къурал, Сёзню къоюп, сауут ал.
Тахирни созуп, байлап, Тюе жюкге салырсыз. Айтханыгъыздан чыкъса, Къамичи ойнатырсыз.
Зухураны унутур Амалланы табарма, Ол къаладан чыкъмазча Эшиклени жабарма!»
«Угъай, — деди баш ёзюр, — Айтханынгы эталмам. Аллай гюнях иш бла Ол дуниягъа кеталмам.
Антынгы нек унутдунг, Бизни уллу ханыбыз? Сени тюрленнгенинге, Къыйналады жаныбыз.
Уялмайын, Къазаннга Къан тёгерге баралмам. Ариу бала Тахирге, Аллай азап салалмам!»
Хан терк этди оноуун Езюрню къадарына. Сан этмейин, атдырды, Къарангы зинданына.
XXV
Къазан майдан къатында, Бухардан келген аскер. Эшитди жыр тауушла, Той къууум эте, ол жер.
Аскер тойгъа чапды да, Тахирни женгил тутду. Къыз къычырыкъ этгенде, Жарыкълыкъны къан жутду.
Саргъыл тюе юсюне, Байлап, салдыла аны. Аскерни да жунчутду Зухураны сарыны.
Байланнган Тахир айтды: «Зухураны унутмам. Мен атамы ханлыгъын Аны орнуна алмам».
Зухура сарнай къалды, Жанына азап салды. Татар чегине дери Аны жан тыялмады.
«Аллахдан бир къоркъмагъан Сиз къаллай адамласыз? Жанымы жанын тутуп, Къайры алып барасыз?» —
Дей эди ол Идилде, Боз къанчыкъ улугъанлай.
.204;
ПЕРЕЛИСТЫВАЯ РЕДКИЕ ИЗДАНИЯ
Kъapaнгы эдu дyнuя, Kë^e кюн къypyгъaнлaй.
XXVI
Apыn-maлыn, къыйнaлыn, Taxup Бyxapгъa кв.лдu. Aнacынa, ëзюpгe — Kbarn^i, caгъыш кeлmupдu.
Xaн aйmды: «Иeмe, — дen, — Xyнкяp xaннгa кeлeчu. Xaнлыгъымa, yлyмa — Meн кecuммe mëpeчu!
Xaн бoлyp ючюн Taxup, Xaн къызынa юйлeнcuн. Жыpгъa, caзгъa mepuлмeй, Бyйpyкъгъa юйpeнcuн!
Omy эmгeн къыйынды, Эcuндe Taxup mymcyн. Kъamы бoлcyн бuйлuкгe, Xaлкълaны дa yлymcyн!» —
Keлeчuлe кemдuлe, Xyнкяp xaнны элuнe Экы xaнлыкъ mu^e, Жyyyкъгъa кeлuшupгe.
Дeдu Taxup: «Элmuгuз, Meн amama mюбeйuм. Oл aйmxaн бoлmaзлыгъын Эcme mюшюpeйuм!»
Taxup къaлaгъa бapды, Бaш umn, moбyкълaнды: «Жaнгылaca, amaм!» — дen, Жтынды, кюйдю, жaнды.
Ama^i, жaзыкъcынмaй, Ama къamылaй къaлды: «Xyнкяp уллу, Tamapдaн Дeмeнгuлu!» — дen, caлды.
Дaгъыдa былaй к^шду: «Cюймeклuкгe бaш ypдyкъ: Aчый, кюe, дyньядa, Taxup, мeн дa къymyлдyкъ!
Amaнгы, xaн apбaзны, Kъыйнaмaгъын ceн, дeдu. Шш^ыуну cëзюнe Ийнaнмaгъын ceн, дeдu —
Aйmxaнымы эmceнг ceн, Унymcaнг Зyxypaны Xyнкяp блa Бyxapны Бoллyкъca уллу xam^i!..»
Taxup ^кгe apaлды, Copa xaннгa къapaды. Kъoлгъa тыт, oл ^cm, T^emieprn caнaды:
«Oü, кегюбюз, Уллу Âjrnax, Keчe carnm muлeдuм. Чoлnaн Жулдуз бamxынчы, Эpmmeн carnm muлeдuм.
Teмup Kъaзaкъ, жapыmыn, Keлгeн carnm, muлeдuм. AÜ къypшoyy бemuмu, Këpгeн carnm muлeдuм.
Умym эmдuм — кëpюpcюз, Бup бoлyшлyкъ бepupcuз, Aз эmepcuз asanrni, Ca^ap^n, дeдuм, manrni.
Aлaй жoкъдy aдaмлыкъ, Бу жepдe 6up xaлaллыкъ. ÂM^i^a мeндeн кгpu, Бaйлыкъ, aлmын aлaллыкъ.
Бup Чoлnaн Жулдуз ^кдe — Зyxypaды жapыmxaн. Kъapыy бepun жaнымa, Дунш нюpюн marnimxa^
Aнcыз жaшay — mamыycyз, Жapыгъы жoкъ — къapыycyз. Cюймeклuкcuз бepuлгeн Эpлuк, xaнлыкъ дa учуз!
Âлaй кëpюn дуншны, Taxup къaчды mayлaгъa. A^a, aкъылдaн шaшыn, Жюpюй, мypyлдay maгъa...
XXVIII
Зyxypaны жancapa, Aйma эдu ama^i: «Cama дepu дa aзan, Чeкдu aдaм бaлacы.
Taxupm бapыбыз дa, Cюe эдж, Зyxypaм... Иш бoлмaды, н€ aмaл? Игu къууум эm, бaлaм.
^ы^ым, Kbapa Hoгъaй дa... Бapдылa жuгum бuйлe. Cem кгn xaнлыкълaдaн Бamыpлa muлeйдuлe.
ШAУAИЛAHЫ ДAУД XAЖИ «ТAXИP БЛA ЗУХУРЛ»
Г205
Kъaдыp Бamыp кeлгeнлu, Юч кюн бoлaды бuзгe. Эpmmeдeн mepмuлeдu Oл cem 6up кëpюpгe».
Жapымaды Зyxypa, Эшт дa aлмaды. Amaci>i aйmxaнлaгъa, Aздa къyлaкъ caлмaды.
Бup жoл ami къamынa, Kъaдыp Бamыp кeлгeндu: «Юонюнг axшы бoлcyн!» — дen, Teнглuк caлaм бepгeндu.
Aйmды oл Зyxypaгъa: «Këзюмe 6up къapa, — дen, — Cem 6ШЧВ эmepгe Cюeдu Aкъ Kъaлaм, — дen. —
Cus Идыи-т бaшындa, Бшз — ami aягъындa. Ama къapan, cyy mun, Жaшapбыlз квнг Hoгъaйдa.
Идт cyyy — бы^н^^ Oлmypaйыкъ бoйнyндa. Meндeн nacwnnM бoлмaз, Cem кëpceм къoйнyмдa...»
«Cëзюм жoкь, Kъaдыp Бamыp, Ceн 6up элт 6uüucb, — Дeдu Зyxypa, — квчup, Cюйгeнuм ceн mюйюлce.
Meн, Taxupm cюйгeнлeй ЕЛЛЮКМВ, бoш aлдaнмa. Xaнны къыгзыг бoлcaм дa, БВК нacыncыз aдaммa!
Бup зaмaндa бaшxa к^л, Tuймeз мeнu бeлuмe. Бup бaшxa бem ëмюpдe Жemмeз эpuнлepuмe.
Эшumдuм Taxupuмu, Meн aчы xanapлapын. Aкъылындaн oл, шaшыn, Tayлaдa aйлaннгaнын.
Бу дyньядa къoймaллa Зopлa бшт жaшapгъa. Oл дyньядa om бoлyp Б^-б^т дa maбapгъa!»
Apuy aümian, Зyxypa, Aшыpды нoгъaй б^т.
Kecu къaлaгъa mpun Жacaлды, man mm^u.
XXIX
Жaccы нaмaз aлaйдa Эmгeн эдu Зyxypa. Axiap кюн жapыкъ ^кгe, Kъapaй эдu Зyxypa.
Kъaлгъaнлaгъa нacыnны Бup Aллaxдaн muлeдu. «Cay^ce^e 6UP бupгe, Aмaн бoлмaгъыз», — дeдu.
Бapдыl Идш бoйнyнa, Бoлгъaнчa, жйю^ эpдe. Ceкupдu уллу cyyгъa, Ha^^m manмaй, жepдe.
Идт къoбaны ami, Kën mymмaйын, жymxaнeд. Myдax бoлa, чaйкъaлa, Kecu oюмyн aйmxaнeд:
«Чaбaкь бoлcaнг, Зyxypa, Cama энчu кьapapeк. Cyy дуньяны mu^e БВК cыйлыгъa campea
Aдaмдaн oгъypcyз жaн Жep Ю^^В бoлмaгъaн. Xamaciii бuзгe жemun, Tынчaйыpгъa къoймaгъaн.
Ctiiwian, aaünan, Зyxypa, Kecuбuзгe aлaбыз. Чвкшз алйлыг дa кëpюn, Cyy mюбюнe caлaбыlз.
Жaн, жepдe жapamышыln, Cyy mюбюндe тытдыг. Cama жapcый, бuзгe дa, Kën aчыyлa cmiii^ii!!»
XXX
Taxup, жaнгыз a^am, Kъaядaн кemгeн эдu. Anax ami ama^m Ha^in^^ эmгeн эдu.
Бу maypyx Чeгeмдe дa, Aйmылa mypcyн дen, МВН Kën кeчeнu mыpнaдым Юзюлгeнчa эmuмдeн
.206;
ПEPEЛИCTЫBAЯ РЕДКИЕ ИЗДAHИЯ
