Научная статья на тему 'ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА “ЎҚИТУВЧИ” ТУШУНЧАСИ ГЕНЕЗИСИ'

ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА “ЎҚИТУВЧИ” ТУШУНЧАСИ ГЕНЕЗИСИ Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

CC BY
285
24
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
таълим / тарбия / ўқитувчи / устоз-шогирд / мударрис / профессор ўқитувчи / педагогика / диний ва дунёвий фанлар. / education / upbringing / teacher / student / teacher / professor-teacher / pedagogy / religious and secular sciences.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Кудратова, Умида Рахматовна

Мамлакатимизда ўқитувчи мақомини ошириш масалалари долзарб аҳамият касб этмоқда. Мақолада «ўқитувчи» тушунчаси генезиси шарқ фалсафаси ва таълим тизими тараққиёти негизида таҳлил этилган. Унинг синонимлари, иереархик ривожи аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

GENESIS OF THE CONCEPT OF "TEACHER" IN EASTERN PHILOSOPHY

The issues of raising the status of teachers in our country are becoming increasingly important. The article analyzes the genesis of the concept of "teacher" on the basis of Eastern philosophy and the development of the education system. Its synonyms, hierarchical development are defined.

Текст научной работы на тему «ШАРҚ ФАЛСАФАСИДА “ЎҚИТУВЧИ” ТУШУНЧАСИ ГЕНЕЗИСИ»

ШАРЦ ФАЛСАФАСИДА "УЦИТУВЧИ" ТУШУНЧАСИ ГЕНЕЗИСИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2022-23-226-233

Кудратова Умида Рахматовна

Тошкент давлат иктисодиёт университети катта укитувчиси umidakudratova75@gmail .com

АННОТАЦИЯ

Мамлакатимизда уцитувчи мацомини ошириш масалалари долзарб ауамият касб этмоцда. Мацолада «уцитувчи» тушунчаси генезиси шарц фалсафаси ва таълим тизими тарацциёти негизида таулил этилган. Унинг синонимлари, иереархик ривожи аницланган.

Калит сузлар: таълим, тарбия, уцитувчи, устоз-шогирд, мударрис, профессор - уцитувчи, педагогика, диний ва дунёвий фанлар.

АННОТАЦИЯ

Вопросы повышения статуса учителей в нашей стране приобретают все большую актуальность. В статье анализируется генезис понятия «учитель» на основе восточной философии и развития системы образования. Определены его синонимы, иерархическое развитие.

Ключевые слова: образование, воспитание, учитель, ученик, учитель, профессор-педагог, педагогика, религиозные и светские науки.

ABSTRACT

The issues of raising the status of teachers in our country are becoming increasingly important. The article analyzes the genesis of the concept of "teacher" on the basis of Eastern philosophy and the development of the education system. Its synonyms, hierarchical development are defined.

Key words: education, upbringing, teacher, student, teacher, professor-teacher, pedagogy, religious and secular sciences.

КИРИШ

Кадимги Шарк ва Гарбда шаклланган фалсафа инсониятнинг илм, фан, маънавий тараккиётининг дебочаси хдсобланади. Инсоният тарихи бевосита буюк укитувчи ва устозлар фаолияти, тажрибаси, панд-насихдтлари ва намунаси асосида яратилган, тараккий этган. Бежизга, Конфуцийни 22 ёшида «Хитой миллатининг - Буюк муаллими» [5.9.], Арастуни бутун инсоният учун «Муаллиму-аввал» - «Биринчи муаллим», Форобийни «Муаллиму ас-соний» -

«Иккинчи муаллим» [1.10.], файласуф олим Омонулла Файзуллаев М.Хайруллаевнинг ижодига юксак бахо бериб «Муаллими ас-солис» -«Учинчи муаллим» [3.] деб атайди.

П.Ф.Каптерев рус педагогика( педагогия деб атайди)си тарихини тахлил килар экан, хамма мамлакатларда кузатилган уч даврни ажратиб курсатади: биринчи давр - черков педогигияси даври; иккинчиси - давлат педагогияси даври; учинчиси - ижтимоий педагогия даври. Х,ар бир халкнинг узида педагогик эхтиёж вужудга келмас экан, педагогик уз-узини англаш хам пайдо булмайди. «Педагогик уз-узини англаш натижасида, шахсларнинг дунёкараши, ижтимоий мавкеи, уларнинг эхтиёжлари ва кучлари ривожланади»[4.11.].

Барча динларда Аллох биринчи укитувчи сифатида булса, пайгамбар ва набийлар унинг билимларини бандаларга етказувчи укитувчилар деб юритилади. Шунингдек, «мударрис»лар (араб.- «дарс берувчи») мадраса укитувчиси, муайян диний фандан дарс берган. Хрзирги кунда мадраса ва диний университетларда диний ва дунёвий фанлардан дарс берувчилар хам «мударрис» деб аталади [2.316.]. Давлатчилик ва саноатнинг ривожи давлат мактабларини шакллантирди.

"Укитувчи" тушунчаси генезиси таълимнинг турлари ва максадларига кура (вакт, жой, таълим турига кура) турлича ифодаланган. Масалан: устоз, предподаватель, тарбиячи, бошлик, гувернер, ментор, репетитор, педагог, профессор (аёлларга нисбатан: отин, гувернантка, синф аёли, мадам, мамзель) шаклида хам ифодаланади (Абрамов синонимлар лугати). Ушаков ва Дальнинг изохли лугатида "Куйи ва урта мактабда, кайсидир фандан дарс берувчи шахс -укитувчи (предподаватель), мактаб ишчиси деб аталган".

Умуман олганда, «укитувчи» тушунчасида «таълим берувчи шахс» акс этади. Уни - «муаллим», «гуру», «зи», «педагог», «ментор»,»профессор» каби номлар билан аташ хам мумкин. Шунингдек, бой ва амалдорларнинг фарзандларига таълим берувчи эркин укитувчилар хам фаолият юритишган. Мусулмон мамлакатларида, жумладан мамлакатимиз худудларида угил ва киз болаларнинг мактаблари алохида булиб - угил болалар укитувчиси «домла», киз болалар укитувчиси «отинбиби» деб номланган[2.316.].

Узбек тилининг этимологик лугатида Ш.Рахматуллаев: «Укитувчи» сузи аслида араб тилидан кириб келган «муаллим» сузидан олинган, деб кайд этади. «Муаллим» арабча суз булиб, «ти'аШт(ип)» шаклига эга, асли «ъalima» феълининг «укитди», «ургатди» маъносини англатувчи «ъаНта» шаклидан хосил килинган аник нисбатдош булиб, араб тилидан «укитувчи" маъноси

билан олинган. Муаллима аёл укитувчи маъносини англатади[8.277.]. Шунингдек, «Уки» - «ёзувни талаффуз кил» маъносини англатиб, бу феъл асли «баланд товуш билан айт», «кичкирик» маъносини англатади. Унинг «ёзувни талаффуз кил» маъноси ёзув яратилгандан кейин юзага келган[9.139.]. Демак, укитувчиларнинг асосий вазифалари айнан «уки» феълининг узагидан шаклланар экан, бу жараён узининг мураккаблиги, давомийлиги, асрлар давомида мукаммаллашиб бориши билан ахамиятлидир. Зеро, укитувчи укувчи билимларинигина эмас, балки уз билимларини, салохиятини, махоратини, маданий ва ижтимоий мавкеини хам такомиллаштириб бориши натижасида унинг малака тоифаси усиб боради. Бундай шахслар азалда юртимизда уламо деб аталган. «Уламо» - арабча - «ъи1атаъи»; «ъаНта» - «билди», «билимли булди» маъносидан ясалган «ъalim(au), «олимлар» маъносини англатади[9.139.]. Бугунги кунда бу сузнинг куплик шакли унутилганлиги сабабли «диний илмларни мукаммал биладиган олим» маъносини англатади.

Педагог (юнон тилидан, лт5ауюуо<; «успиринни етаклаётган») - бу фаолияти улгайиб келаётган авлодни укитиш ва тарбиялашга йуналтирилган махсус тайёрланган одам, педагогиканинг фан сифатида назарий муаммолари устида ишлаётган олим хам «педагог» дейилади. Шундай килиб, «педагог» тушунчаси кенг тушунча: у бевосита укитувчилик жихатидан ташкари тарбиячилик ва устозлик даврига эга. Педагоглар инсонга факатгина билимларни эмас, балки шахсий ижтимоий ва хаёт тажрибасини хам утказадилар. Буюк педагоглар каторида Конфуций, Сукрот, Арасту, Фаробий, Ибн Сино, Я.А.Коменски, Г.Песталоцци, М.Монтессори, В.Сухомлинский, К.Ушинский, М.Бехбудий А.Авлоний, К. Ниёзий, И.Муминов, М.Хайруллаев каби устозларни курсатиш мумкин.

Шунингдек, «Укитувчи» атамаси (купрок «Устоз» маъносида) - уз издошларига эга булган «нуфузли одам», «маънавий устоз», «пир-устоз» хакида фикр юритилганда хам ишлатилади.

Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф «Термизий Абу Умома Бохилий (р.а.) ривоят килади: «Расулуллох соллаллоху алайхи вассаллам: «Албатта, Аллох, Унинг фаришталари, осмонлару ернинг ахли, хаттоки уясидаги чумоли ва балик хам одамларга яхшиликни ургатувчига саловат айтадилар», дедилар». Ушбу хадиси шарифдаги одамларга яхшилик ургатувчилар асосан мусулмон муаллимлардир. Бу шарафга муяссар буладиганларга кичкинтойларга алифбе харфларини ургатаётган муаллимлардан тортиб, фан докторлиги илмий ишларига рахбарлик килаётган

устозлар, илмий кашфиётларни бошкараётган рахбарларгача барчалари кирадилар», деб ёзади. Улар таълим ва тарбия, муаллим ва мутаъаллим фаолиятининг узвий алокадорлигини кайд этади. Улар таълим хакида ёзади: «Таълим» бир нарсанинг хакикатини батафсил ва яхшилаб билдириш маъносини англатади. «Таълим бериш», «дарс бериш» ва «ургатиш» сузларининг маънолари бир-бири билан якин булиб, маълумотларни муаллимдан мутаъаллимга (таълим олувчига) накл килишни билдиради. Таълим шархлаш, очиклаш, якинлаштириш, хужжатлаш, далил келтириш, тарбия бериш ва насихат килиш каби ишлардан иборатдир. Таълим бериш билан таълим олиш бир бири билан чамбарчас боглик, бирисиз иккинчиси булмайди. Илм талаб килиш фарз булгани каби, таълим бериш хам фарз килинган» [10.366.].

Шарк ва Гарб мамлакатларида азалдан илм-маърифат ривожи ворисийлик тамойили асосида, оддийдан мураккабга караб узлуксиз тарккий этиб борган. Ижтимоий макон ва ижтимоий вакт давомидаги узгаришлар таълим-тарбиянинг назарий ва амалий асослари мазмун-мохиятини узгартирмади. Кадимдан укитувчилик, устозлик ёки гурулик - мураббийлик энг маъсулиятли ва обрули касблардан хисобланган. Шарк мамлакатлари - кадимги Месопатамия, Бобил, Миср, Хдндистон, Хитойда укитувчи фаолияти мухим ахамиятга эга булган.

Кадимги Месопатамияда дастлабки мактаблар эр.ав.Ш минг йилликнинг биринчи ярмида шаклланган, унга сангалар рахбарлик килган. Асосан «санга» унвони - админстратор рухоний, эхромнинг алохида ходимларига таълим берувчи шахсни англатади, шунингдек, «писец», яъни «котиб» хакида хам маълумотлар берилади. Котиблар мактаби матнларида унинг ходимлари, укитувчилар ва укувчилар хакидаги дастлабки маълумотларимиз, II-минг йиллик бошларида ёзилган «э-дуба матнлари»да учрайди[7.63.]. Бу мактабларда «уммиа» - бошлик булиб, у ёзишни ургатган энг обрули ва тажрибали котиб булган. Уммиа - хусусий мактабларни таъминлаб, укувчи ва укитувчиларга бошчилик килган. Уммиалар жамиятда катта обруга эга шахс хисобланган, шунингдек укитувчилар хам катта хурмат ва эътиборга эга эканлиги «Мактаб кунлари» пассажида кайд этилади.

Месопотамиядаги сопол лавхаларда «Укдтувчи инсонни шакллантирадиган Худо, Сиз хакикатдан хам худосиз. Сиз кучукча сифатида менинг кузларимни очдингиз, менда инсоний тамойилни яратдингиз», - деб кайд этилган. Умми, яъни укитувчи, уз укувчиларига мурожаат килар экан,

«Успирин, отангизни билганингиз каби, - мен иккинчиман (ундан кейин)», дейди. Шу сабабдан, улар «мактаб отаси» деб аталиб, ота-оналар томонидан хурмат ва эхтиром билан кутиб олинган. Аммо мактабда уртача 4-5 та укитувчилар фаолият юритишган, чунки айрим укитувчилар турли вазифаларни бирга олиб боришган. Укитувчиларнинг мехнатига укувчиларнинг ота-оналари хак тулаганлар. Шунингдек, яхши узлаштирган укувчиларнинг ота-оналари, бунга кушимча равишда укитувчиларга турли кимматбахо совгалар хадя этганлар, уларни улуглаганлар[8.63.]. Укитувчилар педагогик фаолияти билан бирга илмий изланишлар хам олиб боришган. Демак, кадимдан инсонни биологик дунёга келтирган отаси эмас, балки катта ижтимоий хаётга ургатган устози, яъни укитувчиси «хакикий ота» сифатида эътироф этилган[8.59]. Чунки болаларнинг таълим олиш жараёни узок муддатли булиб, 5-7 ёшдан, карийиб 20-25 ёшгача давом этган, боскичма-боскич таълим-тарбия бериб борилган.

Дастлаб Хдндистонда укитувчилик касби билан айнан юкори табака вакиллари, яъни брахманлар шугулланганлар ва уларнинг таълим тизими мукаммал йулга куйилган. Брахманларнинг таълим дастури анча тулик ва серкиррра булган, кшатрийлар дастурида харбий билимларни эгаллаш устуворлик килган, вайшилар таълими касб-хунар эгаллашга каратилган. Бу одатдаги таълим 8 йил давом этган, « Веда»ларни айтиб бериш ва укиш, ёзиш ургатилган. Юкори таълимни гуру (рухий устоз, обрули, муътабар зотлар)лар уз гурукула («гурунинг уйи»)ларида олиб борганлар. Бундай мактаблар устоз ва шогирдлар уртасидаги узаро хамкорлик хамда катъий интизомга асосланган. Укитувчилар юксак даражада кадрланган, уларнинг касби илохий юмуш хисобланган. Устознинг бурчи шогирдларини муносиб фукаролар килиб тарбиялаш, уларда билимга мухаббат уйготишдан иборат булган. Талабаларни катта хаётга тайёрлаганлар, гурукулада уларга дин, фалсафа, турли санъатларни ва йога сирларини ургатишган. Гурукула учун талабалар «Шогирд - тайёр булганида, устоз узи келади" тамойили асосида танланган. Устозлар талабаларда катъият, совукконлик, хотиржамлик, эътикодга хурмат, табиатга мухаббат каби фазилатлар булишига эътибор каратишган. Уларда имкониятларидан ташкаридаги кобилиятлар вужудга келишига ёрдам берувчи рухий, аклий ва жисмоний омилларни шакллантирган.

Айнан, буддавийлик ибодатхоналардаги мактабларда таълимнинг шахсий таълим тамойилига асосланган. Бир устоз кулида талабаларнинг кам микдорда булиши, юкори натижаларга эришишга, хамда талаба билан устоз уртасида якин алока урнатилишига хизмат килган. Бунда педагогик таъсир ва

узаро таъсир усулидан фойдаланилган, талабалар ечиши керак булган масалалар парадокс(коан)лар асосига курилган. Мантикий тафаккур устирилган.

Кадимги Хитой файласуфи Конфуций («Хурматли Устоз Кунг» маъносини англатади) 22 ёшидан таълим бериш билан шугулланиб, кейинчалик Хитойнинг энг машхур укитувчиси сифатида танилди. У уз мактабида 4 та фан: ахлок, тил, сиёсат ва адабиётдан дарс берган. Мухлислари уни «Кунг фузи» деб улуглашган, «фузи» - «устоз», «хазрат» демакдир. Шундан Конфуций номи шаклланди. У узининг ахлокий-сиёсий карашларини ёйиш максадида 14 йил подшохликларни кезади. Максади амалга ошмайди ва 68 ёшида таклифларга кура Лу подшолигига кайтиб келади. 3000 та шогирдлари орасидан 72 нафари устозларини асло тарк этмайди [6.13.].

Конфуций факат оксуяк амалдорларнинг фарзандлари эмас, балки «ким булмасин - хамма билим олиши керак» деган ташаббус билан чикади. У шогирдликка олар экан, хаммага бирдек таълим-тарбия берган. Барчани шахсий билим олишини йулга куйган, хусусий мактаб очиб, амалдорларнинг маданият ва маорифга нисбатан танхо хокимлигини парчалаб башлаган. У Сукрот ва Платон каби факат огзаки таълим берганлиги сабаб шогирлари томонидан айрим асарлари ёзиб колдирилган. Конфуцийчилик намоёндаси Менг-зи шундай дейди: «Аввалги донишмадлар билан кейинги донишмандларнинг улчов мезонлари (йули) бирдир»[6.61-62.]. Шунинг учун биз тез-тез мутафаккирларимиз гояларини бир-бирга ухшашлигини курамиз.

Дархакикат, Хитой анъаналарида Устоз ва талаба уртасидаги муносабатлар алохида ахлокий ва маънавий алокаларни ифодаловчи мухим уринни эгаллаб келган ва эгаллаб келмокда. Оилавий ахлокий тушунчалар бевосита укитувчи ва талаба муносабатларига утказилади. Ота угил учун авторетит булганидек, Устоз хам талаба учун хокимиятдир. Мактабда укиган хар бир киши «хукмдор билан жазолаш» иборасининг маъносини билади, аммо бошка куплаб сохаларда жазонинг огир турлари хам булган. Шу билан бирга, жазоланаётган шахс шикоят килишга хакли эмас эди. Хам Устоз, хам талаба, хар бир киши жазолаш усуллари мухимлигини тушунган, хатто «Таёксиз урганиш булмайди» деган тушунча мавжуд. Анъанавий жамиятда Укитувчига муносабат хурматга асосланган булиб, Укитувчи якуний хакикатга эга, деб ишонган ва унинг вазифаси талабани тузатиш, хатоларни енгишга ёрдам беришдир.

Дастлаб хиндистонда йогалар, мусулмон мамлакатларида тасаввуф таълимоти - "Маънавий Устоз", "Пир" ривожида укитувчининг янгича

талкинини юзага келтиради. Эзотерик билимларнинг усиши шарк ва гарб мамлакатларида «Маънавий Устоз»ларнинг фаолиятини кенгайтирди. Бундай Устозлардан - Ахмад Яссавий, Нажмиддик Кубро, Баховуддин Накшбанд кабиларни, шунингдек ХХ асрда фаолият юритган Жидду Кришнамурти, Алиса Бейли, Вивекананда, Рудольф Штайнер, Шри Ауробиндо Гхош, Далай Лама, Н.К.Рерихларни санаб утишимиз мумкин.

Дархакикат, укитишнинг хисларни тасаввур килиш ва узгартириш боскичида, тажрибанинг барча кирраларини эгаллаш даражасида вазият бошкача булади. Агар бизда мавжуд булган барча бойликларни, куч ва кобилиятларни очиб беришни истасак, укитувчи жуда зарур булади. Укитувчи восита йулида хам керак. У бизга уз кучимизни беради, шунда биз узимизни тоза заминда энергия ва ёруглик шакллари сифатида хис кила оламиз. Укитувчига рахм-шафкат ва аралашиш хамда одамларга ёрдам бериш истаги -хам киска муддатда, хам узок муддатда керак булади. Шунинг учун, у доно булиши ва тажриба оркали нима билан ишлаётганини билиши, шунингдек етук булиши керак[12.88.].

Укитувчининг энг мухим фазилати шахссиз нарсаларни кура билишдир. Укитувчи онг мохиятини доимий равишда хис этиб туриши ва енгилмас танани, нуткни ва онгни эгаллаши керак. Акл кучли булиб колиши, нуткни ишонтирадиган ва танада жасорат хамда кувонч пайдо булиши керак[11.1772].

ХУЛОСА

Мухтасар килиб айтганда, Шарк фалсафасида "укитувчи" тушунчаси генезиси узок тарихий тараккиёт боскичларида шаклланган. Замонавий таълим тизимида «Бир умрлик таълим" анъаналарини жорий этиш, уни янада такомиллаштирмокда. Шу сабабдан, бугунги кунда замонавий таълим тизимидаги укитувчи ролини мактабгача таълим укитувчиси, бошлангич ва умумий таълим укитувчиси, урта махсус ва олий таълим укитувчиси, ундан кейинги таълимдаги устозлар киёфасида тахлил эхлил этиш хар качонгидан хам мухимдир. Тадкикотимиз натижасида маълум булдики, «укитувчи» тушунчаси «таълим берувчи шахс»ни акс эттириб, шарк халкларида - «муаллим», «санга», «гуру», «зи», «педагог», «ментор», «профессор-укитувчи», "Маънавий Устоз", "Пир" каби номлар билан аталган. Бунда укитувчи рухияти, кадр-киммати, салохияти, мавкеи масалалари домимо долзарб ахамиятга эга булганлиги намоён булди. Укитувчи шахси профессионаллашув даражаси давомида устоз

232

даражасида эътироф этилиб, жамиятнинг зиёлилар катламини шакллантириши билан ижтимоий хаётда маданийлашув даражасини ошишига сабаб булди.

REFERENCES

1. Абу Наср Форобий Фозил одамлар шахри. - Тошкент: Абдулла Кодирий номидаги халк мероси нашриёти, 1993. - 224 б.

2. Ислом энциклопедияси. - Тошкент: Узбекистон миллий энциклопедияси, 2017. -670 б.

3. Тураев Б. Учинчи муаллим - Узбекистон фалсафаси ютукларини таргиб килган вакил -Тошкент, 2021. https://uza.uz/uz/posts/uchmchi-muallim-ozbekiston-falsafasi-yutuqlarini-targib-qilgan-vakil_332585

4. Каптерев П.Ф. История русской педагогики.- С.Пб.:Аметейя, 2004. -560 с.

5. Конфуций Хдкматлар. - Тошкент: Алишр Навоий номидаги Узбекистон миллий кутубхонаси нашриёти, 2010. -164 б.

6. Конфуций Мухокама ва баён. Тошкент: Янги аср авлоди, 2013. - 180.

7. Образовательные системы Востока и Запада в эпоху древности и средновековья - М.: Издательство Российского университета дружбы народов, 2003. -359 с.

8. Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. - Тошкент: Университет, 2003. -503б.

9. Рахматуллаев Ш. Узбек тилининг этимологик лугати. - Тошкент: Университет, 2000. -498 б.

10. « Шайх Мухаммад Содик Мухаммад Юсуф Ижтимоий одоблар. - Тошкент: HILOL-NASHR, 2016. - 456 б.

11. Saifnazarov, I., Abdullakhanova, G., Alimatova, N., Qudratova, U. (2020). The main trends of increasing the role of the teacher in the innovative development of Uzbekistan . International journal Advansed Science and Technology, 5,1771-1773.

12. Qudratova, U.R. (2021) The activite of pedagogue and teacher: history and contemporaneity. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9, 87-90.

13. Umarjonov, S.S. (2021). Ijtimoiy - gumanitar fanlarni o'qitishda Fahriddin Roziyning ontologik qarashlarining o'rni va ahamiyat. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(9), 1029-1038.

233

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.