CC BY
26DOI: 10.24412/2181-144X-2020-1 -18-22
Siddiqov G'. U., Abdullayev M. M., Abdullayev S. V., Saypiyev T. S.
SCUTELLARIA COMOSA JUZ O'SIMLIGINING FENOLLI
BIRIKMALARI
Siddiqov G'ofur Usmanovich - Namangan davlat universiteti "Organik kimyo" kafedrasi katta o'qituvchisi PhD email: ximiya@list.ru
Abdullayev Muhamadjon Maxmudovich - Namangan davlat universiteti "Organik kimyo" kafedrasi o'qituvchisi email: abdullayev.muhammadjon@inbox.ru
Abdullayev Shavkat Voxidovich - Namangan davlat universiteti "Organik kimyo" kafedrasi prof., k.f.d. email: Abdullayev_Sh_V@mail.ru
Saypiyev Tursunpo'lat Sobitovich - Namangan davlat universiteti "Organik kimyo" kafedrasi mudiri dots., k.f.n email: saypiev75@mail.ru
Annotatsiya: Namangan viloyati Yangi qo'rg'on tumani, Poromon qishlog'i tog' yonbag'irlarida o'suvchi Scutellaria comosa Juz o'simligi yer ustki qismi flavonoid moddalarini ekstraktsiya, xromatografiya usullarda ajratib olib, fizik kimyoviy usullarda tahlil qilinganligi ko'rsatilgan. Kalit so'zlar: Scutellaria comosa Juz., vogonin, xrizin, baykalein, oroksilozid, baykalein-7-O-p-D-glyukopironazid, skutellarein-7-O-p-D-glyukopiranozid, UB spektr, IQ spektr, 1H YaMR spektr, Mass-spektr.
ФЕНОЛЬНЫЕ СОЕДИНЕНИЯ РАСТЕНИЯ SCUTELLARIA COMOSA
JUZ
Сиддиков Гулом Усмонович - (PhD) старший преподаватель кафедры органической химии НамГУ, . email: ximiya@list.ru
Абдуллаев Мухаммаджон Махмудович - преподаватель кафедры органической химии НамГУ, email: abdullayev.muhammadjon@inbox.ru
Абдуллаев Шавкат Вохидович - преподаватель кафедры органической химии НамГУ, проф., к.ф.д. email: Abdullayev_Sh_V@mail.ru
Сайпиев Турсунпулат Собитович - преподаватель кафедры органической химии НамГУ, доц. К.ф.н. email: saypiev75@mail.ru
Аннотация: Было показано, что из надземной части растения Scutellaria comosa Juz, произрастающего в Янгикурганском районе село Поромон, выделили флавоноиды путем экстракции, хроматографии и анализировали их физико-химическими методами. Ключевые слова: Scutellaria comosa Juz., Вогонин, хризин, байкалеин, ороксилозид, байкалеин^Ю-р^-глюкопироназид, скутеллареин-7-O-b-D-глюкопиранозид, УФ спектр, ИК спектр, 1H ям. спектр, масс-спектр.
PHENOLIC COMPOUNDS OF THE SCUTELLARIA COMOSA JUZ
PLANT
Siddiqov Gofur Usmanovich (PhD), senior teacher of the department of organic chemistry of NamSU , e-mail: ximiya@list.ru
Abdullayev Muhamadjon Maxmudovich - teacher of the department of organic chemistry of NamSU, e-mail: abdullayev.muhammadjon@inbox.ru
Abdullayev Shavkat Voxidovich - (DSc), professor of the department of organic chemistry of NamSU, e-mail: Abdullayev_Sh_V@mail.ru
Saypiyev Tursunpo'lat Sobitovich - (PhD), head of the department of organic chemistry of NamSU, e-mail: saypiev75@mail.ru
Annotation: It was shown that flavonoids were isolated from the aerial part of the Scutellaria comosa Juz plant growing in the Yangikurgan region, village of Poromon, by extraction, chromatography and analyzed by physicochemical methods.
Key words: Scutellaria comosa Juz., wogonin, chrysin, baicalein, oroxyloside, baicalein-7-O-p-D-glucopyronazide, scutellarein-7-O-p-D-glucopyranoside, UV spectrum, IR spectrum, 1H NMR spectrum, mass spectrum.
Kirish. Biologik faol moddalarga boy bo'lgan o'simliklardan biri Scutellaria comosa Juz turkumiga oid o'simliklar bo'lib, ularning yer yuzida 360 turi, MDX davlatlarida 148 ta turi, O'zbekistonda esa 38 ta turi o'sishi adabiyotlarda ma'lum [1]. Scutellaria comosa Juz turkumiga kiruvchi o'simliklarning dunyo bo'yicha 65 turi, O'zbekistonda 17 ta turining tarkibi o'rganilgan bo'lib, ulardan 300 dan ortiq biologik faolligi yuqori bo'lgan moddalar ajratib olingan. Scutellaria comosa Juz turkumiga kiruvchi o'simliklar uchraydigan biologik faol moddalar orasida flavanoidlar o'ziga xos o'ringa ega. Bu gurux moddalar o'simlik dunyosida keng tarqalgan. Ularning shishga qarshiligi, mikroblarga qarshiligi va boshqa faolligi tekshirilishining amaliy jihatdan dolzarbligiga olib kelmoqda. O'zbekiston hududida o'sadigan Scutellaria comosa Juz o'simligi bir nechta turlari xalq tabobatida tutqanoq, allergiya, nevroz, gepertoniya, (qon bosimi oshishi) va boshqa kasalliklarni davolashda samarali qo'llaniladi.
Rossiya xalq tabobatida Scutellaria comosa baicalensis ildizi damlamasi qon bosimini tushuruvchi va tinchlantiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Xitoy va Yaponiya farmakopeyalariga baykol Scutellaria comosa Juz ildizi va Scutellaria comosa barbata poyasi kiritilgan. AQSh farmakopiyasida Scutellaria comosa laterifloraning quritilgan yer ustki qismi tutqanoq, asabiylik hamda nevralgiyani davolashda tinchlantiruvchi va og'riq qoldiruvchi vosita sifatida tavsiya etilgan. Tibet xalq tabobatida Scutellaria comosa cordifolianing yer ustki qismi yallig'lanish, yurak mushaklari yallig'lanishida, yurak urushini faollashtiruvchi, bo'g'im kasalliklarida hamda haroratni tushuruvchi vosita sifatida, qo'llaniladi. Sibir xalq tabobatida Scutellaria comosa galericulatadan gipertoniya, bezgak, qon ketishida va o'tkir nafas yo'llarini yallig'lanish kasalliklarini davolashda foydalaniladi [2].
Avval Namangan viloyati To'raqo'rg'on tumanidan teridgan ko'kamaron komoza o'simligadan 5,7,4'-trihdroxyflavone, wogonin-7-O-glucuronide, 5,2'-dihydroxy-7-O-glucuronylflavone, 5,7,8-trihdroxyflavone, chrisin-7-O-glucuronide, chrisin-7-O-methylglucuronide, (+)- 5,2'-dihdroxy-6,7,6'-trimethoxyflavanone, (-)-5,2'-dihdroxy-6,7,8,6'-tetramethoxyflavanone flavonoidlari aniqlangan [3,4]. Namangan viloyati Yangiqo'rg'on tumani tog' yonbag'irlari ko'kamaron komoza o'simligi kimyoviy tarkibi o'rganilmagan.
Materiallar va metodlar. O'zbekistonda Namangan davlat universiteti biologiya kafedresi dosenti, biologiya fanlari doktori A.R.Batashev tomonidan Namangan viloyati, Yangiqo'rg' tumani, Poromon qishlog'i tog' yonbag'irlaridan gullagan davrida terib nomlangan Scutellaria comosa Juz o'simligi yer ustki qismini qurutib maydalangandan qismidan 1 kg olingan.
Moddalarning suyuqlanish temperaturasi qizdirgich Boetius qurilmasida aniqlandi. UB spektr Lambda-16 spektrofotometrida o'lchandi (Perkin -Elmer). Infra qizil spektri (IQ) "Perkin-Elmer" firmasining modeli 2000 (KB) bo'lgan Fure-spektrometrda olingan. YaMR 1H va 13C spektrlari ishchi chastotasi 400 MGts UNITY-400 plus (Varian) spektrometrda royxatga olingan. Namunalar eritmasi DMSO-d6 erituvchisida tayyorlandi. 1H YaMR spektrlarida ichki etalon sifatida geksametildisiloksan (GMDS)dan (5 m.u.). foydalanigan. 13C YaMR spektralarida ichki standart kimyoviy siljishi 39.5 m.u. TMS bo'yicha DMSO-d6 dan foydalanilgan. Yupqa qatlam xromatografiya (YuQX)da taxlil uchun Silufol UV 254 plastinkalaridan foydalanildi, plastikadagi dog'lar yod bug'larida, ammiak bug'larida, vanelinning kontsentirlangan sulfat kislotadagi 1% eritmasida ochiltirilgan. Shuningdek 254 va 365 nm.da UB-lampalarida ko'rilgan. Qog'oz xromatografiyasi Filtrak № 11 markali qog'ozlar ishlatildi. n-Butil spirt - sirka kislota - suv 4:1:5 (1), n-butil spirt - piridin - suv 6:4:3 (2) erituvchilar sistemasi ishlatilgan. Erkin monosaxaridlar anilinftalat yordamida anqlangan.
Eksprimental qism. Adabiyotlarda ma'lum bo'lgan metodika asosida Scutellaria comosa Juz o'simligini quritib maydalangan yer ustki qismidan 1,00 kg mi 25 l 96% etil spirti bilan ekstraktsiya qilindi. Erituvchini bug'latib qolgan kontsetrilangan eritmani suv bilan suyultirib 1,00 hajmga keltirildi. Ushbu eritmani erituvchilarning qutubliligi ortib borish tartibida dekantatsiya usulida ekstraktsion benzin, xloroform, etilatset va n-butanol erituvchilarida fraktsiyalarga ajratildi. Shunda 5,00g ekstraktsion benzinli, 7g xloroformli, 10g etilatsetatli va 14g n-butanolli fraktsiyalar olindi. Etilatsetatli va n-butanolli fraktsiyalar slikogel sorbenti ishtirokida xloroform:metonol sistemasini qutubliligi ortishi tartibida kolonkada ustunli xromatografiya qilindi.
Etilatsetatli summani 10-15 fraktsiyasidan 15 mg och sariq kristall madda (A1), 85105 fraktsiyalaridan 21mg sariq kristal modda (A2), 132-151 fraktsiyalaridan 17mg tiniq sariq kristall modda (A3), n-butanolli summani 35-48 fraktsiyalaridan 20mg to'q sariq kristall modda (A4) 110-125 fraktsiyalaridan 28mg jgarrang-sariq kristall modda (A5 ), 171190 fraktsiyalaridan 32mg och jigarrang ko'rinishdagi kristall modda(A6)lar ajratib olindi. Ajratib olingan moddalarni yurituvchilar sistemasida yuvib tozalab, qayta kristallab, vakkumda quritib, toza holga keltirib suyuqlanish temperaturalari aniqlandi. Ajratib olingan moddalarni UB, IQ, 1H-YaMR, 13C-YaMR va mass-spektrometralada tahlil qilindi. Tahlil natijasiga asosan va standart guvox moddalarga solishtirib A1 modda- vogonin (5,7-digidroksi-8-metoksiflavon), A2 modda - xrizin (5,7-digidroksiflavon), A3 modda - baykalein (5,6,7-trigidroksiflavon), A4 modda - oroksilozid (oroksilin A-7-O-glyukuronid), A5 modda -baykalein-7-O-p-D-glyukopironazid, A6 modda - skutellarein-7-O-p-D-glyukopiranozid ekanligi isbotlandi.
Xrizin (5,7-digidroksiflavon). Qaymoq rang kristall modda, tarkibi C15H10O4: 254, suyuq.t. 265-266°S, UB-spektr: (^TOx, etanol, nm): 212, 269, 313; +CH3COONa-375; 270, 310 pl.; +NaOH-380; +ZrOCl2-290, 340, 390. Mass-spektrida: 254 (M+), 152, 102. 1H-YaMR (DMSO-d6, 5, m.u.,)-spektrida: 6,22 (1H, d, J=2,00 Gts, H-6); 6,52 (1H, d, J=2,50 Gts, H-8); 6,93 (1 H, s, H-3); 7,58 (3H, m, H-3', 4', 5'); 8,30 (2H, m, 11-2', 6'); 10,90 (1H, s, 7-OH); 12,83 (1H, s, 5-OH). 13C-YaMR (DMSO-d6, 5, m.u.) 163,4 (C-2); 103,6 (C-3); 181,1 (C-4); 161,7 (C-5); 99,1 (C-6); 164,4 (C-7); 94,2 (C-8); 157,5 (C-9); 104,0 (C-10); 122,9 (C-1'); 128,2 (C-2'); 114,6 (C-3'), 162,4 (C-4'); 114,6 (C-5'); 128,2 (C-6').
Vogonin (5,7-digidroksi-8-metoksiflavon). Sariq rangli kristal modda. Tarkibi C16H12O6 (M+284), suyuq.t. 203-204°S, UB-spektri (W, etanol, nm): 248, 277, 320. IK-spektr (v max. KBr, sm-1): 3450 (OH), 2954 (OCH3), 1656 (C=O y-piron), 1612, 1579 (aromatik C=C bog'i). 1H-YaMR spektr (100 MGts, CCl4+C6D6 5, m.u., J/Gts): 3,82 (3H, s, OCH3); 6,19 (1H, s, H-3); 6,59 (1H, s, H-6); 7,40 (3H, m, H-3', 4', 5'); 7,84 (2H, m, H-2', 6'); 12,18 (1H, s, 5-OH).
Baykalein (5,6,7-trigidroksiflavon) s.t. 260-2620, tarkib C15H10O5 (M+ 270); UF (^max, etanol, nm): 275, 325; +CH3COONa-260, 375: +ZrOCl2-290, 360: +NaOH-255, 370; +CH3COONa/H3BO3-260, 365. IK-spektr (cm"1): 3540-3220 (OH), 1660 (C=O Y-piron). Mass-spektr (m/z): M+ 270, 254, 242, 225, 213, 196, 179, 168, 155, 153, 141, 129, 128, 122, 115, 111, 105, 98, 97, 95, 93, 89, 77, 75. 1H-YaMR (Py-d5, 5, m.u.): 6,65 (1H, s, H-3); 7,49 (1H, s, H-8); 7,55 (3H, m, H-3', 4', 5'); 7,85 (2H, m, H-2', 6'). 13C-YaMR (DMCO-d6, 5, m.u.): 162,9 (C-2); 104,4 (C-3); 182,1 (C-4); 147,0 (C-5); 129,3 (C-6); 153,6 (C-7); 94, (C-8); 149,8 (C-9); 104,3 (C-10); 130,9 (C-1'); 126,2 (C-2'); 129,0 (C-3'); 131,7 (C-4'); 129,0 (C-5'); 126,2 (C-6').
Skutellarein-7-O-p-D-glyukopiranozid (2.15). Tarkibi C21H20O11, suyuq.h. 193-1950S, UB-spektr (W etanol, nm): 288, 337; +CH3COONa-290, 340; +AlCh-306, 371. IQ-spektr (vmax, KBr, sm-1): 3350 (OH), 1660 (C=O y-piron), 1605 (aromatik C=C bog'lar). 1H-YaMR spektr (DMSO-d6, 5, m.u.): 5,08 (1H, d, J=5,90 Gts, qand qismi anomer protonlari H-1"), 6,83 (1H, s, H-3); 6,97 (2H, d, J=8.80 Gts, H-3', H-5'); 7,04 (1H, s, H-8); 7,95 (2H, d, J=8,80 Gts, H-2', H-6'), 8,56 (1H, s, 6-OH); 10,40 (1H, s, 4'-OH); 12,75 (1H, s,
5-OH). Kislotali gidroliz natijasida 5-glyukoziddan skutellarein (suyuq.h.>340°S, tarkibi C15H10O6 M+ 286 g/mol) va QX usuli bilan n-butanol-piridin-suv 6:4:3 sistemasi D-glyukoza aniqlandi.
Baykalein-7-O-ß-D-glyukopironazid C21H20O10. suyuq.h.: 206-2070S (par. b ). UB (^max, etanol, nm): 279, 314, + AlCh-290, 341. IQ (v max. KBr, sm-1): 3385 (ON), 1660 (C=O, y-piron), 1622, 1584 (ar. C=C bog'i). 1H-YaMR (100 MGts DMSO-d6, 5, m.u., J/Gts): 5,23 (1H, d, J=7,50 Gts gl. an. pr.); 6,97 (1H, s, H-3); 7,07 (1H, s, H-8); 7,80 (3H, m, H-3', 4', 5'); 8,02 (2H, m, H-2', 6'); 12,75 (1H, s, 5-OH). Kislotali gidroliz natijasida 3-glyukoziddan baykalein va D-glyukoza (QX, sistema n-butanol-piridin-suv 6:4:3) moddalari ajratib olindi,
Oroksilozid (Oroksilin A-7-O-glyukuronid) To'q sariq ko'rinishdagi modda, tarkibi C22H20O11, 460, suyuq.t. 199-201 °S. UB-spektri (W, etanol, nm) 245 pl. (4,03), 272 (4,42), 309 (4,16),+AlCl3-250 pl. (4,01), 284 (4,40), 333 (4,24), +CH3COONa (xech qanday siljish kuzatilmaydi) IQ-spektrida (vmax, KBr, sm-1): 3456 (OH), 1735 (COOH karbonil), 1658 (C-O Y-piron), 1612 (aromatik C=C bog'i) FAB-MS m/z: 461 (M-H)+, 285 (MH-glcUA)+; 1H-YaMR (DMSO-d6, 5,m.u.): 3,78 (3H, s, 6-OCH3); 5,34 (1C, d, J=7,00 Gts; glyukuron kislotani anomer protonlari H-1»); 7,06 (1H, s, H-3); 7,13 (1H, s, H-8); 7,6 (3H, m, H-3', 4', 5'); 8,0 (2H, m, H-2', 6'); 12,82 (1H, s, 5-OH); C-YaMR (DMSOd6, 5, m.u.): 163,7 (C-2); 104,9 (C-3); 182,4 (C-4); 152,5 (C-5); 132,6 (C-6); 156,2 (C-7); 95,1 (C-8); 152,2 (C-9); 106,1 (C-10); 130,6 (C-1'); 126,4 (C-2'); 129,1 (C-3'); 132,1 (C-4'); 116,3 (C-5'); 126,4 (C-6'); 99,4 (C-1''); 72,8 (C-2''); 75,8 (C-3''); 71,1 (C-4''), 169,9 (C-5''); 60,2 (6-OCH3).
Kislotali gidroliz natijasida oroksiloziddan suyuq.h. 217-218°S, C16H12O5, M+ 284 ga ega bo'lgan oroksilin A va D-glyukuron kislota (QX, sistema n-butanol-piridin-suv 6:4:3) moddalari ajratib olingan.
Xulosa. Namangan viloyati Poromon qishlog'idan terilgan Scutellaria comosa Juz o'simligi birinchi marta 6 flavonoid tabiatli moddala r ajratib olindi.
Scutellaria comosa Juz o'simligi ajratib olingan 6ta flavonoid moddasining 3 tasi aglikon va 3tasi glikozid moddalari ekanligi aniqlandi.
Scutullaria comosa Juz. o'simligi tarkibidan skutellarein-7-O-ß-D-glyukopiranozid moddasi ilk marotaba aniqlandi.
Adabiyotlar ro'yxati:
1.Heller W, Forkmann G. The flavonoids - advances in research since 1980. London: Chapman and Hall, 1988. P. 399-425.
2. Хефтман Э. Хроматография. Практическое приложение метода. М.: Мир, 1986. Ч. 2. 488 с.
3. Тюкавкина Н.А., Бауков Ю.И. II Хим.-фармацевт. журн. 1978. № 22(10). С. 8184.
4. M.P. Yuldashev, E.Kh. Batirov, and V.M. Malikov, Khim. Prir. Soedin., 610 (1996).
5. B. Yusupova, R. Atadzhanov, Sh. Toshmatov, Sh. Abdullaev, and V. I. Litvinenko, Khim. Prir. Soedin., 172 (1995).
6. Siddikov G.U., Yuldashev M.P., and Abdullaev Sh.V.. Flavonoids from Scutellaria phyllostachya roots // Chemistry of Natural Compounds, Vol. 43, No. 3, 2007 P. 324-325.
7. Сиддиков Г.У., Абдуллаев Ш.В Фенольные соединения Scutellaria cordifrons Juz. и Scutellaria phyllostachya Juz.. Вестник НУУз.-Ташкент, 2017. № 2 - С.458-465.
8. Сиддифв F.y., Собиров У.К., Вохидова М., Абдуллаев Ш. В.. // Scutellaria cordifrons Juz. усимлигининг флавоноидлари. // Илмий ахборотлар - Наманган, 2001. -№ 2. Б. 93-64.
9. Siddikov G.U., Sh.Abdullaev, B.Juraev, D.Holmatov. // New reerch on Scutellaria. Of Uzbekistan//5th International Symposium on the Chemistry of Natural Compounds. Conference Proceedings. Tashkent Uzbekistan. 2003 P. 187
10. Miller F.C., Macauley B.J. Odours arising from mushroom composting: a review. // Australian Journal of Experimental Agriculture.- 1988.- V. 28, No. 4.- P. 553-560.
11. Joulain D., K-onig W.A. Atlas of Spectral Data of Sesquiterpene Hydrocarbons.-EB-Verlag, 2001.- 658 P.
