Научная статья на тему 'ШАХСНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ'

ШАХСНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

133
25
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
жисмоний тарбия / ривожланиш / шаклланиш / педагогика / касбий фаолият. / physical education / development / formation / pedagogy / professional activity.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Саиджон Шохобидинович Валиханов

Мақолада жисмоний тарбиянинг касбий тайѐргарликни жадаллаштириш, танланган касбда юқори иш қобилияти ва меҳнат унумдорлигига эришиш, фаол дам олиш ва иш қобилиятини тиклаш учун жисмоний маданиятдан фойдаланиш каби вазифалари ѐритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHYSICAL TRAINING IN PREPARATION OF A PERSON FOR PROFESSIONAL ACTIVITY

The article describes the tasks of physical education, such as accelerating professional training, achieving high work capacity and productivity in the chosen profession, the use of physical culture for active recreation and recovery of working capacity

Текст научной работы на тему «ШАХСНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЖИСМОНИЙ ТАРБИЯ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

ШАХСНИ КАСБИЙ ФАОЛИЯТГА ТАЙЁРЛАШДА ЖИСМОНИЙ

ТАРБИЯ

Саиджон Шохобидинович Валиханов

Андижон давлат университети Факультетлараро жисмоний маданият ва спорт" кафедраси

АННОТАЦИЯ

Маколада жисмоний тарбиянинг касбий тайёргарликни жадаллаштириш, танланган касбда юкори иш кобилияти ва мехрат унумдорлигига эришиш, фаол дам олиш ва иш кобилиятини тиклаш учун жисмоний маданиятдан фойдаланиш каби вазифалари ёритилган.

Калит сузлар: жисмоний тарбия, ривожланиш, шаклланиш, педагогика, касбий фаолият.

PHYSICAL TRAINING IN PREPARATION OF A PERSON FOR PROFESSIONAL ACTIVITY

ABSTRACT

The article describes the tasks of physical education, such as accelerating professional training, achieving high work capacity and productivity in the chosen profession, the use of physical culture for active recreation and recovery of working capacity.

Keywords: physical education, development, formation, pedagogy, professional activity.

КИРИШ

Ижтимоий хдётда объектив равишда аникланган гуманистик жараёнлар инсон индивидуаллигини шакллантириш муаммоларига кизикиш уЙFOтади, замонавий педагогика фанининг мохдяти ва максадини аниклашга, унинг шахсни касбий фаолиятга тайёрлашнинг яхлит жараёнидаги ролини, касбий мустакиллик ва хдракатга эришишига бевосита таъсир килади. Х,озирги кунда касбий ишнинг турли сох,аларида бир неча минг касб ва ун минглаб мутахассисликлар мавжуд. Уларнинг асосий фарклари маълум бир ишнинг мавзуси, технологияси ва ташки шароитлари билан белгиланади, Е.А.Климов

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

уни "мехнат пости" деб атайди [1]. Улар ички шароитлар билан бирлаштирилган: ахборотни идрок этиш ва кайта ишлаш учун хиссий ва интеллектуал операциялар, иш мавзусига амалий таъсир курсатиш учун карор кабул килиш ва восита харакати [2]. Буларнинг барчаси касбий жихатдан у ёки бу иш тури билан шуFулланувчи кишиларнинг функционал имкониятлари, жисмоний ва бошка сифатлари учун объектив равишда турли талаблар билан боFлик.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жисмоний тарбия инсоннинг табиий-иклим мухитига, ижтимоий-касбий сохага мослашишида, индивидуал фаолият услубини шакллантиришда доимо мухим ва хал килувчи ахамият касб этиб келган. Шу муносабат билан инсон жисмоний тарбиясини оптималлаштиришнинг муаммоли масалаларини ишлаб чикишда купчилик мутахассисларнинг уз-узини фаолликка, уз-узини англашга, уз-узини амалга оширишга булган кизикиши тушунарли. Ушбу FOяни амалга ошириш буйича назарий ва амалий масалаларни хал килишда таклиф килинган ёндашувларнинг педагогик мохиятини аниклаш учун, аввало, жисмоний узини узи тарбиялаш билан боFлик тушунчалар мазмунини куриб чикиш, уларнинг бир-бири билан узаро боFликлиги шакллари ва усулларини аниклаш, уларни амалга ошириш жараёнида субъектнинг мазмуний фаолиятини шакллантириш учун шарт-шароитларни яратиш мантикан туFри.

Жисмоний тарбия тарихида инсонни касбий фаолиятга тайёрлаш сохасидаги тадкикотларнинг ривожланишига, бир томондан, илмий -техник инкилоб шароитида мехнат мавзусига тобора ортиб бораётган талаблар, бошка томондан, инсон таълимидаги ушбу мухим йуналишнинг асосини ташкил этувчи ички физиология, психология ва педагогикани услубий кайта жихозлаш таъсир курсатди.

Кейинги йилларда тадкикот йуналишини белгиловчи асосий муаммо касбий куникмалар муаммоси эди: мехнат куникмаларини шакллантириш, янги шароитларда ишлашда уларни кайта куриш, касбий кобилиятларни шакллантириш жараёни ва бошкалар. Шу билан бирга, тадкикотларнинг умумий методологик асоси онглилик ва фаоллик тамойилига айланади ва уларнинг назарий мазмуни билим, куникма ва малакаларни шакллантириш жараёни учун фаолиятнинг муайян шартларини очиб беради. Ушбу тадкикотлар натижасида мехнат моторикасининг шаклланиш динамикаси учун

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

йуналтирилган жисмоний тайёргарликнинг ахамиятини очиб берувчи фактлар олинди. Турли таълим шароитлари таъсири остида куникмаларини шакллантиришда узгаришлар таджик килинади: жисмоний тарбия буйича укув материалининг мазмуни, мехрат ва спорт моторикасини низомига мувофик элементлардан хабардорлик, укув жараёнида уз-узини назорат роли [3], жисмоний уз-узини тарбиялашнинг маъноси ва табиати.

Малакаларнинг тренировкадан кейин - касбий фаолият жараёнида кечадиган узгаришлари урганилади: юзага келадиган кийинчиликларнинг характери ва уларни махсус жисмоний тайёргарлик ёрдамида тузатиш йуллари, спортчиларда ва спортчи булмаганларда уларни ростлаш тезлигидаги индивидуал фарклар. Малакаларни умумлаштириш ва уларни жисмоний маданият ва спортдан ишга утказиш, куникмаларга аралашиш хусусиятини очиб беришга харакат килинмокда. Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятини ташкил этишда онгнинг тартибга солиш функцияси ва касбий куникмаларни такомиллаштириш, фаолият шароитларини тахлил килиш ва уни режалаштириш, уни амалга ошириш жараёнида уз-узини кузатиш, оралик ва якуний натижаларини бахолаш учун унинг вазифаларини тушуниш шакллари пайдо булган [4].

Жисмоний тарбия ва спорт фаолиятининг асосий афзаллиги касбий иш шароитлари ва мазмунига мослашиш омили сифатида пайдо булган муаммоларни комплекс хал этишдир ва индивидуал спортнинг афзаллиги -зарур амалий куникмалар, жисмоний ва махсус фазилатларни шакллантириш ва ривожлантиришнинг селективлигидадир.

Тайёргарлик ва асосий машклар таснифида инсоннинг жисмоний фазилатларига куядиган талабларга, харакатлар тузилишинг узига хос хусусиятларига, восита харакатларини узлаштириш жараёнида маълум бир максадга йуналганлигига кура циклик, ациклик ва комбинациялашган (мураккаб) машклар гурухлари анча кенг таркалган.

Х,ар кандай таснифда хар бир машкнинг нисбатан доимий (инвариант) хусусиятлари, жумладан, таъсир килиш самараси назарда тутилади. Бирок, аслида, хар кандай машкнинг узига хос таъсири нафакат машкнинг узига хос хусусиятларига, балки уни бажариш учун бир катор шартларга хам боFлик, Л. P. Матвеев таъкидлаганидек: уни ким аник бажаради; кандай амалга оширилади; кимнинг рахбарлиги ва кайси шароитда олиб борилади [3,50].

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

Шунинг учун, шахснинг касбий ривожланишида жисмоний тарбиянинг ролини т^ри бахолаш учун, биз уз-узини тарбиялаш муаммоси билан бевосита шуFулланадиган олимлар ва амалиётчиларнинг илмий-маърифий асарларида такдим этилган жисмоний узини камол топтиришнинг айрим жихатларини куриб чикамиз.

Замонавий жисмоний тарбия инсоннинг муваффакиятли касбий фаолиятга объектив тайёргарлигига эришишга ёрдам берадиган амалий билим, жисмоний ва махсус фазилатлар, куникмалар ва кобилиятларни шакллантириши керак.

Таълимда жисмоний тарбия куйидаги вазифаларни хал килади: касбий тайёргарликни жадаллаштириш; танланган касбда юкори иш кобилияти ва мехнат унумдорлигига эришиш; фаол дам олиш ва иш кобилиятини тиклаш учун жисмоний маданиятдан фойдаланиш (иш ва буш вакт давомида).

Амалий билим, куникма ва кобилиятларни шакллантириш, шунингдек, сифатларни ривожлантириш хар доим муайян атроф-мухит шароитида шахснинг жисмоний ва психологик фаолиятининг бирлиги асосида куриб чикилиши керак, шахснинг дастлабки жисмоний тайёргарлиги даражаси ва уларнинг турли восита харакатларини узлаштиришдаги тажрибаси тулик хисобга олиниши керак. Жисмоний тарбия жараёнида кескин фарк ва куп томонлама жисмоний тайёргарликнинг мухолифлиги булмаслиги керак, чунки бу булажак мутахассисларни танланган касбий фаолиятида узок муддатли ва юкори самарали ишларга психофизиологик тайёргарликда укитишнинг ягона ташкил этилган жараёнидир.

Вазифалардан келиб чиккан холда хозирги кунда жисмоний тарбия куйидаги йуналишлар буйича амалга оширилмокда:

- укувчиларнинг мехнат шароити, кундалик хаёти ва ёш хусусиятларини узгартирган холда жисмоний маданият ва спортдан мехнат ва дам олиш режимида фойдаланиш буйича билим ва куникмаларини шакллантириш;

- индивидуал спорт турлари элементлари булган амалий куникма ва малакаларни узлаштириш;

-муайян касбда юкори самарали ишлаш учун айникса зарур булган индивидуал жисмоний ва махсус фазилатларни тарбиялаш.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Куп холларда, бу сохаларда иш параллел олиб борилади. Ушбу максадлар учун воситалар, усуллар ва улардан фойдаланиш даражасини танлаш турли спорт ва жисмоний машкларни бажаришда восита кобилиятлари (жисмоний ва махсус фазилатлар)нинг ижобий ва салбий утказилишини хисобга олган холда амалга оширилиши керак.

Кучни тарбиялаш. Мушак кучи асосан харакат тезлигини белгилайди ва чидамлилик ва эпчиллик талаб киладиган ишларда мухим рол уйнайди. Замонавий мехнат фаолиятининг аксарият турларида мутлак булмаган нисбий мушак кучининг даражаси жуда мухим. Максимал куч микдори унинг намоён булиш шароитларига боFлик. Х,ар бир куч машклари махсус куч тайёрлашни таъминламайди: нерв-мушак харакатларининг тузилиши, катталиги ва табиати, иш харакатларининг бурчак амплитудаси ва хоказоларга ухшаш машкларни танлаш керак. Асосий харакат билан ва бу мушакларнинг топографиясини ва мехнат пайтида уларнинг иш тартибини олдиндан урганишни уз ичига олади.

Купчилик мутахассисларнинг касбий фаолиятида максимал мушакларнинг кучланишини талаб киладиган вазиятлар деярли мавжуд эмас, шунинг учун туйинмаган юкларни (каршиликларни) енгиш оркали кучни тарбиялаш, одатда, жисмоний тайёргарликнинг турли даражаларига эга булган шахсларнинг касбий фаолият вазифаларини хал килиш учун янада окилона ва макбулдир. Бундан ташкари, куплаб спорт харакатлари ва ишлаб чикариш сохасидаги мутахассисларнинг профессионал харакатлари уртасида сезиларли фарк мавжуд. Шунинг учун, касбий фаолият максадлари учун улар мустакил равишда ёки кам вакт талаб киладиган динамик ва изометрик машклар билан биргаликда ишлатилиши мумкин.

Тезликни тарбиялаш унинг ишлаб чикариш шароитида намоён булиш шаклларининг узига хос хусусиятларига асосланади, чунки харакат тезлигининг бевосита туFридан-туFри берилиши факат мувофиклаштирилган харакатларда юз беради. Шунинг учун, келажакдаги мутахассиснинг касбий фаолият максадлари учун харакатларнинг тезлиги ва аниклигини тарбиялашда, у харакат килиши керак булган шароитлар маълум даражада моделлаштирилади.

Касбий фаолият жараёнида булажак мутахассиснинг чидамлилигини тарбиялаш марказий асаб тизими ва бутун организмнинг иш чарчашига чидамлилигини оширишга асосланган юкори профессионал курсаткичларга

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

эришишнинг самарали воситаларидан биридир. Чидамлиликни талаб килувчи машкларда одамнинг функционал имкониятлари моториканинг ривожланиши хамда организмнинг аероб ва анаероб имкониятларининг мавжудлиги ва тегишли даражаси билан белгиланади. Бирок, мехнат фаолиятида, спортдан фаркли уларок, тананинг анаероб кобилиятига булган талаблар факат мутахассисликларнинг жуда чекланган руйхатида ва факат алохида холатларда кулланилади. Шунинг учун, уларнинг танасининг аеробик имкониятларини ривожлантириш, нисбатан узок муддатли иш вакти (иш куни, хафта, йил) учун кам кувватли узок муддатли самарали ишни таъминлаш келажакдаги мутахассисларнинг касбий фаолият максадлари учун катта ахамиятга эга.

Шахснинг касбий фаолияти максадлари учун чакконлик ва мослашувчанликни тарбиялаш юкори малакали мутахассисларнинг табиати ва иш шароитларининг узига хос хусусиятларидан келиб чиккан холда мустакил маънога эга эмас. Аммо чакконлик ва мослашувчан янги спорт ёки мехнат харакатларини узлаштириш тезлигини, шунингдек, куч, тезлик ва чидамлилик даражасини ва натижада касбий тайёргарликнинг муваффакияти ва мехнат харакатлари унумдорлигини белгилайди. Бу фазилатларга шахснинг умумий жисмоний тайёргарлигида катта эътибор берилиши керак.

ХУЛОСА

Махсус амалий фазилатлар нафакат жисмоний тарбия ва спорт билан шуFулланиш жараёнида, балки мехнат жараёнида хам ривожланиши мумкин. Бирок, мехнатнинг бундай "тайёргарлик" ролининг узи факат касбий фаолиятнинг дастлабки боскичларида намоён булади, кейин эса факат маълум даражага кадар намоён булади, бу эса маълум даражада шахснинг касбий ривожланишини чеклайди. Шунинг учун жисмоний тарбиянинг мазмуни инсоннинг маълум касбларга мувофиклиги мезонига мос келадиган функциялар ва фазилатларни ривожлантириш билан чамбарчас боFлик. Турли жисмоний машклар ва спорт турлари билан шуFулланиш инсондан маълум бир махсус фазилатларни намоён этишни талаб киладиган фаолиятни моделлаштириш имкониятини беради. Бу жисмоний тарбия ва спорт воситаларини ва уларни куллаш усулларини максадли танлаш оркали алохида фазилатларни яхшилаш мумкинлигини курсатади.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 2 | ISSUE 12 | 2021

ISSN: 2181-1385

Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2021: 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor 2020-21: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2021-12-196-202

REFERENCES

1. Кобачков В.А., Зуев С.Н., Жидких В.П. Физическое воспитание с профессиональной направленностью: Метод, указ. - М.: МИСИ, 1990. - 37 с.

2. Климов Е.А. Психоло-педагогические проблемы профессиональной консультации. - М., 1983. - 188 с.

3. Матвеев Л.П. Теория и методика физической культуры: Учебник для институтов физической культуры. - М., ФиС, 1991. - 543 с.

4. Родин Ю.И., Крайнов А.Н. Физическая культура. Тестовые задания для оценки знаний выпускников основной и средней общеобразовательной школы. - Тула, 2002. - 40 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.