Научная статья на тему 'Шахс ички зиддиятларининг табиатга бўлган муносабатидаги ифодаси'

Шахс ички зиддиятларининг табиатга бўлган муносабатидаги ифодаси Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
276
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
шахс / симметрия / мотивация / табиат / муносабат / социум / person / symmetry / motivation / nature / attitude / society.

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Акрамов М. Р.

Мақолада инсониятнинг табиат билан ўзаро таъсирга киришиш мотивацион услублари ва унинг ҳимоя механизмларига таъсири ҳақида фикрлар юритилган. Мақолада мавзу юзасидан тадқиқот натижалари атрофлича ёритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EXPRESSION OF INDIVIDUAL ATTITUDE TO THE NATURE OF THE INTERNAL CONTRADICTIONS

There is discussed in the article the nature of the human interaction with motivational methods to be able to think about the impact of its protection mechanisms. The article described in detail the results of the research.

Текст научной работы на тему «Шахс ички зиддиятларининг табиатга бўлган муносабатидаги ифодаси»

20 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч_!_/

Акрамов М.Р.,

Тошкент давлат педагогика университети «Умумий психология» кафедраси катта илмий ходим-изланувчиси

ШАХС ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ ТАБИАТГА БУЛГАН МУНОСАБАТИДАГИ ИФОДАСИ

АКРАМОВ М.Р. ШАХС ИЧКИ ЗИДДИЯТЛАРИНИНГ ТАБИАТГА БУЛГАН МУНОСАБАТИДАГИ ИФОДАСИ

Маколада инсониятнинг табиат билан узаро таъсирга киришиш мотивацион услублари ва унинг х,имоя механизмларига таъсири х,акида фикрлар юритилган. Маколада мавзу юзасидан тадкикот натижалари атрофлича ёритилган.

Таянч суз ва тушунчалар: шахс, симметрия, мотивация, табиат, муносабат, социум.

АКРАМОВ М.Р. ВЫРАЖЕНИЕ ВНУТРЕННИХ ПРОТИВОРЕЧИЙ ЛИЧНОСТИ В ОТНОШЕНИИ К ПРИРОДЕ

В этой статье рассматривается характер мотивационных стилей взаимодействия человека с природой и его влияние на особенности проявления психологических защитных механизмов. В статье подробно описаны результаты исследования, дана их интерпретация.

Ключевые слова и понятия: личность, симметрия, мотивация, природа, отношение, социум.

AKRAMOV M.R. THE EXPRESSION OF INDIVIDUAL ATTITUDE TO THE NATURE OF THE INTERNAL CONTRADICTIONS

There is discussed in the article the nature of the human interaction with motivational methods to be able to think about the impact of its protection mechanisms. The article described in detail the results of the research.

Keywords: person, symmetry, motivation, nature, attitude, society.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

I Индивид ривожланишида генетика ва тарбия билан бир цаторда мууит цам принципиал ацамиятга эга.

Мухит таъсирида биз инсоннинг индивидуал ривожланишига хал килувчи таъсир кур-сатадиган кучларни кашф этамиз. Уларга бола яшайдиган ва шахс булиб шаклланадиган ку-йидаги мухитларни мисол килиш мумкин:

1. Оилавий мухит (нафакат жисмоний ва яшаш тизими, балки бола катта булаётган мухитдаги кишиларнинг узаро муносабатла-ри).

2. Мактаб мухити (боFчанинг кичик гурухла-ридан то урта мактабни битиргунча ва ундан кейинги муносабатлар).

3. Эмоционал мухит (бола ривожидаги эмо-ционал атмосфера).

4. Кенг маънода атроф-мухит.

Шахс шаклланишида бошка омиллар таъси-ри, яъни генетик хусусият хамда тизимли тар-биялаш хам ахамиятсиз эмас.

Диккатимизни индивиднинг аутогенези (шахснинг генетик ва мухитий узвийлигидаги тараккиёти) билан боFлик булган айрим муам-моларга каратамиз. Бунда, юкорида таъкид-ланганидек, генетик омил, тарбия ва мухитни уЙFунликда акс эттиришни унутмаслик лозим.

Исталган, х,атто етарлича чукур уйланган тарбия тизими хам синалган тажриба, анъа-налар ва кайта ишланган билимларга таянган холда тугма хусусиятлар асосида шаклланти-рилиб, маълум мухитда амалга оширилади. У эса бир катор мезонларни уз ичига олади: та-биий, маданий, ижтимоий ва х,.к.

Тарбия - ушбу жараёнга турли ёндашувчи ота-оналар яшайдиган чегараланган физик худуддан, оиладан бошланади. Жисмоний ва ижтимоий мухит импульсларининг таъсирида шаклланаётган бола аста-секин нафакат ота-онасидан, балки бошка тарбия институтлари ва таълимдан, шу каторда боFча, бошланFич ва урта мактабдаги импульсларни (мактов, раFбат, такик, жазо) узига сингдириб боради.

Кейин эса анча кенг мухит таъсирининг навбати келади: маданий, этник, Fоявий ва оммавий ахборот воситаларидан окиб келув-чи ахборотнинг таъсири кузатилади. Маданий ва тарихий мухит узига хос тарзда географик мухит билан уЙFунлашиб пейзаж ва атроф-

мухитда уз изини колдиради. Б.Крауснинг фик-рича, бола учун кейинги мухим мухит - тарбия ва мактаб муассасаларининг мухитидир. Бу муассасалар катта стереотипга эга булиб, фао-лиятни ташкиллаштиришда хам, ёругликнинг етишмаслиги, овоз изоляцияси, гигиеник да-ражаси, мебель билан таъминлаш каби омил-ларни акс эттирувчи физик композицияда хам ухшашлиги куринади. Ва, нихоят, у «локал» мухитни элементар холда (икир-чикиргача) куриб чикади - бу боланинг ривожланиши учун зич географик бирлик, кичик туман ёки кишлокдир. Бу айнан бола вактни утказадиган мухитдир.

Б. Краус шахар ва кишлок мухитини карама-карши куйиб, иккаласининг хам индивид ривожидаги ижобий ва салбий томонларини курсатади1. Бунда болалар бир-биридан се-зиларли фарк килади; кишлок болалари суз бойлиги кам, аммо улFайган сари бу камчи-ликлари йуколади. Уларнинг устунлиги шахар болалари макон танкислигидан кийналаётган пайтда, уларда фавкулодда узгарувчан ва-зиятли уйинда атроф-мухитдан кенг фойда-ланиш имконига эга. Янги ташкил этилган худудларда истикомат килувчи оилалардаги болалар катталарнинг «барча имкониятлар-ни яратиб беришга кодир булмасликларини билишлари»ни Краус туFри таърифлаган. Бо-лаларда тиришкоклик, узини тутиш ва олди-да турган вазифаларни ечиш мумкин булган худудларни ташкиллаштириш имкони йук.

Кишлок мухити ва шахар шароитининг фарки аник куринади. Биз катталар буни тулик курамиз ва тан оламиз. Аммо болалар буни тушунмайдилар. Улар узлари тугилган ша-роитда катта буладилар, бу мухит уларнинг жисмоний етуклиги, билиш, фикрлаш фаолия-ти, эмоционал ривожланиши ва характерини шакллантиради. Болаларнинг жиноятга мой-иллиги улар улFаядиган мухитга боFликлиги хаммага маълум. Бу савол комплекс характер-га эга булиб, унга мутахассис жавоб беради. Бадиий адабиётларда боланинг шахс сифати-

1 Черноушек М. Психология жизненной среды. / Пер. с чешского И.И.Попа. - М.: «Мысль», 1989. -С. 174.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

да ривожланишига атроф-мух,итнинг таъсири яхши ифодаланган. Масалан, кишлокда яшаган Гек Финн ва Том Сойернинг Лондонда яшаган кисматини 0Fир Оливер Твистники билан со-лиштирсак, Оливер тирикчилик учун жуда эрта майда ^рилар гурух,ига кушилиб кетади. Биз унда боланинг келажакда «катта одам» булиб шакллантирувчи хусусиятни курамиз. Лекин бу вазиятда унга шароит тускинлик килганини х,ам куришимиз мумкин. Ижтимоий мух,ит ота-оналар, буви-боболар, кариндошлар, куш-нилар, укитувчи ва тенгкурлардан иборат булиб, уларнинг барчаси кайси кадриятлар тизими унга энг куп таъсир курсатишини х,ал килади.

Буларнинг барчаси маконнинг физик ва эстетик ташкил этилганлиги билан боFлик булиб, инсон ривожланувчи мух,итнинг уму-мий характерини акс эттиради.

Географик шароит ижтимоий-маданий мух,ит шароитига жуда катта таъсир курсатади. Кичик эскимос Амазонка х,авзасида яшовчи «намбиквар» кабиласи аъзосига нисбатан уму-ман бошка мух,итда вояга етади, усиб-улFаяди; кичик полинезиялик эса Лабо дарёсининг х,осилдор текисликларидаги усимликлар ва х,айвонот дунёсида усиб-улFаяди. Этник мада-ният фарклари нафакат уларнинг яшаш тури, озука таркиби, уст-боши, эътикод, урф-одат ва анъаналари, уйларининг шакл-шамойилида эмас, ота-оналарининг болаларига муносабат-ларида х,ам фарк килади1.

Патриархал тузум эркакларни анъана-лар, урф-одатлар ва атроф-мух,итни тулик узлаштиришга дават килади.

Аёллар иштироки эса факат фикр билди-рибгина колмай, фарзандга муомала килишда эркинлик яратиб бериш, кундалик х,аётнинг доимийлигини белгилаш, х,аётий эх,тиёжлардан келиб чикиб катъий белгилаб куйилган.

Болаларда атрофни тушуниш, кабул килиш, атроф-мух,итнинг узига хослиги х,аётий мух,ит-нинг маълум тизими оркали ургатилади. Кучманчи «суикс» х,индуларига кучли овчилар, чаккон эркаклар керак булган (бу уларнинг юртига замонавий маданият кириб келгунга кадар давом этган).

1 Черноушек М. Психология жизненной среды / Пер. с чеш. И. И. Попа. - М.: «Мысль», 1989. -С. 159-161.

Суикслар уз авлодларини ёшлигиданок эпчил ва чаккон х,аракат килиш, аник ни-шонга олиш, сабрли булиш, кучманчилик х,аётининг машаккатларига бардошли булишга ургатишган. Оналари х,аттоки фарзандларини юзларига уриб кукракдан ажратишган. Лекин тарсаки факат рамзий булмаган, бу фарзанд-лар оFрикка бардошли булиши учун синов тарикасида х,ам ишлатилган. Агар бола тарсаки еганда йиFламаса, фарзандим овчи ёки жанг-чи булади, деб суюнишган. Фарзандларининг уйини х,ам уларнинг яшаш шароитидан келиб чикиб, купрок атроф-мух,итни урганишга каратилган.

Мазкур пилотаж (дастлабки фаразни урганишга баFишланган тадкикот усули) тадкикот Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика университети кошидаги катта илмий ходим-изланувчилар институтида катта илмий-ходим М.Р.Акрамов томонидан утказилди. Биз куйи-даги илмий гипотезани илгари сурдик: табиат билан узаро муносабатларга киришиш моти-вацион услублари маълум даражада субъект-нинг шахсий тажрибаси х,осиласи булиб, ушбу муносабатларда куп жих,атдан шахснинг узи, социум, экзистенциал (инсоннинг инсонийли-гини белгилайдиган, х,аёт мазмунини ташкил этадиган вокелик) вокеликларга муносабатлар тизими уз ифодасини топиб, уларнинг «соф» мазмуни психологик х,имоя механизмлари таъсири остида трансформацияга дуч келиши мумкин.

Бизнинг фикримизча, табиат билан узаро таъсирга кириш мотивацион услублари билан симметрияга интилиш х,исси уртасида мантикий алокадорлик мавжуд булиши мумкин эди. Мазкур гипотезани текшириб куриш максадида биз табиат билан узаро таъсирга кириш мотивацион услублари методикасининг турт шкаласи: эстетик мотивацион услуб, ама-лий мотивацион услуб, прагматик мотивацион услуб, когнитив (когнитив мотивация эко-центрик онгнинг ривожланганлик даражасини курсатади) мотивацион услублар билан симметрияга интилиш х,исси шкаласи ёрдамида олинган натижалар факторизациясини (куплаб омилларнинг узаро алокадорликда куздан ке-чириш) амалга оширдик. Факторизация нати-жалари 1-жадвалда уз ифодасини топган.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

V_/

1-жадвал. Табиат билан узаро таъсирга кириш мотивацион услубларининг узаро алок.адорлиги1

Омиллар

1 2 3

Эстетик услуб -0,929

Амалий услуб 0,780

Прагматик услуб -0,979

Симметрия х,исси 0,739

Когнитив услуб 0,578 -0,672

Натижалар ушбу беш шкала 3 омилга так,-симланиб чикилганини курсатмокда. Учала омил хам икки кутбли экани алохида эътибор-га молик.

Биринчи омил куйидаги элементлардан ташкил топган: табиат билан узаро таъсирга киришишнинг эстетик мотивацион муноса-бати табиат билан узаро таъсирга киришишнинг амалий мотивацион муносабатига карши (мос равишда: -0,929; 0,780 (коэффициент 1 га канчалар якин булса, алокадорлик шунчалар кучли булади), яъни табиий объектларнинг хиссий-ифодавий элементларини фаолият да-вомида идрок этиш, тушуниш ва уларни ижо-дий трансформация килишга булган мотивацион муносабат табиат объектлари билан узаро таъсирга киришиш учун зарур булган малака, куникмаларни узлаштиришга интилиш мотивацион муносабатига карши куйилади. Бошкача килиб айтадиган булсак, талабаларда табиат объектларидан завк олиш хисси уларни тасарруф этиш хиссига карши куйилади.

Иккинчи омилни ташкил этган омиллар сирасига табиат билан узаро таъсирга кири-шишнинг прагматик мотивацион муносабати, табиат билан узаро таъсирга киришишнинг когнитив мотивацион муносабати киритилган. Прагматик муносабат когнитив муносабат-га карши куйилиши кузатилади (мос тарзда: 0,979; 0,578). Табиат билан узаро таъсирга киришишнинг прагматик мотивацион муносабати табиатга нисбатан узинининг субъектив муносабатига мувофик узгартириш киритишга каратилган шахс фаоллигини такозо этади. Та-биат билан амалий муносабатларга киришиш-дан фаркли уларок, ушбу мотивацион омилда инсоннинг ахлокий карорлари уз ифодасини топади. Эътиборга молик томони шундаки, та-

1 Жадвал муаллифнинг илмий изланишлар натижалари асосида тузилган

лабаларда табиат билан узаро таъсирга киришишнинг прагматик компоненти ушбу муно-сабатларнинг когнитив компонентига карши куйилишидадир. Айтиб утиш жоизки, когнитив компонент таркибига табиий объектлар туFрисидаги ахборотни кидириш, топиш, кайта ишлашга интилиш билан боFлик шахснинг би-лиш фаоллиги киради. Когнитив компоненти-нинг яхши шаклланмаганлиги инсон фаоллиги келаётган табиат туFрисидаги ахборотни кайта ишлаш билан чекланишидан далолат беради. Шахс фаоллиги вазият такозо килган ахборот доирасида булади. Когнитив компонентининг юкори даражаси шахс фаоллиги вазият такозо этган доирадан ташкарига олиб чикадиган би-лишга интилишнинг юкори фаоллигида намо-ён булади. Демакки, ушбу икки омилнинг бир-бирига карши куйилиши талабалардаги табиат билан узаро таъсирга кириш туFрисидаги та-саввурлар фрагментарлигидан далолат бе-ради.

С.Д.Дерябо ва В.А.Ясвин прагматик муносабат табиат учун баъзан ижобий, баъзан сал-бий (ушбу йуналганликнинг модаллигига кура) булиши мумкинлиги туFрисида фикр билди-ради2. Мазкур икки омилнинг бир-бирига карама-карши куйилиши талабаларнинг эко-логик онгида табиат билан узаро таъсирга киришишнинг прагматик компоненти нох,уш мо-далликда эканининг белгиси булиши мумкин.

Учинчи омилга симметрияга интилиш х,исси оркали табиат билан узаро таъсирга киришишнинг когнитив компоненти киритилган. Ушбу икки элемент х,ам бир-бирларига карши куйилиши талабаларнинг экологик тасаввур-ларида дихотомия (карама-карши тафаккур тарзи, зиддият) кузатилаётгани белгисидир. Когнитив компонент юкорида зикр этилгани-

2 Дерябо С.Д., Ясвин В.А. Экологическая психология. -Ростов-на-Дону, 1998.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

24 ТАЪЛИМ ПСИХОЛОГИЯСИ / ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ПСИХОЛОГИЯ ч___/

2-жадвал. Экзистенциал вок,елик билан табиатга булган муносабатлар уртасидаги алок,адорлик курсаткичлари1

Эстетик Амалий Когнитив Прагматик

Хаётни кабул килмаслик Pearson Correlation 0,039 0,288 - 0,406* 0,050

Онтологик химоясизлик Pearson Correlation - 0,378* 0,121 - 0,120 0,401*

Улимни кабул килмаслик Pearson Correlation 0,377* - 0,126 - 0,282 - 0,047

дек, табиий объектлар тyFрисидаги ахборот-ни кидириш, топиш, кайта ишлашга интилиш билан боFлик шахснинг табиат билан боFлик1 билиш фаоллиги киради. Ушбу компонентнинг симметрияга интилиш хиссига карама-карши куйилиши симметрияга интилиш хисси табиат билан узаро таъсирга киришишнинг когнитив компоненти пасайиши билан кузатилиши ху-сусида белги булиб хизмат килади. Инсон та-биатан илм олишга интилувчан жонзот килиб яратилганлиги тyFрисидаги карашни кабул киладиган булсак, унда симметрияга интилиш хисси одамнинг хаёти давомида теварак-атроф билан узаро таъсирга кириш натижасида ву-жудга келган эпифеномен булиши мумкинлиги тyFрисидаги тезисни хам кабул килишимиз ло-зим булиб колади.

Айнан шу гипотезани текшириш максадида биз А.А.Баканова томонидан таклиф этилган «Хаётга, улимга ва инкирозли вазиятларга муносабатни аниклаш» методикасидан фой-даланишга карор килдик2. Ушбу методика 14 шкаладан иборат: 1) хаёт узгарувчанлигини кабул килиш; 2) хаёт тараккиёт манбаи сифа-тида; 3) онтологик химояланганлик; 4) узини кабул килиш; 5) хаётни кабул килиш (хаётдан розилик); 6) комилликка интилиш; 7) масъули-ят; 8) улим концепцияси; 9) улимга нисбатан туЙFуларни англаш ва кабул килиш; 10) улимни кабул килиш; 11) хаёт мазмуни; 12) улим маз-муни; 13) инкирозли вазиятдан мазмун топа олиш; 14) инкирозли вазият концепцияси.

Биз ушбу ун турт шкалани табиат билан узаро таъсирга киришишнинг турт моти-вацион усулининг хар бири билан корре-ляцион боFланишларини текшириб курдик (2-жадвал):

Натижада биз илгари сурган гипотеза уз исботини маълум даражада топди, яъни та-

1 Жадвал муаллифнинг илмий изланишлар натижалари асосида тузилган.

2 Ботиров Б.М., Узбек менталлигининг психологик ху-сусиятлари (мононграфия). - Т.: "Фан ва технологиялар", 2011. -90, 91-б.

биат билан узаро таъсирга киришишнинг когнитив компоненти «хаётни кабул килмаслик» шкаласи билан салбий корреляцион алокада эканини курсатди. Ушбу мазмунда шуни эъти-роф этишимиз керакки, симметрияга интилиш хисси муайян даражада субъект томонидан уз хаётини кабул килишини енгиллатишга хизмат киладиган психологик химоя механизми сифа-тида илгари сурилади. Бошкачасига айтадиган булсак, субъект уз хаётини узига хос тарзда «бе-гоналаштирилиши», узини мазкур жараёндан ажратиб олиши, унинг ички дезинтеграцияси канчалар кучли булса, табиат билан узаро му-носабатларга киришишнинг когнитив компоненти пасайиб боради, ушбу компонентнинг пасайиб бориши эса симметрия хиссининг ку-чайиши, яъни химоя механизмларининг ишга тушишига олиб келади.

Энди бошка табиат билан узаро таъсирга киришиш компонентларининг экзистенциал вокеликлар билан алокадорлиги масалалари-ни куриб чиксак. Табиат билан узаро таъсирга киришишнинг эстетик компоненти хаётдаги химоясизлик шкаласи билан тескари, улимни кабул килмаслик шкаласи билан ижобий алокада, яъни табиат билан узаро таъсирга киришишнинг эстетик (табиат объектларидан завк олиш хисси) мотивацион компонентининг кучайиши субъектнинг шахсий тажрибасида ечилмаган болаликдан келаётган актуал зидди-ятлари мавжудлиги, унда химоясизлик, узидан рози булолмаслик холатлари, шу билан бирга улимни экзистенциал вокеликнинг таркибий кисми сифатида кабул килмаслик кузатилади (яна бир бор компенсаторлик механизмлари ишга тушаётганининг гувохи буламиз).

Шундай килиб, юкоридаги мулохазалардан, назаримизда, куйидаги хулосаларни шакллан-тириш мумкин:

1. Талабаларда табиат объектларидан завк олиш хисси уларни тасарруф этиш хиссига карши куйилади, шу билан бирга талабаларда табиат билан узаро таъсирга киришишнинг

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

прагматик компоненти ушбу муносабатлар-нинг когнитив компонентига карши куйилади, бу эса табиат билан узаро таъсирга кири-шишнинг прагматик мотивацион муносабати табиатга нисбатан узинининг субъектив му-носабатига мувофик узгартириш киритишга каратилган шахс фаоллигини такозо этади.

2. Табиат билан узаро муносабатларга ки-ришиш мотивацион услублари маълум дара-

жада субъектнинг шахсий тажрибаси хосиласи эканлиги, ушбу муносабатларда куп жихатдан шахснинг узига, социумга, экзистенциал воке-ликларга муносабатлар тизими уз ифодасини топиши, уларнинг «соф» мазмуни психологик химоя механизмлари таъсири остида трансформациям дуч келиши мумкинлиги тад-кикотлар давомида уз исботини топди.

Адабиётлар:

1. Дерябо С.Д., Ясвин В.А. Экологическая психология. - Ростов -на-Дону, 1998.

2. Сборник «Экософский альманах». - С-Пб, 2000, № 2.

3. Эргашев П.С., Убайдуллаев А.Х. Тартибли ва тартибсиз хулк-атвор психологияси. -Т., ТДПУ нашриёти. 2014.

4. Ботиров Б.М. Узбек менталлигининг психологик хусусиятлари" (мононграфия). - Т.: «Фан ва технологиялар», 2011.

5. Черноушек М. Психология жизненной среды. / Пер. с чешского И.И.Попа. - М.: «Мысль», 1989.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.