Научная статья на тему 'ШАРҚ АЛЛОМАЛАРИНИНГ МУОМАЛА МАДАНИЯТИ БОРАСИДАГИ ҚАРАШЛАРИ'

ШАРҚ АЛЛОМАЛАРИНИНГ МУОМАЛА МАДАНИЯТИ БОРАСИДАГИ ҚАРАШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Гуманитарные науки»

152
16
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
муомала / ахлоқ / теранлик / ирода / идрок / нутқ

Аннотация научной статьи по Гуманитарные науки, автор научной работы — Бекзоджон Валижонович Хасонбоев

Ушбу мақолада муомала маданияти психологик аспектда таҳлил қилинган. Унда Шарқ алломаларининг муомала маданияти борасидаги қарашлари, муомаланинг шахс ижтимоийлашувидаги ўрни, кишилар ўртасидаги ижтимоий муносабатларни маромга келтиришда муомаланинг аҳамияти каби масалалар тадқиқ этилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ШАРҚ АЛЛОМАЛАРИНИНГ МУОМАЛА МАДАНИЯТИ БОРАСИДАГИ ҚАРАШЛАРИ»

ШАРЦ АЛЛОМАЛАРИНИНГ МУОМАЛА МАДАНИЯТИ БОРАСИДАГИ

КАРАШЛАРИ

Бекзоджон Валижонович Хасонбоев

Чирчик олий танк кумондонлик мухандислик билим юрти Гуманитар фанлар кафедраси педагогика ва психология цикл бошлиги

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада муомала маданияти психологик аспектда тахлил килинган. Унда Шарк алломаларининг муомала маданияти борасидаги карашлари, муомаланинг шахс ижтимоийлашувидаги урни, кишилар уртасидаги ижтимоий муносабатларни маромга келтиришда муомаланинг ахамияти каби масалалар тадкик этилган.

Калит сузлар: муомала, ахлок, теранлик, ирода, идрок, нутк.

КИРИШ

Урта Осиёда яшаб ижод килган буюк аждодларимиз психологик нуктаи назардан муомала муаммоси билан бевосита шугулланмаган булсаларда, бирок шахслараро муносабатларда унинг урни, ахамияти масаласига алохида эътибор каратганлар. Бу борада улар устоз билан шогирд таълимий-тарбиявий муносабатларида муомаланинг ахамияти, мароми, уларнинг узаро бир-бирларини тушуниш, инсонни инсон томонидан идрок килиш, бу жараёнда нуткнинг етакчилиги, устуворлиги юзасидан бир катор ибратли фикр-мулохазалар колдирганлар. Бу аснода муаллимнинг шахсий фазилатлари, касбий махорати, донишмандлиги тугрисида хикматли фикрларни, миллий ва умуминсоний гояларни илгари сурганлар.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Абу Насир Фаробийнинг ижтимоий турмушда эгаллаган урни, мавкеи, обруси турли хусусиятли ахборот (маълумот) узатиш, узга (нотаниш) одамларга таъсир курсатиш (утказиш), инсон холатига тугри бахо бера билиш, инсонни инсон томонидан идрок килиш, вазиятлардан олиб чикиш, имкониятни ташхислашга кобиллиги, шахснинг узига хослиги тугрисида илмий-амалий фикрлар билдирган. Уларнинг таъкидлашича, муаллимнинг вазифаси доно давлат рахбарининг вазифасига жуда ухшаб кетади. Шу сабабдан булса керак, устоз курган ва эшитганларининг барчасини яхшилаб эсда саклаб колиши, акл-фаросатга, чиройли нуткка (нотикликка) эга булиши ва шогирдларига айтмокчи булган фикрини тула

December, 2022

648

ва аник ифодалай олиши зарур. Бу борада аллома муомаланинг таркибий кисмлари, тузилиши, воситалари, шакллари, куринишларининг ижтимоий турмушда юксак ахамиятини, ролини таъкидлайди. Фаробийнинг мулохазасича, устоз нафакат фан билан шугулланиб колмай, балки уз билимларини шогирдларига етказиши, бундай машакккатли мехнатдан чарчаш нималигини билмаслиги лозим. Устоз май истеъмол килишдан узини тийиши, чин сузли булиб ёлгонни ва ёлгон айтганни ёмон куриши, фахмли булиши ва уз ор-номусини кадрлаши, шогирдларига нисбатан адолатли булиши, кузлаган максадига эришишда катийлик (катиятлилик) курсата билиши лозим.

Уларнинг мулохазасича, бундай инсон одамийликнинг юксак даражасига эга булади ва бахт чуккисига эришади. Бундай киши хар кандай хатти-харакатда хабардор булган ва интилишлар туфайли бахтга эриша оладиган одамлар. Мутафаккир устоз шахсига хос булган катор фазилатларга холисона, окилона шарх беришга эришган комил инсондир. Худди шу боисдан берилган (колдирилган) шархлар, талкинлар, илмий иловалар хозирги замонда хам уз ахамиятини йукотган эмас.

Абу Али Ибн Синонинг уктиришича, устоз матонатли, соф виждонли, ростгуй ва шогирдни тарбиялаш услубларини хамда коидаларни яхши биладиган одам булмоги шарт. Устоз шогирднинг бутун ички ва ташки оламини урганиб, унинг акл катламларига кира билмоги лозим. Унинг мулохазасича, шогирдга каратилган хар бир сузни устоз имо-ишоралар билан тулдириб бормоги жоиз. Таълимда укитиш шакллари ва усулларини тушунтириш борасидаги фикрлари уз даври укитиш тизими учун юксак кийматга эга булган. Ибн Синонинг таърифлашича, устоз ута билимдон инсондир. Устоз барча дунёвий билимдан, маънавият оламидан хабардор булмоги керак, булар жумласига хисоб-китоб илми хамда яхшилик килиш киради. Таъкидлаб утилган илмий категорияларни аниклаштириш буйича улар куйидагича мулохаза юритади. Таълим жараёнида нимадир олинади; олинган нарса хамма вакт хам кузга куринавермайди, хусусан, яхши ном, хурсандчилик, соддалик кабилар. Алломанинг тахминича, каерда алмашиниш мавжуд экан, шубха йукки, уша жойда хисоб-китоб хам мавжуддир. Оддий халк тилида хисоб-китоб деганда, уртоклар уртасидаги узаро фикр ва нарса алмашиниши тушунилади. Макташ, рагбатлантириш алмашиниш сирасига кирмайди. Акл-фаросатли одам узига ёккан хар кандай нарсани фойдали деб билади. Яхшилик мукофот урнини босолмаганидек, хулк-атвор каторига хам кира олмайди. Яхшилик асли бегаразликдан келиб чикади. Унингча, устознинг барча харакатлари факат яхшиликдир.

December, 2022

649

Ибн Сино устознинг одамийлик, мехрибонлик сингари характер хислатларига марказий категория сифатида алохида ургу беради. Билдирилган фикрлар бугунги кундаги маънавият мохиятига хамохангдир.

Насриддин Тусий «Хдрбийлар тарбияси хакида» деган рисоласида рахбарнинг юксак инсоний фазилат (сифат)ларини чукур шархлаб берган. Асарда илгари сурилган ажойиб ибротавуз гоялар ичида рахбар шахси олдига куйиладиган талаблар мухим ахамиятга эга. Жумладан, рахбар мунозара асносида инкор килиб булмайдиган даражада исбот келтира олишни, уз фикрининг тугрилигига ишониши, нутки эса тоза, жумлалари мантикан узаро богланган булиши лозим. Рахбар соф виждонли, ростгуй, шошмасдан, ишонч билан катъий гапирадиган, баъзан эса шароитдан келиб чиккан холда мулойим сузлайдиган булиши шарт. Тусий рахбарнинг нутки хеч качон ва хеч каерда захарханда, купол ёки дагал булиши мумкин эмас, деб таъкидлайди. Рахбар уз нуткида ашёвий далиллар, маколлар, ота-боболаримиз, кадимги аждодларимиз фикридан мисоллар келтириши жоиз. Бу эса хар кандай холатда хам фойдалидир. Алломанинг угит-насихатлари, таълимоти хозирги даврда хам уз долзарблигини йукотган эмас.

Умар Хдйёмнинг асарларида хам устознинг ижтимоий турмушдаги урни, мавкеи, кишилар билан муомаласи, муносабати, характер хусусиятлари, умуминсоний фазилатлари хакидаги фикр мулохазалари муносиб ахамият касб этади. Унинг таъкидлашича, шогирдлар билимларни факат устознинг берган маълумотлари ва китоб укиш оркалигина эмас, балки хаётий ходисаларни бевосита урганиш жараёнида, куникма ва малакаларини эса амалиётда, айнан бир хил харакат ва амалларни куп маротаба такрорлаш, турли услубларни куллаш натижасида эгаллаб оладилар. Унингча, таълимнинг амалиёт билан узвий алокаси билимларни мустакил узлаштириш имконини яратади. Умар Хдйём шогирдларга рухий таъсир утказиши, курсатма бериш оркали ижодий изланиш фаолиятини фаоллаштириш тарафдори эди. Унинг илмий фарази муомала сехри, фаолият самарадорлиги, устознинг одоби ва назокати, шогирдлар билан хамкорлиги таълим билан тарбия махсулдорлигини ошириш шарти эканлигида мужассамлашади.

Алишер Навоий узининг бир катор асарларида устознинг кобилияти, унинг обруси, одоби, муомала маданияти, мароми, илм булоги эканлиги тугрисида мулохаза юритади. Унинг таълимий-тарбиявий карашларида одоб, ахлок, муомала, теранлик, акл-фаросатлилик, ирода кучи, характер-хислатлари (поклик, самимийлик, масулиятлилик ва х.к ) марказий урин тутади. Шунинг учун ижодкорлар,

December, 2022

650

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

устозлар ижтимоий турмушнинг хар кайси жабхасида истеъдодли булиш кераклигини таъкидлайди. Навоий устознинг муомаласи, ширинсузлилиги, эътиборлилиги хар жихатдан ибрат ва намуна булишлиги таълим-тарбия гарови эканлигига фикран ишора килади. Уларнинг асарларида нутк маданияти, муомала мароми, устоз билан шогирд муносабати, устоз донишмандлиги, иктидор эгаси эканлиги тугрисидаги бой материаллар жой олган. Навоий томонидан яратилган маталлар, афоризмлар, узаро муносабат мувофиклиги, шахслараро муомала сехри буйича фикрлари инсон камолотида мухим ахамиятга эга. Маълумки, улар шоирлар бахси юзасидан мулохаза юритилганда хам муомаланинг коммуникатив, интерактив, персептив таркибларига ахамият берган.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Устоз-шогирд муносабати, сабок бериш усуллари, хамкорликни ташкил этиш хусусиятлари, аклий теранлик, фикрий мантикийлик, хиссий сезгирлик, жумбоклик топшириклар ахамияти ва уларни ечиш йул-йуриклари А.Навоий ижодиётида алохида урин эгаллайди. Бу нарса унинг комил инсон назариясида, камолот (хам аклий, хам шахсий) таълимотида илмий-назарий ахамият касб этади.

Устоз ва шогирд уртасидаги муносабат, муомала мароми тугрисидаги мулохазалар "Авесто", "Кобуснома", "Хртамнома", "Кутадгу билиг" (Юсуф Хос Хожиб) каби таълимий-тарбиявий хусусиятга эга булган дидактик асарларда узаро таъсир етиш ва утказишнинг психологик хусусиятлари, механизмлари уз аксини топган. Санаб утилган асарларнинг барчаси муайян ижтимоий-психологик таълимотга асосланганлиги, одобнома, муомаланома кабилида булганлиги туфайли тарбиячи-мураббийнинг шахсий-характереологик, касбий сифатларини шакллантириш боскичлари, даражалари, меъёрлари чукур баён килинган, изохлаб берилган ва тахлил этилган. Одамлар билан муомала килиш услублари, узини узи бошкариш, узини узи намоён этиш, узини узи назорат килиш, узини узи бахолаш, узини узи такомиллаштириш йул ва воситалари юзасидан мулохазалар билдирилган.

Мамлакатимиз ижтимоий-тарихий тараккиётининг кейинги даврларида Ахмад Дониш, Бедил, Мукимий, Фуркат, Завкий, Аваз Утар каби уз замонасининг илгор намояндалари, маърифатпарварлари бир даврнинг узида хам таргиботчи, яъни узгаларга ижтимоий таъсир утказувчи, хам муаллим булганликлари сабабли «устоз-шогирд»

муносабатлари, маънавияти, муомаласи, юксак хис-

December, 2022

тyЙFyлари, жамиятдаги урни, шаxслараро алокадаги мавкеи, xyлк-атвори олдига катор жиддий, маъсyлиятли талаблар куядилар. Мазкур касбнинг эгаларида таъкидлаб утилган фазилатлар шаклланган булиши, факат ана шyндагина аклок, одоб, мyомада, интеллект даражалари буйича жамият аъзолари уртасида ибратли ша^с сифатида гавдаланиши мумкин. Юкоридаги мyадлифлар ижодида мyайян умумийлик мавжyд булиб, y тараккиëтнинг харакатлантирyвчиси укимишли, фидоий инсон, зиëли тарбиячи, акл-заковатли кишилар еканлиги, ижтимоий онгнинг мезони сифатида кабул килиш мумкинлиги тyFрисидаги фикрлардир.

Мамалакатимиз тараккиëтини навбатдаги боскичида ХХ аср бошларида илFор ижтимоий-маънавий окимлари каторида жадидчилик харакати вужудга келди. Жадидчилик харакатининг йирик намояндалари Мунаввар Кори, Бехбудий, Фитрат, Чулпон, Элбек, Боту ва бошка ижодкорлар, маърифатпарварлар уз асарларида маданият, маънавият, муомала, ша^слараро муносабат, хазрати инсон, эркин фикрловчи шаxс муаммоларини тадкик этишга, тавсифини беришга, изохлашга харакат килганлар. Миллий истиклол, миллий ватанпарварлик тyЙFyлари, муомала мароми, ижтимоий xyлк-атвор, миллий онг, мустакил фикрлаш, жанговар сафарбарлик хисси сингари миллий FOялар уларнинг ижод махсулларини ташкил этади. Миллат умуминсоний маънавият хамда кадриятларни егаллаш (узлаштириш) учун билим олиши, зехнини, акл-заковатини устириши, ижтимоий турмушда, жахон хамжамиятида муносиб уз урнини топиши лозим. Уларнинг умумий карашларига биноан, маънавият, маърифат, шаxслараро, миллатлараро алока, муносабат ва муомалани илFор услублар ëрдами билан максадга мувофик амалга ошишини таъминлайди, деган юксак FOя ëтади.

Абдулла Авлоний таълим тизимини, укитиш жараëнини такомиллаштириш, мустакил, ижодий фикрлашга ургатувчи услублардан фойдаланиш, устознинг малакасини ошириш ва бyлFyси мyтаxассисларни касбий тайëрлаш муаммосига янгича ëндашган маърифатпарварлардан биридир. Устознинг ша^сий фазилатлари, муомаласи, аxдоки, одоби, билимдонлиги, теранлиги, тийраклиги, топкирлиги, фаросатлилиги, акл-заковатлилиги, бардошлилиги, зукколиги, изланувчанлигини таълим-тарбия учун асосий манба эканлигини таъкидлаб утади. Таълим устоз билан шогирднинг хамкорлик фаолияти, фаолликка асосланувчи тyFри ва тескари алокалар мажмуаси, ша^сни камол топиш жараëни сифатида талкин килинади. Уларнинг мулохазасига караганда, ижодий изланиш, укиш ва укитишнинг янги шакли, услуби хамда

December, 2022

652

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

воситаларини кидириш устознинг энг мухим хислатларидан бири булиши зарур. Устоз билан шогирднинг индивидуал фикр алмашиниши имкониятларни руёбга чикариш кафолати эканлиги уктирилади. Авлоний таълимотида хамкорлик, муомала усулига ургатиш устоз-шогирд муносабатини янги юксак даражага кутаради. Унингча, муомала мулокотнинг мажмуаси сифатида хурмат ва узаро хурмат туйгуларини руёбга чикариб, шахслараро муносабатлар самарадорлигини ошириш воситаси тарзида хизмат килади.

илмий-назарий, амалий-тадбикий, маданий-маърифий, маънавий- психологик меросига асосланиб, мамлакатимиз олий харбий билим юртлари сержантлар тайёрлаш мактаблари рахбар ва бошликлар фаолиятига мутахассисларни таёрлашда унумли фойдаланмокдалар, офицер ва сержант кадрлар тайёрлашда алломалар таълимотини кулламокдалар, уларнинг меросини урганмокдалар ва таргибот килмокдалар.

REFERENCES

1. Abulxanova-Slavskaya K.A. Deyatelnost i psixologiya lichnosti. — M.: «Nauka»,

2. Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq.- T.: «Rahbar», 1992.

3. A'zamxo'jaeva E.A. Muomala maromining yosh xususiyatlari va dinamikasi. Psixol. fanl. nomz .dis... -T.: «SHarq», 2002.

4. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человека знания.- М.: «Наука»,

5. Антология педагогической мысли Узбекской ССР. (Под.Ред. С.Р.Раджапова, О.С. Аббасовой и др). - М.: «Педагогика», 1986.

6. A'zamxo'jaeva E.A. Muomala maromining yosh xususiyatlari va dinamikasi. Psixol. fanl. nomz .dis... -T.: «SHarq», 2002.

7. Баратов Ш.Р. Социально - психологические и научно - практические основ создания психологической службы в Узбекистане. Автореф. дисс. докт. психол. наук.- Т.: «SHarq», 1998

8. Berdiev Ganji. Boshlang'ich sinf harbiylarida shaxslararo munosabatlarning o'ziga xos xususiyatlari. Psixol. fanl. nom. dissertatsiyasi.-T.: «Sharq», 2000.

ХУЛОСА

Урта Осиё мутафаккирлари, мамлакатимиз маърифатпарварларининг бой

1980.

1977.

December, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.