CC BY
9
УДК: 94 (100)
DOI 10.24412/2413-2004-2023-3-18-25
ШАРКЩИНОСИРУС Одинаев Абдумавлон Назирович, ходими хурди илмии
шуъбаи таърихи цадимтарин, цадим, асруои миёна ва нави Институти таърих, бостоншиносй ва мардумшиносии ба номи А. Дониши АМИТ; Одинаев Абдуманон Иброхимович, н.и.ф., дотсенти кафедраи умумидонишгоуии забони тоцикии МДТ «ДДХ ба номи академик Б.Fафуров» (Душанбе, Таджикистан)
АЛЕКСАНДР ЛЮДВИГОВИЧ КУНВА ШИНОХТИ УАЗ ФАРХАНГИ ЯFНОБ ВА СОКИНОНИ ОН
РУССКИМ ВОСТОКОВЕД АЛЕКСАНДР ЛЮДВИГОВИЧ КУН И ЕГО СВЕДЕНИЯ О ЯГНОБСКОЙ КУЛЬТУРЕ И ЕЕ НОСИТЕЛЯХ
RUSSIAN ORIENTALIST ALEXANDER LUDWIGOVICH KUHN AND HIS INSIGHTS INTO YAGNOB CULTURE AND ITS INHABITANTS
Одинаев Абдумавлон Назирович, мл. научный сотрудник отдела древней, средневековой и новой истории Института истории, археологии и этнографии им. А. Дониша НАНТ; Одинаев Абдуманон Иброхимович,
канд. филол. наук, доцент общеуниверситетской кафедры таджикского языка ГОУ «ХГУ имени академика Б. Гафурова» (Душанбе, Таджикистан)
Odinaev Abdumavlon Nazirovich, Junior Researcher of the Department of Ancient, Medieval and Modern History of the Institute of History, Archeology and Ethnology. A. Donisha, NAST; Odinaev Abdumanon Ibrokhimovich, candidate of philological sciences, associate professor of the general university department of the Tajik language of the State educational institution «KhSU named after acad. B. Gafurov» (Dushanbe, Tajikistan) e-mail: abdumavlon1987@gmail.com
Тауцицоти шарцшиноси рус Александр Людвигович Кун ва сауми у дар омузиши фаруанги водии Ягноб ва сокинони он баррасй шудааст. Мацсади тауциц таулилу тафсири маълумоте мебошад, ки А.Л.Кун дар бораи цомеаи Ягноб бо назардошти шароити таърихй ва фаруангии онуо навиштааст. Шаруи мавзуи тауциц, равиши методологии А.Л. Кун дар омузиши гуруууои этникй сурат гирифтааст, инчунин маълумоти мушаххас дар бораи ягнобиуо низомбандй ва таулил шудааст. Муайян намудани паулууои нави фаруангу зиндагии цомеаи бекигарии Ягноб дар асоси маводи нашрнамудаи А.Л. Кун як цанбаи мууимми мацола мебошад. Зикр шудааст, ки тауцицоти ин шарцшинос барои мууаццицони имруза сарчашмаи мууимми илмй буда, ба дарки амицтари гуногунии анъанауои фаруангии болооби Зарафшон мусоидат мекунад. Ба шарофати зауматуои у шинохти цауониён дар бораи ягнобиён ва фаруанги онуо ганитар шуда ва ин яке аз дастовардуои мууими таърихй боцй мемонад. Маълумоти мазкур барои мууаццицоне, ки мероси фаруангии мухталифцабуа ва рангоранги минтацаи Ягнобро мавриди тауциц царор медиуанд, инчунин барои онуое, ки ба таърихи рушди илми шарцшиносй дар Русияи подшоуй машгул мебошанд, уамчун сарчашмаи мууимми илмй хизмат мекунад.
Калидвожа^о: илми шарцшиносй дар Русия, Александр Людвигович Кун, ягнобиуо, водии
Ягноб,этнография, фаруанги минтацаи Ягноб, болооби Зарафшон
Рассмотрено исследование русского востоковеда Александра Людвиговича Куна и его вклад в изучение ягнобской культуры и ее носителей. Цель данной работы заключается в анализе и интерпретации сведений, представленных А.Л. Куном о ягнобской общности, с учетом их исторического и культурного контекста. Осушествлён обзор предмета
исследования, раскрыт методологический подход А.Л. Куна к изучению этнических групп, а также произведены систематизация и анализ конкретных данных о жителях Ягноба. Важным аспектом статьи является выявление новых аспектов культуры жителей Ягнобского бекства на основе не известных ранее этнографических материалов, представленных А.Л. Куном. Отмечается, что исследования русского востоковеда являются ценным научным источником для современных ученых и помогают более глубоко понять разнообразие культурных традиций верховьев Зеравшана. Благодаря его трудам расширилось представление мировой общественности о ягнобцах и их культуре, что представляется важным историческим достижением. Данный материал представляет собой существенный ресурс для исследователей, намеревающихся раскрыть многогранность культурного наследия долинного Ягноба. Кроме того, материал может представлять интерес для лиц, изучающих историю развития востоковедения в Россииской империи.
Ключевые слова: востоковедческая наука в России, Александр Людвигович Кун, ягнобцы, Ягнобская долина, культура Ягнобского региона, этнографические материалы, верховья Зеравшана
The article reviews the research of the Russian orientalist Alexander Ludvigovich Kuhn and his contribution to the study of Yaghnobi culture and its bearers. The purpose of this work is to analyze and interpret the information presented by A.L. Kuhn about Yaghnobi community, taking into account their historical and cultural context. A review of the subject of the study was carried out, the methodological approach of A. L. Kuhn to the study of ethnic groups was revealed, and specific data on the inhabitants of Yagnob were systematized and analyzed. An important aspect of the article is the identification of new aspects of the culture of inhabitants of Yagnob Bekstvo (municipality) based on previously unknown ethnographic materials presented by A.L. Kuhn. It is noted that the research of the Russian orientalist is a valuable scientific source for modern scientists and helps to more deeply understand the diversity of cultural traditions of the upper reaches of Zeravshan. Thanks to his works, the world's understanding of Yaghnobi people and their culture has expanded, which seems to be an important historical achievement. This material represents a significant resource for researchers intending to reveal the diversity of cultural heritage of the Yagnob valley. In addition, the material may be of interest to those studying the history of the development of Oriental studies in the Russian Empire.
Keywords: oriental science in Russia, Alexander Ludvigovich Kuhn, Yagnob people, Yaghnob valley, the culture of Yaghnob region, ethnographical materials, upper reaches of the Zeravshan
Муаррих, бостоншинос, коллексионер, забоншинос, мардумшиносии нимаи дувуми садаи XIX, мухдккик; ва шар^шиноси рус Александр Людвигович Кун (1840-1888)1 бо тавдикрт ва чамъоварии ашёи щадима, аз чумла дастхатх,о ва дигар амволи ати^а дар Осиёи Миёна машгул гардида, дар тахдщи илмии ин минта^а на^ши мух,имме гузоштааст[муф. ниг.: 6, с.105-119].
У яке аввалин шар^шиносони рус буд, ки соли 1867 ба маъмурияти генерал-губернатор К.П. фон Кауфман дар Осиёи Миёна пайваст. Дар давраи фаъолияти худ А.Л. Кун дастхатх,оеро, ки бо забонх,ои форсй, туркй ва арабй таълиф гардидаанд, чамъоварй ва ба китобхонаву бойгонии ^укумати подшох,ии Русия ирсол намудааст [2, с.151; 9, с.78]. Хдмчунин у бо аз худ намудани забони ягнобй аз зумраи пешсафони замони худ гашт.
Ходими х,арбй ва рузноманигор Маев Н. А. (1835-1896) х,аёт ва фаъолияти А.Л. Кунро тавсиф намуда, руйдодх,ои мух,имми фаъолияти уро мавриди баррасй ^арор медихдц. Муаллиф менависад, ки у чй гуна китобх,о ва дастхат^ои арзишманди мусулмониро
чамъоварй карда, як коллексияи мудиммеро ба вучуд оварда, онро ба Китобxонaи марказии Императорй додааст. Дар ма;олаи мазкур Маев Н. А. дар бораи фаъолият ва садми бисёрчанбаи Александр Людвигович Кун дар омузиши фарданг, тaъриx ва осори динии Осиёи Миёна дар давраи xидмaтaш дар ин минта;а, маълумоти арзишманде медидад. Адаммияти фаъолияти тад;и;отии y, на;ш дар руйдоддои тaъриxй ва таъсир ба мероси фардангиро дар бар мегирад [5, с. 182-183].
А. Л. Кун пас аз сипарй шудани ёздад сол аз эъзоми экспедитсия дар соли 1881 тад;и;оти xyдро тадти унвони «Маълумот дар бораи мардуми ЯFноб (ба маводи омузиши забони яFнобй)» дар шуморадои №№3-4-и рузномаи «Туркестанские ведомости» нашр менамояд. Ин тад;и;от минбаъд аз тарафи муда;;и;он, ба xyсyс забоншиносон ва пажудишгарон, барои омуэтани чанбадои гуногуни даёти мардумони болооби Зарафшон, аз чумла водии ЯFноб дамчун манбаи дасти аввал мавриди омузиш ва мутолиа ;арор мегирад [8, с.8].
Муаллиф дар ин пажудиши xyд ма;сади асосиро дар омузиши тарзи зиндагонии яFнобиён ва забони ондо, чараёни чустучу, аз чумла воxyридо бо сокинони мадаллй ва xaтсaйрдои сафар муфассал баён мекунад.
Дар му;аддимаи он А. Л. Кун ба мисли матолиби дигари аъзои экспедитсия, ки дар матбуоти он замона нашр шудаанд, маълумоти умумй дода, таваччуди асосии xyдро ба зиндагии точикони кудистон равона месозад ва ;айд мекунад: «Дар дамаи ин мавзеъдо (яъне ФaлFaр, Фон ва ^ноб. - О. А., О.А.) точикони кудистон зиндагй мекунанд, ки ондоро сокинони вилояти Туркистон <талча» меномиданд; ба истиснои болооби ЯFноб, ки дар ;ад-;ади он шумораи ками одамоне умр ба сар мебаранд, ки бо забони мaxсyсе гуфтугу мекунанд» [4, с.12].
<^алча» номидани мардуми ин дараро А. Мустачир низ дар асари xya, ;айд мекунад: «Баъдуду аз он ;ишло; (яъне МaрFеб. - О. А., О. А.) баромада, дамроди Искандартура (А.Л. Кун. - О. А., О. А.) чониби ^ноб равона шудем... Аз чидати кудистонй будани он мардум «талча» мегуфтаанд» [1, с. 143, с.92].
Илова бар ин, А.Л. Кун менависад: «21 июл, субди барва;т мо роди дараи ^нобро пеш гирифтем. Дар дедаи нaxyстини Марзич дар посyx ба суолдо дар бораи забони яFнобй ба ман xaбaр доданд, ки мулкдои ^ноб аз мадаллаи баъдй, ки Хишортоб ном дорад, OFOЗ мешавад ва дар он чо метавонам ба яFнобиёни асил, баъд точиконе, ки бо забони ондо дарф мезананд, воxyрaм» [4, с.11].
Илова бар ин, А. Л. Кун сафари xyдро ба ин минта;а ва чустучуву пажудиши масоили марбут ба яFнобиёнy одамоне, ки ба забони яFнобй сyxaн меронанд, тасвир намудааст. У саёдати xyдро аз дедаи Марзич OFOз намуда, ба болои дараи мазкур даракат менамояд ва дар дедаи Хишортоб тава;;уф карда, кушиш мекунад, ки дар бораи яFнобиён маълумот пайдо созад. Аммо дар дедаи мазкур муаллиф маълумоти муфиде ба даст оварда намеоварад ва ба ;ароре меояд, ки роди xya, идома дидад. У душворидои убури пайрададои xaтaрноки кудистон ва суботкориашро дар чустучуи маълумот дар бораи яFнобиён тасвир мекунад [4, с.11].
Ба у муяссар мешавад, ки дар Хишортоб бо гуруде аз одамон воxyрaд ва аз судбат ба ондо барояш маълум мегардад, ки яFнобиёни асил баъд аз ин деда, яъне Хишортоб зинадагй мекунанд. Сафарашро идома медидад ва ба дедаи Варсовут рафта, дар он чо низ дар бораи яFнобиён деч маълумоте дастрас намекунад ва дар долати яъсу ноумедй барои баргаштан ба бошишгоди дастаи дарбй омодагй мебинад. Ва;те тасмими баргаштан мегирифт, тасодуфан бо пиразане вомеxyрaд, ки ба у роди дедаи МaрFтyмaйнро нишон медидад.
Билоxирa, «тасодуфан берун аз деда, - менависад у, -бо пиразане воxyрдaм. Ба дама саволдо дар бораи яFнобидо, як чизро чавоб дод: «Бештар равед, он чо, дар паси ин cap,
- 2Q -
дехаи ЯFноб - МaрFтyмaйн хаст». Рохе, ки пиразан нишон дод, наздик ба назар мерасид, ки аз «як навъи эъти^од ба расидан ба хадаф, сарфи назар аз он, ки аллакай дер шуда 6уд ва ба хастагии аспхо нигох накарда, мо тасмим гирифтем, ки сафари худро идома дихем» [4, с.11].
Тавре ки муаллиф дар тах^и^оти худ таъкид мекунад, барои пайдо намудани яFнобиx,о хеле роху пайрохахои хатарнокеро убур намуда, бахри расидан ба манзили ма^сад муттасил кушиш ба харч додааст.
Ин матолиб ба маълумоти дар «Рузнома»-и А.Мустачир овардашуда хеле шабохат дошта, фаркияти онхо, танхо дар бaëни калимот ва сахехияти маълумот дида мешавад, ки ин авомили ба дониши муаллифон бастагй дорад. А. Л. Кун хамчун шахси тахсилдида матолибро санчидаву басе ди^щкоронатар аз А. Мустачир инъикос менамояд [муф. ниг.: 4, с. 29, 152].
Ин шар^шинос ахолии бекигарии ЯFнобро дар чадвал нишон дода, дехаи МaрFтyмaйнро 160 хонавода мехисобад, мирзои y бошад, хонаводаи ин дехаро 10 адад ба шумор меоварад, ки албатта фар^ияти калоне байни онхо дида мешавад [4, с.8; 1, с. 147].
Ба ин монанд, А.Л.Кун дар мавриди таърихи мухочират ва хифзи забони яFнобй ривоятеро аз забони мардум на^л менамояд, ки тиб^и он гyë сокинони ин мавзеъ панчсад сол пеш аз соли 1870 аз Кашмир ба ин чо мухочир шудаанд.
«Бар асоси на^ли яFнобиëн, - менависад y, -онон худро аз ахолии Кашмир медонанд, ки худуди понсад сол, пеш дар асари тахаввулоти сдасй дар Хинд ба ин чо хичрат намудаанд. Ду бародар: Халифа Вафо ва Халифа Сафо, шогирдони Буалй Синои Кашмирй мачбур шуданд, ба Кухистон панох бибаранд. Деха ба деха саргардон шуда, дар куххо панох чуянд. Деха ба деха овора шуда, зери ни^оби табиб (дуохон) нохост ба ЯFноб рафтанд. Ин чо барои онхо бехтар буд ва барои сохтани хонахои доимй дар ин чо мутаваттин шуданд. Ба фолбинй иштотол варзидани ин ду бародар боис гардид, ки ла^аби «дуохон» барои тамоми насли ояндаи гузошта шавад.
ЯFнобиëн аз хар тараф дар ихотаи точикони кухистонй дин, расму ойин ва урфу одати хамсоягони худро пазируфта, забони модари худро хифз кардаанд» [4, с.11].
Ривояти фав^уззикрро ба муаллифи «Рузнома» низ муйсафедони ин мишака, бо каме дигаргунй на^л кардаанд. Аммо он ривояти мардумй буда, асоси илмй-во^ей надорад [1, с. 152].
Кайд кардан лозим аст, ки муаллиф дар ма^олаи мазкур доир ба та^симоти худудй-маъмурии водии ЯFноб маълумот дода, ахолии хар як садаро ба таври муфассал тавсиф менамояд: Садаи Боло, Мдана ва Поëн. Шумора ва та^симоти чойхои исти^оматй да^и^ нишон дода шудааст. Дар матолиби мазкур хусусияти зиндагии онхо низ ба назар гирифта шудааст: зиндагии му^имй дар кухистон, зироаткорй ва чорводорй.
Дар бораи вижагихои истифода ва моликияти замин («лалмй» ва «обй») аз чониби яFнобиëн, сокинони ин маноти^и кухистонй сухан ронда, камбуд ва набудани замини хосилхезро таъкид мекунад ва тазаккур медихад, ки ин омил онхоро водор менамояд, ки аз хар ^итъаи барои кишт мувофи^ самаранок истифода баранд [4, с.8].
Дар асоси пажухише, ки ин шар^шинос доир ба замин ва истифодаву масоили марбут ба он анчом додааст, метавон чунин натича гирифт, ки моликияти замин дар байни яFнобихо як низоми мураккабест, ки ба меросй ва таърихи хуччатгузории заминсозй асос ëфтaacт. Бахсхои марбут ба моликияти замин бо истинод ба шаходати сокинони дехахои он хал карда мешаванд, ки ахаммияти афкори чамъиятиро дар ин масъала таъкид мекунад.
А. Л. Кун ба низоми андозбандй дар бекигарии ЯFноб таваччухи махсус зохир менамояд ва аз маълумоти овардаи y метавон фахмид, ки аз тамоми яFнобиëн андоз ситонида мешавад, ки микдори он ба дороии ахолй вобастааст. Чунин ба назар мерасад, ки андозро худи онхо ба замин та^сим карда, ба хокими он пешниход мекунанд. Дар бораи
дигар навъдои даромади докимон, аз кабили «закот», пaрдоxти никодона ва таксими мерос низ маълумот зикр шудааст [4].
ТaFЙирпaзирии низоми андози замин баёнгари таъсири даврадои гуногуни тaъриxй ва низомдои сиёсй ба тарзи зиндагй ва xочaгии яFнобиён мебошад. Андозбандй дам дар шакли пули накд ва дам дар шакли натуравй, масалан Faллaвy нон буд ва дар се садаи Ягноб ба дисоби миёна 3000 танга гирифта мешуд [4, с.8].
Хамин тарик, низоми дукуки моликият ба замин дар байни яFнобиён ба таъйини китъадои замин, усули меросй ва ташкили чамъият асос ёфтааст. Х^алли бадсдои замин тавассути шадодатномаи дамсоягй ва дуччатгузории тaъриxи китъадои замин субот ва адолатро дар низом таъмин менамояда. Ин низом, инчунин мутобикшавй ба шароити тaFЙирёбии ичтимой ва сиёсиро нишон медидад, ки ба шаклдои андозбандй ва уддадоридои ичтимой таъсир мерасонанд.
А. Л. Кун дар мавриди муносибатдои заминдорй таваккуф намуда, заминдоро ба ду даста - милки «дурри зaрxaрид» ва заминдои «вакфй» тасниф менамояд. Заминдои вакфй мувофики навиштаи ин шаркшинос, як кисми камро ташкил дода, барои меднати музднок истифода ва даромадашон ба муассисадо xaйр карда мешавад. Аз заминдои бокимонда ба фоидаи доким андоз (борот) ситонида мешавад [4].
Дар баробари ин, мудаккик ба масоили фарданги либосу таоми ондо таваччуд намуда, аз пашму пaxтa омода шудани либосдои мардонаву занонаро тасвир кардааст ва доир ба мaшFyлияти занони ондо - дузандагй ва унсурдои гуногуни либос - куртадо, шимдо, xaлaтдо, либосдо ва f. маълумоти судманд пешнидод кардааст [4].
Адаммияти маколаи мазкур дар он зодир мешавад, ки муаллиф аз муносибатдои кишоварзй, низоми андозбандй, либос ва тарзи зиндагии мардуми Ягнобдара маълумоти шоистаи эътимодро манзур месозад. Аммо дар бораи низоми ичтимой, расму оиндои динй, маориф ва дигар чидатдои даёти ондо аз додани axбор ичтиноб меварзад.
А.Л. Кун ба камбизоатй ва факру нодории шадиди мардуми ин минтака ишора карда, ба идораи сададои Ягноб мурочиат намудани пирон, шогирдони ондо ва имомxaтибонро мaxсyс таъкид менамояд [4].
Робитадои иктисодии берунии ягнобиён ва самтдои фаъолияти тичоратии ондо аз мадди назари А.Л. Кун дур намонда, дар ин маврд низ ишорадо менамояд. Чунонки гуфта мешавад, сарфи назар аз наздик будани род ба дигар манотики чанубй, ягнобидо бештар бо Уротеппа (Истаравашан) алокаи иктисодй ва равуои бештар доштаанд. Дар зимни рафтуомади xyд ягнобиён чарму пашм содирот мекарданд, то ба ашёи рузгор ва ё либос иваз намоянд[4].
Мусаллам аст, ки дадафи асосии А. Л. Кун аз сафар ба минтаки душворгузар ва дурдасти кудистони Ягноб, илова ба муайян намудани мавкеи чугрофиёии ин дара, ки адаммияти илмии чолиб, инчунин омузишу баррасии забони ондо буд ва кушишдо ба xaрч дод, то муайян намояд, ки ба кадом оила мансуб будани забони ягнобиро мyшaxxaс созад. Дар судбат бо намояндагони ин забон наздикии ондо ба кавми ориёй зикр шудааст.
Маводе, ки доир ба забону фарданг ва маданияту тарзи зиндагонии мардуми Ягноб дастрас намуд, ин шаркшиноси чавонро конеъ накард, зеро масъалаи пайдоиши ин xaлк аз назари илмй барояш басе мудим буд ва ба дамин xотир сардори дастаи дарбй А. К.Абрамов ба у ичозат дод, то чадор нафар намояндаи ягнобидоро2 дамроди xya, ба Самарканд барад.
Аз ин амалкард ба чунин xyлосa омадан мумкин аст, ки муайян кардани асли забони ягнобй ва тaъриxи мардуми он барои А. Л. Кун печида ва норавшан будааст, ки бадри бозкушоии ин гиреддо талошдои пайгирона кардааст. Бо дарназардошти адаммияти забони
ягнобй ва сарнавишти он таъкид менамояд, ки дар оянда пажухишгарон ба ин масъала таваччухи бештар намоянд ва дигар гуишхои аз байн рафтаистодаи Осиёи Миёнаро амидтар омузанд.
Дар натичаи ин тахдид ба хулосае омадан мумкин аст, ки Александр Людвигович Кун дар нимаи дуюми асри XIX дар тахдид ва омузиши чанбахои гуногуни хаёти мардумони Осиёи Миёна, минчумла ягнобиён ва маданияти болооби Зарафшон хиссаи арзанда гузоштааст. Тахлилу баррасихои у дар бораи чанбахои этникй, фарханг, забони бошандагони ин минтада, сарват ва гуногунии чамоахои этникй, ки дар ин даламравхо зиндагй мекунанд, дониши моро тавсеа мебахшанд.
Набояд фаромуш кард, ки аввалин маълумот дар бораи забони ягнобй баъди ба Ягноб сафар кардани А.Л.Кун ва мирзои у Абдуррахмони Мустачир ба даст омад. Минбаъд дар бораи ин забон олимони дигар, амсоли Ш.Акимбетов, Е.Ф. Кол, Н.Г.Маллитский, К.Г.Залеман ва дигарон мадолахо нашр карданд. Иддае аз ин донишмандон, чун М.С. Андреев, Е.М. Пешерева, С.И. Климчитский, Л.А. Хетагуров, М.Н. Боголюбов ва
A.Л.Хромов дар худи Ягноб забони ягнобиро таддид кардаанд. Ба ин минтада забоншиносони аврупой - Р. Гото ва Г.Юнкер низ сафари омузишй анчом дода, доир ба вежагихои ин забон андешаронй кардаанд. Дар ин радиф номи эроншиноси немис
B.Гейгер ва олими Франсия Э.Бенвенистро низ бояд зикр кард, ки онхо сохти грамматикаи забони ягнобиро таддид намуданд.
Аз тахдидотхое, ки дар ин замина руйи кор омад, маълум гардид, ки ин забон аз зумраи забонхои шардиэронй буда, дар асоси яке аз лахчахои забони сугдй инкишоф ёфтааст.
Бо эътирофи ахли таддид дисме аз фонди лугавии он ба лексикаи сугдй тааллуд дорад. Дар нохияи дурдасту мушкилгузари водии Ягноб бодй мондани ин забони нави сугдй дар таддиди осори хати сугдй таъсри мухимме расонид [3, с.315-316].
Ин шардшинос на танхо маълумотхои пурдимматеро дар бораи рузгор ва расму оинхои ягнобихо ва мардумони болооби Зарафшони гирд оварда, ба низом даровардааст, балки ба мо имкони нодире фарохам овардааст, ки ба таърих ва рузгори онхо ошноии бештар дошта бошем.
Дар чамъбасти гуфтахои ин нукта шоистаи зирк аст, ки яке аз чанбаи мухимми тахдидоти А. Л. Кун, ки то имруз ахаммияти бузургро молик аст, ин фарохам овардани маълумот дар бораи ягнобиён ва фарханги мардумони болооби Зарафшон мебошад, ки метавонад барои пажухишхои этнографии муосир заминаи мусоид бошад ва имконияти мудоиса кардани тагйирот ва нигохдории анъанахоро бо мурури замон фарохам созад ва динамикаи фарханг ва таъсири он ба чомеаи муосир бехтар дарк карда шавад.
Дуруст аст, ки дар солхои баъдй фархангу маданият, забон ва урфу одати мардуми Ягноб ва болооби Зарафшон аз чониби мухаддидони мухталиф ба маърази таддиду баррасй кашида шуд, вале бояд дар хотир дошт, ки А.Л.Кун бо пажухишхои бунёдии худ тахдоби ягнобшиносиро гузошта, сафхаи наверо дар эроншиносй радам зад.
Дар хотимаи ин мадола, мехохем нуктахои мухиммеро, ки дар тахдидоти Александр Людвигович Кун муайяншуда ва сахми назарраси уро дар омузиши ягнобиён ва фарханги болооби Зарафшон дар нимаи дувуми асри XIX баён кунем.
Александр Людвигович Кун бо пажухиш ва чамоварихои таърихии худ дар «Экпедитсияи Искандаркул» таъсири мондагоре дар омузиши мардумшиносй ва забони ягнобиён ва дигар мардумони болооби Зарафшон гузошт. Метавон пажухишхои уро аввалин муносибати чиддии илмй ба ин мавзуи дар он вадт камомухташуда номид. Кайд кардан зарур аст, ки А.Л.Кун яке аз аввалинхо шуда тахдиди мунтазами давмшиносй ва мардумшиносии ин минтадаро пешниход кард, ки дониши моро дар бораи ин маданияти нотакрор хеле васеъ мегардонад.
Дар ма^олаи мазкур бар модияти да^щ ва равишманди А.Л. Кун таъкид шудааст. У на тандо маълумоти пур^имати ^авмшиносй ва мардумшиносиро гирд овардааст, балки онро дар шакли муназзам ва мантией пешнидод кардааст. Тад^щот ва пажудишдои у васеъ буда, аз чумла маълумотдои ^авмшиносй, тавсифи урфу одат, расму оиндои динй ва, датто, забони ягнобидо, ки ин пажудишашро барои тад^щоти минбаъда, маводи сарчашмаи датмй гардонд.
А. Л. Кун дамчунин ба фарданг ва суннатдои ягнобидо эдтироми ами^е нишон дод. Кори у натандо тад^и^оти илмй, инчунин аз эдтиром ва ало^а ба ин мардум буд. Ин ба ами^тар дарк кардани тарзи зиндагй ва чадонбинии ондо мусоидат кард.
Илова бар ин, ба инкишофи илми мардумшиносй ва ^авмшиносй дар Русияи подшодй ва берун аз он таъсири мудимме расонид. Муносибати методологй ва усулдои амалии у барои бисёре аз мудавдщоне, ки ба даёти мардумони бумии Осиёи Миёна, аз чумала болоби Зарафшонро меомузанд, намунаи ибрат шудаанд.
Нидоят, тад^и^оти Александр Людвигович Кун барои мудавдщони имруза сарчашмаи мудим буда, инчунин барои дарки ами^тар ва гуногунии анъанадои фардангии болооби Зарафшон мусоидат мекунад. Ба шарофати задматдои у шинохти чадониён дар бораи ягнобиён ва фарданги ондо ганитар шуда ва ин яке аз дастоварддои мудими таърихй бо^й мемонад.
ТАВЗЕ^ОТ:
1. Тарзи навиштани номи у дар манобеи таърихй мутафовит дида мешавад. Дар байни «Kuhn» ва «Kuh» иваз мешавад. Дар уолатуое, ки у бо хатти румй менавишт, у пайваста аз тарцумаи олмонии он - «КиЫ»-ро истифода мебурд. Мо дар мацолаи мазкур шакли русии он, ки дар матбуоти пешазицилобии рус уангоми нашри мацолоти худ, аз «Кун» истифода намудааст, корбаст менамоем. Мирзои у, А. Мустацир бошад, дар «Рузномаи сафари Искандаркул» ва «Рузномаи вистафкаи Маскоб» уро ба тахаллуси «Искандартура» ёд кардааст ва худи А.Л. Кун ин кунияро дар шуморауои 34 соли 1881 рузномаи «Туркестанские ведомости» уамчун имзои худ истифода намудааст [11, с. 686; 4; 10, с.1].
2. Дар цисмати «Мардумшиносй», зери унвони «Намуди халцуои уудуди Туркистон», «Ягнобиуо, сокинон минтацаи болооби дарёи Ягноб», варацаи 19-и «Туркестанский альбом» акси се нафар: Fайбуллобой аз деуаи Маргтумайн, Гадомууаммад аз деуаи Пискон, Хайрулло аз деуаи Кирионтй, тасвир шудааст, ки шояд аз ин се нафар аз чауор нафар намояндагони ягнобщо бошанд [7, л. 19].
ПАЙНАВИШТ:
1. Абдурраумони М. Рузномаи сафари Искандаркул [Хозиркунандагони чоп ва муаллифони муцаддимаву тавзеуот Аълохон Афсаузод ва Мирзо Муллоаумадов] [Матн] / Абдураумон М. - Душанбе: «Ирфон», 1989. - 176 с.
2. Андрианов, Б.В. Архив А.Л. Куна [Матн]/Б.В. Андрианов//Советская этнография. -1951. - № 4. - С.149-155.
3. Fафуров, Б. F. Тоцикон. Таърихи цадимтарин, цадим, асри миёна ва давраи нав. Китоби 1, 2. [Матн]/Б. F. Fафуров - Душанбе: «Нашриёти муосир», 2020. - 976 с.
4. Искандер-Тюря [А.Л. Кун]. Сведения о ягнауском народе (К материалам для исследования ягнобского языка) [Матн]/Искандер-Тюря [А.Л. Кун] //Туркестанские ведомости. - 1881. - №3-4.
5. Н. М-в[Н. Маев]. Кун, А. Л. (Некролог). [Матн]/ М-в Н. [Маев Н.]. // Туркестанские ведомости. - 1888. - № 46. - С. 182-183.
6. Одинаев, А.Н. Александр Людвигович Кун ва нацши у дар тауцици таърих ва фаруанги тоцикон дар нимаи дуюми асри XIX [Матн] / А.Н. Одинаев // Муаррих. - 2023. - №. 3(35). - С. 105-119.
7. Туркестанский альбом [Манбаи электроны]. Сто сорок лет спустя - в цифровом и доступном виде. URL: https://www.fergananews.com/articles/7256#0 (таърихи дастрасы: 24.08.2023).
8. Искандер-Тюря [А.Л. Кун]. Сведения о ягнауском народе (К материалам для исследования ягнобского языка) [Матн]/Искандер-Тюря [А.Л. Кун] //Туркестанские ведомости. - 1881. - №3-4.
9. Ястребова, О.М. Документы XIX века из верховьев реки Зеравшан в Отделе рукописей Российской национальной библиотеки [Матн]/О.М. Ястребова//Восточный сборник. РНБ. - Санкт-Петербург. - 2003. Вып. 6. - С. 77-123.
10. Alexander, V.K. The Province of Ferghana, Formerly Khanate of Kokand /V.K. Alexander. -Simla: Government Central Branch Press, 1876. - 34 c.
11. Olga Yastrebova & Arezou Azad (2015) Reflections on an Orientalist: Alexander Kuhn (1840-88), the Man and his Legacy, Iranian Studies, 48:5, 675-694, DOI: 10.1080/00210862.2015.1058631
REFERENCES:
1. Abdurahmoni M. The Plan to the Iskandakul Trip [Editors of introduction and explanation Alokhon Afsahzod andMirzo Mulloahmadov] [Text] / Abdurahmon М. - Dushanbe: «Irfon», 1989. - 176pp.
2. Andrianov B.V. Archieve A.L., Kuhna [Text]/B.V. Andrianov//Soviet ethnography. - 1951. -№ 4. - PP.149-155.
3. Gafurov B.G. Tajik People. The Oldest History, Old, meMedium Century and Modern Period. Book 1, 2. [.Text]/B. G. Gafurov - Dushanbe: «Modern Publishing House», 2020. - 976pp.
4. Iskander-Ture [Ä.L. Run]. Information About Yagnob People (to the materials for research of yagnob language) [Text]/Iskander - Ture [А.Ь Кт] //Bulletin of Turkestan. - 1881. - №3-4.
5. N. M-v[N.Маеv]. Кт, А. L. (Nekrolog). [Text]/ M-v N. [Маеv N.]. //Bulletin of Turkestan. -1888. - № 46. - PP. 182-183.
6. Odinaev A.N. Alexander Ludvigovich Kuhn and his Role in the Learning of the History and Culture of Tajik People in the second middle of XIX century [Text] / А.Н. Одинаев // The Historian. - 2023. - №. 3(35). - PP. 105-119.
7. The Album of Turkestan [Electronic resource]. One Hundred and Forty years ago - in Digital and Available Form. URL: https://www.fergananews.com/articles/7256#0 (date of access: 24.08.2023).
8. Iskander-Ture [А.Ь Кт]. Information about Yaghnob People (On the materials for research of yaghob language) [Text]/Iskander-Ture [А.Ь КыШ] //Bulletin of Turkestan. - 1881. - №3-4.
9. Yastrebova O.M. Documents of XIX century from Upper River of Zeravshan in the Department of the Manuscript of Russian National Library [Tex^/О.М. Yastrebova/ Eastern Collection. RNL. Saint-Petersburg. - 2003. Edition 6. - PP. 77-123.
10. Alexander, V.K. The Province of Ferghana, Formerly Khanate of Kokand /V.K. Alexander. -Simla: Government Central Branch Press, 1876. - 34 pp.
11. Olga Yastrebova and Arezou Azad (2015) Reflections on an Orientalist: Alexander Kuhn (1840-88), the Man and his Legacy, Iranian Studies, 48:5, 675-694, DOI: 10.1080/00210862.2015.1058631
