SAVOD O`RGATISH DAVRIDA “ALIFBE” DARSLIGI VA O`QUVCHILARNING O`QISHIGA QO`YILADIGAN DASTUR TALABLARI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

JffiTALQINVA M.^;

\-/TADQIQOTLAR No4 2022

«O

ilmiy-uslubiy jumaU

SAVOn nur^ATT«TT FlAVRTriA "ATTFRF" nARST ICTVA

M*

SAVOD ORGATISH DAVRIDA "ALIFBE" DARSLIGI VA

OQUVCHILARNING OQISHIGA QOYILADIGAN DASTUR TALABLARI

11>*

Turgunova Vasilaxan Ergeshbayevna

Namangan viloyati Namangan shahar Davlatobod tumani 72-umumiy o'rta ta'lim maktabining boshlang'ich sinf o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7258655

Annotatsiya: Tarixga nazar tashlasak, Orta Osiyoda ma'naviyat-ma'rifat, madaniyatni rivojlantirish, milliy qadriyatlar hamda an'analarni saqlab qolishda jadidchilik harakatining ahamiyati katta boTgan. "Jadid" arabcha so'z boTib, "yangi usul" ma'nosini anglatadi. Turkistonda ochilgan rus-tuzem maktablari savod o'rgatishda ma'lum darajada ijobiy rol o'ynadi. Jadidlar "hijo" usulidan voz kechib, "tovushli usul"ni qoTlashdi. Bunda alifboning har bir harfiga muayyan tovush muvofiq kelgan bo'lib, shu tufavli o'zlashtirish tezligi ancha oshar edi.

Kalit so'zla.: «Turkiy guliston yoxud axloq», analitik-sintetik, «Usuli jadid», Qur'on, Saidrasul Saidazizov, Hijo metodi, Jadid, Orta Osiyo.

M

Rus-tuzem maktablarinnng o'zbekcha sinflarida o'zbekcha xat-savod o'rgatish metodi 1900- yildan boshlab asta-sekin isloh qilindi. Hijo metodidan tovush metodiga u o tildi. 1900- yillardan rus-tuzem maktabi o zbekcha sinflarining peshqadam muallimlari tovush metodi asosida tuzilgan tatarcha alifbedan foydalanganlar. Bu

l/itnKnind ti 11 \Td ma^mum r»' ^Vm^W^Viq cmfloriro mr»c VpImocHi T5innr>Vii morto tr\\/i ic1~»

kitobning tili va mazmuni o'zbekcha sinflarga mos kelmasdi. Birinchi marta tovush metodi asosida toshkentlik Saidrasul Saidazizov 1902 yilda "Ustodi avval"ni yaratdi . "Ustodi avval" nashr qilingandan keyin o'zbekcha xat- savod o'rgatishda yangi davr boshlandi. Tovush metodi savod o'rgatishning eski usulidan tamomila farq qilib, o'qitishni osonlashtirdi, ta'limni bola tushunadigan, anglaydigan ta'limga, faol ta'limga aylantirdi. "Ustodi avval" 3 boTimdan iborat: 1-boTim, hozirgi atama bilan

m

ataganimizda, alifbe davridir. Muallif bu boUmda arab alfavitidagi harflarni alfavit tartibida emas, balki harf orqali ifodalangan tovushning talaffuzi oson-qiyinligini, harflarning yozilishi sodda yoki murakkabligini e'tiborga olgan. Muallif har bir

J-jt

harfning yozuvda bir necha xil shaklda kelishi xat-savod o'rgatishni qiyinlashtirishini hisobga olgan. Alifbe davrining boshida deyarli har doim bir xil shaklda qollanadigan harflarni bergan. Shakli yozilish o'rniga qarab turlicha boladigan harflarning so'z boshida, so'z o'rtasida, so'z oxirida va alohida yozilish shaklini berib, ularga mos misollar keltirilgan. Masalan, "q" harfini tanitish uchun qor, uyqu, oq so'zlarni, "g "harfini tanitish uchun g'or, uyg'oq, tog' so'zlarini tanlagan. Muallif

soddadan murakkabga tamoyiliga amal qilib, alifbe davrini asta-sekin

_____, u.- u____________•____•„• _______ ^ i

murakkablashtira borgan. Kitobning alifbe qismiga, asosan, o'zbek tilining lug'at

31><}>

^-tfjási >

is* *-¡J

JffiTALQINVA *<il]

%#TADQIQOTLAR No4 2022

^^ ¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"

' 1 J E" I |

qismidagi so'zlardan tanlab olgan.. "Ustodi avvalMning 2-bo,limi alifbedan keyingi

davrdir. Bu bo'limda hikoya, masal va 50 maqola berilgan. Ularning ayrimlarida bilim targ'ib qilinsa, boshqalari tarbiyaviy mazmunda. S. Saidazizov kitobining 3-

bolimini "Alifboi Qur'on" deb atagan va oz oldiga bolalarga "Qur'on"ni tushunib

bm j

olishga o'rgatishni maqsad qilib qo'ygan. Buyuk mutafakkir Mahmudxo'ja Behbudiy ham yangi maktablar uchun" Risolayi asbobi savod"( " Savod chiqarish kitobi" 1904y) darsligini yaratgan. Bundan tashqari Abdulla Avloniy «Usuli jadid»

J»

maktablari uchun to'rt qismdan iborat «Adabiyot yoxud milliy she'rlar» hamda «Birinchi muallim» (1912), «Turkiy guliston yoxud axloq» (1913), «Ikkinchi muallim» (1915), «Maktab gulistoni» (1917) kabi darslik va o'qish kitoblari yaratdi. Asrimiz boshlarida yuqoridagilar yangi maktablar uchun yozilgan alifbelar vazifasini o'tar edi. Shular orasida Abdulla Avloniyning «Birinchi muallim» i ham o'ziga xos o'ringa ega. «Birinchi muallim» 1917- yil 4 marta nashr etilgan. Avloniy uni yozishda mavjud darsliklarga, birinchi navbatda Saidrasul Aziziyning «Ustozi avval» iga suyanadi (dars berish jarayonida orttirgan tajribalaridan samarali foydalanadi). Yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, buyuk shaxslar doimo oz xalqini ilmli bo'lishida asosiy manbaa "Alifbe" ekanligini anglab, savod o'rgatishga doir kitoblarni sifatini oshirishga harakat qilishgan. Boshlang'ich ona tili talimining

»

m?

davlat ta'lim standrti va o'quv dasturining "Boshlang'ich ta'lim sohalarining maqsad va vazifalari"da quyidagilar belgilab berilgan: "Ona tili ta'limi bolalarning tafakkur qilish faoliyatlarini kengaytirishga, erkin fikrlay olishi, o„zgalar fikrini anglashi, o„z fikrlarini og„zaki va yozma ravishda ravon bayon qila olishi, jamiyat a'zolari bilan

erkin muloqotda bo„la olish ko„nikma va malakalarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

„ . , „ . ...... . .....

Bu o„rinda ona tili ta'limiga o„quv fani emas, balki, butun ta'lim tizimini

ni mnU+iniT mX^t fn ' 11 m inrmrAtu o 1 fn firln nnrnlo^i" rWiiiTroUilnt* rv^ TlnrU+incíii ^nnir

uyushtiruvchi ta'lim jarayoni sifatida qaraladi" Oquvchilar o zlashtirishi zarur bo'lgan bilim, konikma va malakalari"da 1- sinfda quyidagilar belgilangan: "hikoya, she'r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlarini farqlash; she'riy va nasriy asarlarni farqlash;badiiy asar mavzusini anglash" bilimi, "o'qilgan matndagi so'zlarning ma'nolarini izohlay olish; o'qilgan matn mazmunini korgazmalar vositasida to'liq qayta hikoyalash; tayyor reja asosida asarni to liq qayta hikoyalay olish; asar qahramonlarining xatti-harakatlarini aniqlash va elementar baholay

J-jt

olish"ko'nikmalari, so'z tarkibida tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish; so'zlarni bo'g'inlab to'g'ri o'qish; hikoya, she'r, ertak, topishmoq, maqol, rivoyat, tez aytish janrlaridagi asarlarni ifodali o'qish; minutiga 25-30 so'zni o'qish; o'qigan asari yuzasidan o'z fikr-mulohazalarini elementar bildira olish; o'quv yili yakunida 5 ta

TW'

! K*

she'rni yoddan aytib bera olish"malakalari" . Alifbe davrida o'qishga o'rgatish tahlil-tarkib (analitik-sintetik) tovush usulida amalga oshiriladi. Alifbe davri o'qishga

o'rgatish unli va undosh tovushlar, ularning talaffuziga xos farqlanish haqida

____,,......______1........___- J ^„i.....____<______U--1____:

ma'lumot berish, harf va tovush munosabatiga oid tushunchalar bilan o'quvchilarni

* i >

Щ*

РУ*

Ы >

Я*

Ы>

Ьй

Ы )> 1

щр

I |> J

Щу

] Р-

TALQIN VA TADQIQOTLAR

ilmiy-uslubry jurnali

№4 2022

tanishtirish, kesma harf va bo'g'inlar asosida so'z hosil qilish, tuzilgan so'zlarni to'g'ri o'qish, so'zlarni avval bo'g'inlab, so'ngra bo'g'inlab ravon o'qishga o'rgatish, tinish belgilariga rioya qilib, ifodali o'qishga o'rgatish, o'qish jarayonida amal qilinishi lozim bo'lgan gigiyena qoidalariga rioya qilishga o'rgatish orqali amalgam oshiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:

1. Abdullayeva Q. va boshqalar. Savod o'rgatish darslari.-T.:O'qituvchi, 2012 y

2. Fuzailov S., Xudoyberganova M. Ona tili. 3-sinf darsligi. Toshkent: O'qituvchi, 2017 y

3. www.ziyouz.com

№

ЩУ ♦g*

Ы )> Ы*

Ы>

! >5>

Ы )

>>>

Ы )>

] >4>

Ы >

Щ

Ш>

! >1 l3>-

m>

Ы p

] Я> Ы >

+H >

л w> -

Ы*

86

jW^ y

q ж*

!>3*:

cJ

i

> Л ) J

Ы:> PV*

Ц >;*

Ы > Ы >

£H >

>

игж

им >

ЧИ >

g > >

q

*4>