CC BY
0Э0Ж 82/821(100-87) FTAXP 17.07.41 DOI 10.56525/IFKU6290
АСКАР TOKMAFAI^ETOBTblH САТИРАЛЫК ШЬ^АРМАЛАРЫ
ТeРТКYЛБАЕВА Т.Э.
ЭжЫияз атындагы HeKic мемлекеттiк педагогикалык; институтыныц доцентi HeKic к;., ^ара^алпа^стан E-mail: ttabdigaziqizi@mail.ru
Андатпа. Аскар Токмагамбетов - казак эдебиетшдеп, эаресе сатира саласыньщ майталман eкiлi, жeмicтi ецбек еткен, тэжipибeлi авторы болды. ^аламгердщ бул салада ецбектене бастаган жас акындарга, фельетоншыларга тигiзгeн acepi мол. Кешн халык арасына eciмдepi кец тараган, бeлгiлi сатирашы Шона Смаханулы , Оспанхан Эубэюров, Мыцбай Рэшев сиякты кеп акындарымыз Аскар Токмагамбетовтан кеп енеге, Yлгi алды.
Аскар Токмагамбетовтыц сатирасы казак эдeбиeтi тарихында айтарлыктай тэpбиeлiк кызмет аткарган болатын. 0з дэуipiндe Аскардыц сатиралык туындылары халыктыц кец ыкыласына беленген, колдау тауып отырган. Отанымыздыц ауылдары мен калаларында Аскардыц фельетондары, сыкак eлeцдepi мен памфлeттepi журтшылыкка кец таралып, ауыздан-ауызга кeшiп жYpгeн, сахналарда орындалып, ^йтабактарга жазылган.
Аскар Токмагамбетов казак эдебиетше, оныц iшiндe сатира жанрыныц кажет eкeндiгiн айтып, сын мен сыкак жанрына ете жогары талап койган болса, eзi де бipнeшe жыл бойы осы мiндeткe адал болды, сол жолда 6ykw акыл-ойын, парасат-кабшетш тежеп калмай тeбipeнe калам тербедь Жацаша eмip орнатуда етектен тартып, балактан басар, заманагей мораль, этика, турмыс-салт мэceлeлepiнe карама-кайшы кeлeтiн нэрсенщ барлыгын аяусыз, пышактыц жYзiндeй етюр тiлмeн эшкepeлeдi. Макалада Аскар Токмагамбетов сатирасы жYЙeлi, жан-жакты талданып, пайымдалады.
КЫт свздер: поэзия, сатира, дэстур, жацашылдык, эдебиет, юмор, сарказм, ^лю, диалог, сахна.
Kipicne. ^азак эдебиетшщ казipгi дамыган жолына кез салсак, барлык салада оныц ерлеп, еркендеп, элемдш сез енерше комакты олжа салганын, бYгiнгi кepкeмдiк процестен eзiндiк орнын айкындаганын байкаймыз. Оныц эрине мацызды бip саласы - тэpбиeлiк куаты ^шт^ аскак пафосты сатира саласы екендшнде дау болмаса керек. Муныц eзi халык ауыз эдeбиeтiнeн бepi карай келе жаткан нагыз халыктык ^лю кecтeciнiц дамып, жазба эдeбиeтiмiздe дарынды, талантты сатирашыларымыздыц шыгармаларымен толыгып, дэуip талабына толык жауап бepiп, дамып келе жаткандыгыныц дэлeлi.
А.В.Луначарский: "Этнография бiзгe мэдeниeттiц мYлдe карапайым сатысыныц eзiндe бip рудыц eкiншi руга, не бip тайпаныц eкiншi тайпага карсы коятын уйымдаскан тYPдeгi ^люс болган, eкi тайпа бipiн-бipi ^лю жарысына шакырып отырган деп тYciндipeдi", - деген eдi [1, б. 6].
Эуелп баста кYлкi тайпаныц тайпага, рудыц руга карай багытталган етюр кYpec куралы болгандыгы, бертш келе сол когамдагы элeумeттiк тартыс пен кYpec куралына айналгандыгы мэлiм. Тeцciздiк заманында, таптык когамдагы кулдардыц кул иeлeнушiгe, бай-шонжарга кeдeйдiц, канаушыга каналушыныц карсы каhаpлы кYpeci пайда болды дeйдi кeйбip зepттeушiлep. ^лкЫц нeгiзгi сипаты эркандай дэуipгe, эркандай когамдык тартыска байланысты eзгepiп отырганымен, оныц жалпы адамдарга тэрбие беретш когамдык мэнi, элeумeттiк сипаты эркашан да жогары турды.
^азак эдебиетшдеп жыраулар поэзиясынан халык мYддесiн жырлаган, ел муцын ескермеген шактагы елдегi билiк екшдерше карсы багытталган ащы мыскылмен суарылган ашу мен ызалы кYлкiнi керген болсак, Шернияз бен Махамбет, СYЙiнбай мен Жамбыл жырларында да уытты мыскыл, зiлдi кYлкi, сыкак елецдер кеп кездеседi:
Жангойлык болысы пысык келедi, Мурындары пушык келедi. Ею арадан ептеп жерiнде Кездерiн кысып келедi. Сездерiн узарта келедi, Эцешш кызарта келедi, Энiмi азырак жерде
Yстiне туз арта келедi [2, б. 36], - деп, жыр алыбы Жамбыл канаушылардыц канагатсыз, тойымсыз кулкынын, адамгершiлiктен журдай озбыр кейтн ашык маскаралап, сыкактайды. Мундай етюр кYлкi, ашык сынау - классикалык сатирага гана тэн тэсiл.
^азак сатирасын кешелi, шебi шYЙгiн ерюке шыгарып, биiк сатыга кетерген улы Абай ^унабаевтыц сатирасы болды. Абай акын езшщ кездiктей тiлiп тYсетiн еткiр сезiн казак когамындагы озбырлык пен зорлыкка, надандык пен жалкаулыкка, дYмшелiк пен бiлiмсiздiкке, мылжыцдык пен опасыздыкка, жалгандык пен екiжYЗдiлiкке карсы багыттады. "Абайдыц озык жагымды идеалы казак халкын агарту, енер-бiлiмге колын жеткiзу, оны мэдениеттi елге айналдыру жолы болды. Сондыктан ол ^рес ашкан когамдык кесапаттар - надандык, ершшекпк, алауыздык, енер-бiлiмсiздiк, ынсапсыздык, шенкумарлык жэне тагы баска казак халкыныц емiрiндегi селекеттер болды" [3, б. 85].
Абай езшщ "Кежекбайга", "Сабырсыз, арсыз, ершшек", "Мэз болады болысыц", "ДYтбаЙFа", "Бойы булгац" тагы да баска елецдершде жагымсыз типтердщ кайталанбас бейнесiн жасады. Оларды ерекше кушшшпен керсете отырып, уытты, зiлдi ^лкшщ нысаны кылды. "¥лы Абай туындыларындагы бул кYлкi - кебiнесе, нагыз кушктщ кYлкiсi, емiрдiц кермек ащысынан туган кYлкi. Уытты, зiлдi, ауыр кYлкi. Сатирашы акын ызадан, ^йктен ^ледГ' [4, б. 66].
Кецес Yкiметi орнаган алгашкы жылдардан бастап-ак сатира жанры жазба эдебиетiмiзде жаца бiр сипатта, керкемдiк тыц iзденiстер нэтижесiнде еркендеп дами бастады. Кедей таптыц жауларына карсы кYрестегi, халык ортасындагы жагымсыз, келецаз мiнез-кулыктармен ымырасыздыктагы, ескi когамдык кеселдермен аяусыз курестеп тиiмдi де сенiмдi кару ретшде танылды. Барша кецеспк эдебиеттегi тэрiздi казак эдебиетiнде де кейбiр жазушы-акындар сатираны енiмдi колдана бастады. "Сатира - эдеби карудыц ец шабуылшыл, ец жауынгер, ец уытты тда" [5, б. 126] сипатында багаланып, оны еркендету когамныц iшiндегi ескшщ калдыктарына карсы кYресте де, сырткы душпандарга карсы кYресте де мшдет етiп койылды.
Материалдар мен зерттеу эд^тери Зерттеудщ материалы ретшде отандык жэне казак галымдарыныц ецбектерi, шыгармалары алынды. Макаланы жазу барысында теориялык материалды жинау, мэтiн талдау, саралау, салыстыру эдiс-тэсiлдерi колданылды.
Зерттеу нэтижелери ^азак эдебиетiнде жиырмасыншы гасырдыц алпысыншы жылдарынан бастап юмор мен сатирага байланысты жекелеген зерттеулер жYргiзiлiп, арнайы гылыми макалалар жариялана бастады. Мысалы Еалымдар ТДожакеевтщ "^азак совет фельетоны" (1961), Е.Эбетовтыц "Абайдыц саяси сатирасыныц идеялык-керкемдш ерекшелiктерi" (1960), М.Тiлеужановтыц "XX гасырдыц басындагы казак эдебиетiндегi Абайдыц сатиралык дэстYрi" (1957) такырыптарында коргалган кандидаттык диссертациялары осы саладагы алгашкы гылыми зерттеулер болды деуiмiзге негiз бар. Кешшрек казак сатирасын зерттеушi профессорлар, филология гылымдарыныц докторлары А.Мусаев , ТДожакеев, М.Тiлеужанов зерттеулерiнде казак сатирасыныц когамдык мэш, даму барысы мен тарихы, теориялык жэне практикалык проблемалары
кещрек карастырылды. Сонымен бipгe, СДорабаев, Р.Алтынбекова, Е.Турсынов ceкiлдi галымдар сатира тарихы, сатиралык жанрлар, сатирадагы идeялык-кepкeмдiк болмыс пен дэcтYP туралы мацызды тужырымдар жасап, гылыми диссертацияларын коргаган болатын.
^азак эдeбиeтiнe жиырмасыншы гасырдыц 30-жылдары косылып, эдeбиeтiмiздiц каркынды дамуына мол Yлec коскан акын Аскар Токмагамбетов те осы салада eмipiнiц соцына дeйiн Yздiкciз ецбек етш, eзiнiц бipтуаp шыгармаларын жазды. Аскар Токмагамбетов сатираныц барша жанрларына калам тербеп, мысалдар, сатиралык елецдер, памфлеттер мен фельетондар жазды. Осылайша казак эдeбиeтiндe сатира жанрыныц дамуы мен калыптасуына зор Yлec косты.
Оныц сыкак туындылары - баска елдердщ де танымал, кepнeктi сыкакшы-эзiлкeштepiнiц шыгармаларымен иык тeцecтipe алатындай, идeялык-кepкeмдiк жэне такырыптык жагынан ете кунды ецбектер. Сыкак-эзiл CYЙep окырмандарды eзiндiк колтацбасымен, eзiнe гана тэн жазу мэнepiмeн, уытты да куакы тiлiмeн елец eткiзeтiн, кептеген жинактар жариялаган Аскар Токмагамбетов барлык жанрда сатиралык туындылар жазып, проза мен поэзияда орасан мол мура калдырды. Осы жолда талантты акын ел мYДдeci, когам суранысы, халык болашагы, оныц рухани тазалыгы Yшiн ойлы кYлкi мен отты сыкактыц ^шш пайдалангандыгы, сатираны орынды, тиiмдi кару еткендш айкын. ^азipriдeй, eлiмiз егемендш алып, тэуeлciздiктiц баяндылыгын тиянактап,халыктыц рухани казынасын тYгeндeп жаткан туста атакты сыкак шeбepiнiц сатиралык туындыларын ззерделеп-зерттеу, бYгiнгi кYн тургысынан бага берш, талдау - заман талабы, мацызды мшдет.
Аскар ТокмаFамбeтовтiц жеке туындыларымен бipгe, оныц уытты сатирасы туралы жайлыы эр кезде А.Мусаев, ТДожакеев, М.Тiлeужанов, ^.Мухамеджанов, ЕДабышев, М.Элiмбаeв, ^.Нуржанов, ¥.Доспанбетов, Р.НуpFали, С.Оспанов, С.Бepдiкулов, Y.Уайдин. С.Эшiмбаeв, О.Сэрсенбаев, К.Эмipбeков, С.Жумабеков, З.Серккалиев, О.Иманалиев, Т.Естенулы, Б.Эбдipазаков, Б.Сарбалаев, ^.Ша^ытбаев таFы баскалар мepзiмдi баспасез беттершде пiкip-ойлаpын айтты. Акынныц баска туындыларымен катар сатиралык шы^армалары да республикалык баспаханалардан бipнeшe рет жинактар болып басылды. ^азак эдeбиeтiндeгi юмор мен сатираныц жетшп, барынша дамуына комакты Yлec коскан ушкыр eлeцi болFандыFы бeлгiлi. Классикалык эдебиет пен фольклорлык муpалаpдаFы каFытпа-калжыц, эзiл-оcпак елецдер мен толFау-жыpлаpлаpдаFы сатира Fаcыpлаp бойы казак халкыныц каcipeт-каЙFыcы мен муц-арманын кeтepiciп келген eдi. Сатираныц жаца KыpFа кeтepiлгeн кeзeцi - Абайдан Аскар ТокмаFамбeтовкe дeйiнгi аралыкта казактыц карапайым кара eлeцiнiц уыттылык, карымдылык кадыр-касиетш ерекше танытып, адамдар мен коFам бойында кeздeceтiн нуксандарды эшкepeлeудeгi етюрлшн, айкын кepceттi.
Жиырмасыншы Fаcыpдыц 20-30 жылдары жацадан каркын алFан казактыц сатирасында да поэзиялык жанр басты орында турды. Сатиралык елецдер эpтYpлi eткipлiк куралдармен, пiшiндiк ернекпен сатираныц идеялык-такырыптык арнасын кeцeйтiп, кepкeмдiк-тYpлiк сапасы да кeтepiлe тYCтi. Баллада, пародия, эпиграмма, пародия, кешшрек памфлет ceкiлдi сатиралык жанрларда жазылFан елецдер облыстык, республикалык баспасездерде жиi кepiнiп отырды.
Жepгiлiктi жерлерден талантты сыкакшы акындар шыFа бастады. Кeйiнipeк, яFни 60-жылдары бeлгiлi акын Аскар ТокмаFамбeтов баcтаFан сыкакшылар калыптасып, "Ара" журналы жэне баска да журнал-газет беттершде етюр, эдeмi эзiлдepi мен уытты сыкактарын жариялап турды. Бул кезецде Y.Уайдин, О.Эубэкipов, И.ШуFаeв, О.Иманалиев, Ш.Смаханулы, М.Рэшев, С.Кенжеахметов сиякты акындар сыкак-сын eлeцдepiмeн pecпубликаFа кец таныла бастады.
Аскар ТокмаFамбeтовтыц шыFаpмашылык жолыныц алFашкы кeзeцiндeгi (19251930 жж.) туындыларында жарлы-жакыбайлардыц байлаpFа карсы баFытталFан таптык кYpeciн, эйел тeцдiгiн жыpлаFан болса, кешн интернационализм, Отанды коpFау, интернационализм, халыкаралык ынтымактастык такырыптарына шыFаpмалаp жазды. ¥лы Отан cоFыcы жылдарында кецес азаматтарыныц тыл мен майдандаFы ерлштерш, халыктар
достыгын, согыстан кешнп жылдардагы бейб^ eMip тынысын-тсршшпн, социалистiк курылыстагы ецбек адамдарыц жасампаздык icTepiH ез туындыларына аркау eTTi.
Аскар Токмагамбетов шыгармашылыгыныц Yлкeн 6ip саласы - сатиралык туындылар. Эдебиет босагасын «Ленин суретше» елещмен аттаган талантты акын «Лениншш жас» газeтiнe 1927 жылы жауапты хатшы болып тагайындалды. Содан бастап сатира жанрында калам тербедь Кeлeсi жылы окырмандарга «КYлкi-сыкак елецдер» атты жинагын усынды. Сол уакыттан бeрi карай казак эдебиетшщ осы жанрында езшщ Yлeсiн косып, талай жинактарды баспадан шыгарды. Аскар Токмагамбетовтыц шебер сатирашы болып калыптасуына ескен ортасы эсер еткен eдi. Экес аздап елец жазатын адам болса керек. Сонымен катар ^ызылорданыц ^армакшы, ^азалы, Шиeлi, Терецезек аудандарында Дацмурын, Кете ЖYсiп, Шораяктыц Омары, ^уаныш сeкiлдi елец кырандары eмiр CYргeн. Олардыц кeбi сыкакшыл, суырыпсалма акындар болган. Ауыл молдаларынан хат таныган жас жогары аталган жыр жYЙрiктeрiнiц ортасына тYсeдi. Осы орта Аскардыц акындык куатын оятып, сыкакшылык талантын тугызады. Акынныц «Тэлiмiмнiц анасы - eзiм ескен орта» деген сeзi муны нактылай тYсeдi.
Аскар Токмагамбетов жас шагынан ел арасындагы ауызы дуалы даналардыц шeшeндiк сeздeрiмeн, ацыз-эцпмелермен танысса, соц кецес мeктeптeрiндe Ыбырай, Абай, Султанмахмут шыгармаларын окып жетшедь Ташкентте 1924 жылы техникумда окып жYргeндe орыстыц классикалык эдeбиeтiнeн сусындайды. Демьян Бедныйдыц, В.Маяковскийдiц, И.А.Крыловтыц сатиралык туындыларын кумарта окиды. Осыныц бэрi акынныц сез eнeрiнiц сырын терец угынуына мYмкiндiк бeрeдi.
Аскар Токмагамбетов сатирасыныц нeгiзгi басты такырыбы - мораль, адамгершшк, тэрбие мэсeлeсi. ^огамдагы кeлeцсiздiктeрдi, адамдардыц iс-эрeкeтiндeгi, мшез-кулкындагы, eмiр салтындагы, турмыс-тiршiлiгiндeгi кeмшiлiктeрдi, унамсыз, жагымсыз мiнeз-кылыктарды эжуалайды. Олар, эаресе, жемкорлык, паракорлык, eсeкшiлдiк, маскYнeмдiк, ^ншшдш, жагымпаздык, арызкойлык, тогышарлык, шаруага кырсыздык, мэдeниeтсiздiк, бузакылык, кезбояушылык сeкiлдi ^нделшт турмыста, eмiрдe жиi кeздeсeтiн типтш кeмшiлiктeр, багзы заманнан сынга шнш, талай сыкакшылардыц нысаны болган жайлар.
^ай каламгeрдiц болса да, езше дeйiнгi рухани муралардан сусындап есетЫ айкын. Ерте заманнан келе жаткан халкымыздыц озык дэстYрлeрiнiц акын шыгармашылыгына жYЙeлi тYрдe эсeрi болатындыгы сезаз. Солар аркылы каламгер eзiнiц шыгармашылык жолын айкындап, сурeткeрлiк шeбeрлiк eрiсiн кецейте тYсeдi. Озык дэстYPдeн YЙрeнe отырып, оны дамыта eзiншe тYсeдi, тыц iздeнiстeргe барып, жацалык тауып отырады. Эдебиет саласында ез колтацбасын калдырып, жаца сипат, соны нышандарымен eзi де сол дэстYPдiц жалгастыгына уласып, болашак буынга Yлгi-eнeгe калдырады. Бул - eнeрдeгi дамудыц дацгыл зацдылыгы. Эдeбиeттeгi Yндeстiк, эдеби буындар ортасындагы алтын кeпiр осылай ез жалгасын тауып, дэстYP сабактастыгын, жацашылдыктыц жасампаздыгын дэлeлдeйдi.
"Дэстур мен жацашылдык дeйтiн проблема кец магынасында философиялык проблема. Сeбeбi бул дYниe жYзiндeгi барлык даму атаулыныц тeтiгi. Мунсыз есу, ербу, езгеру жок. Онсыз eмiр жок, - дeйдi академик МДаратаев, - ...Ол бурынгы мен бYгiнгiнiц, кене мен жацаныц аралыгындагы табиги жалгастык кубылыстарыныц зацдылыгы, философия тшмен айтсак, дэстYP мен жацашылдык дейтш проблеманыц карастыратын зацдылыгы" [6, б. 4].
Аскар Токмагамбетов езшен алдынгылардыц шыгармашылыгынан, отты жыр-елецдершен сусындап eстi, олардан Yлгi-eнeгe алды. Эткен eмiрдiц озык дэстYрлeрiнe нык табан тiрeй отырып, соны тшш мен мазмундык Yлгi тауып, жацаша тыц iзгe тYCтi. Халыктыц асыл тiлдiк кунарын ез бойына ащрш, Шал акын мен Абай, Шернияз бен Махамбет, Султанмахмут Торайгыров пен Сэбит Денентаев, Жамбыл сиякты улылардыц мурасын жаттап ескен Аскар Токмагамбетов олардан кеп енеге таба бшдь
Сыкак-сыета акын осылайша мол дайындыкпен келген едь Содан бастап сатира сардары болып, семсер сезш коFамдаFы дepттi жоюFа колданFандаpдыц алды^ы катарында болды. Осы уакыт шшде акын мыцдаFан сын-сыкак жазды. Акикатын айтсак, бул туындылары - кецеспк ^азакстанныц даму тарихын cуpeттeйтiн, елдщ коFамдык-pухани eмipiнiц epкeндeуiн, eзгepуiн, есуш сипаттайтын керкем-тарихи деректер, республикамыздыц даму, есу жолындаFы эpбip сындарлы кезецнщ, эpбip бетбурыстыц, эpбip науканныц жа^ырыкты cэулeci, дабылы болып кeлдi, осыныц бэpi эрине коFамдык дамуFа езшдш cepпiн бepгeндiгi анык.
«Аскар сатирасы - eзiндiк мiнeз-cипаты, eзiндiк тыныс-мазмуны бар сатира. Бул даралык, алдымен, оныц эр кез замана талабымен Yндec жатуында, дэуip рухымен бipгe адымдауында, такырып, идеясыныц ез кезещнде койылып, шeшiлiп жаткан eмipлiк, элеуметпк мэселелермен, туpмыc-тipшiлiк талаптарынан туындауында», - деп жазFан eдi бeлгiлi сатиратанушы, Fалым Тeмipбeк ^ожакеев [7].
^аламгер сатирасы - eмipмeн тыFыз байланысты, мазмун мен кepкeмдiктi, шындык пен шеберлшт eмipдeн тапкан шынайы сатира. Шынды^ында да, Аскар ТокмаFамбeтов дэуip eзгepiciн, эр кeзeцдeгi максат, мшдет eзгepуiн кадаFалап, ез сатирасыныц нысанасын да, мазмунын да шуFыл езгерте койып, сол кeтepiлгeн такырыптарды ^нделшт eмipмeн орайластырып отырады.
^аламгердщ eзi eмipгe табынып еткен. Бipдe акын: «МаFан тэлiм кайдан келген? Самородоктн бе? - деп сурау койып, «Жок, eмipдeн YЙpeндiм. Басты устазым да - eмip. Эмip менщ iшкi дYниeтанымыма, жан-жYЙeмe iзгi эсер етш, адамдык калпымды тэpбиeлeдi. Ец зор шындык осы! - деп жауап береди
Акын шыFаpмашылыFыныц эсерлшк, пэpмeндiлiк, кец танымалдык, Yгiтшiлiк сыры eмipмeн тыFыз байланыcтылыFында eкeндiгiн сол кезецде Габит МYcipeпов те байкаFан болатын. «Аскар - кYндeлiктi eмip такырыбымен аралас-куралас конып жYpгeн акын», -деп жазды ол [8]. Аскар ТокмаFамбeтов казак эдебиетшщ кешецдеу дамы^ан сатира жанрын шуFыл колFа алып, онда жeмicтi де eнiмдi кызмет erri. Эрине, кeбipeк жазы!етан жэне дэуip талабына eзeктi Yн коскан туындылардыц iшiндe сол кезецнщ белгш наукандарына байланысты мацыз-кYшiн жоЙFандаpы да кeздeceдi. Дегенмен, оныц непзп жаFы - бeлгiлi бip мауcымFа байланысты icтiц шeцбepiндe калып коймай, уакыт суранысына жауап берген, ескшкт эшкерелей отырып, коFамдык дамудыц алFа басуына eлeулi Yлec коскан керкем шы^армалар.
Ол фельетондар мен сыкак елецдер жазуFа кабiлeттiлiгiн керсете отырып, ез заманыныц унамсыз, жаFымcыз типтерш жасады. Сол жылдары жазылFан Аскар ТокмаFамбeтов сатирасынан оныц «КYдiктi ^цкш», «Саудагер молда», «Арыздыц арызы», «Тутам куйрык» ceкiлдi сыкак-сын eлeцдepiн айтуFа болады. Оларда билiктeн кулаFан эюмдердщ ic-эpeкeтiн эшкерелеумен бipгe кeцecтiк мекемелердеп тepeшiлдiк мiнeздi де айыптайды. Эаресе, cоцFы «Арыздыц арызы» eлeцiндe бip мекемеде ез уакытында каралмай калFан кедей-жалшыныц арызы туралы сез болады.
Ycтiмнeн басып муз каFаз,
^ысты eткiздiм, кeлдi жаз.
Астында калдым туншы^ып,
^имылдауFа жок лаж, - дeйдi icкe тiгiлiп, каралмай, каFаз
арасында калFан арыз.
«Андасовтыц айласы» атты eлeцiндe Андасов деген муFалiмнiц окытушы^а лайыксыз дYмшeлiгiн - кeлбeтiн аз сезбен-ак кез алдымызFа жайып салады. ШаFын шумактыц eзiмeн сауатсыз болFанымeн коймай, балаларды алдап, пайда тауып жYpгeн бiлiмciз окытушыныц сикын етюр сыкакпен тYЙpeп былайша бeйнeлeйдi:
Сабакка жайлап Андосов кeлeдi, Асыкпай Fана жай басып кeлeдi. Yш жылдан бepi eceбiн тауып,
1лдалдамен жайласып келедь Сабакка юрерде саса кeлeдi, Абыл\кубыл баса келедь «Далше кeттiк, балалар» деп, Ютапты кiрмeй аша кeлeдi. Лекция деген eмiрi болмайды, Iлгeрi карай баса береди Айткан сeзiндe тYЙiр болмайды, Бiрак, сабагы киын болмайды, Жылдык сынакта ете шыгасыц, Емтихан дегенщ буйым болмайды [9, б. 7]. Аскар Токмагамбетовтыц 20-жылдардагы сын-сыкак eлeцдeрiнeн сол дэуiрдeгi eмiр шындыгыныц жаркын сурeттeрiн анык кeрeмiз. Конфискация, жер белю кезшде жалган, шолак бeлсeндiлiк тонын жамылып, кедей-жарлыларга «камкор» болып шыга келген шонжар байлардыц куйыршыктары, тYЙeнi тYгiмeн жутатын нысапсыз жемкорлар, кецес зацын турпайы бурмалаган тeрeшiл зиянкестер шыншыл акын елецдершде аяусыз эшкeрeлeндi. Жаца мен есюнщ сол дэуiргe тэн кYрeсiн айкын кере бiлгeн акын кYнi eткeндeрдi ымырасыз тYЙрeп, кецес азаматтарын ескшк шырмауыгынан шыгуга шакырды. Сондай сыкак eлeцдeрдi окып отырып, олардыц осы бYгiнгe дeйiн ез кундылыгын жоймагандыгын ацгарамыз. ХХ гасырдыц 20-жылдары жазылып, соц каламгeрдiц бiрнeшe мацызды жинагына енген «Зац балта», «КYдiктi ^цюл», «Саудагер молда», «Зац балта» сыкак eлeцдeрi бул ойымызды дэлелдей тYсeтiнi анык. Олардыц ел iшiндe элi де болса айтылып жYPуi, умытылып калмай келе жаткандыгы - осы сыкак елецдердщ казiргi кYннiц керепне де жарайтындыгын кeрсeтeдi деп тYсiнуiмiз керек.
^аламгердщ «^уанышты кYЦкiл» мен «^д^т кYЦкiл» eлeцдeрi бiр-бiрiмeн езара сарындас, такырыптас болганымен, кeйiпкeр, кещл-^йтк эмоциясы жагынан антипод, керегар елецдер. Мунда катыны мен кeйiпкeрдiц ортасындагы диалог, сукбат тYрiндe бeрiлiп, ею тYрлi калыптагы, жагдайдагы кeйiпкeрлeрдiц жагдайын бeйнeлeйдi. Элец Бeйiмбeт Майлиннiц бiзгe бeлгiлi «Ыбыраймыз, Ыбыраймын» eлeцiнe уксас. Муныц eзi-ак сатирашыныц Бeйiмбeт Майлин поэзиясынан да Yлгi, енеге алгандыгын, сонымен бiргe сол дэстYPдi мунан ары карай дамыта тYCкeндiгiн керсетедь Мысалы:
^атын,
Есiттiц бе сен? Жок!
Тыцда, айтайын мен.
Кеше ауылнайга жолыктым.
Не дeйдi?
Айтканынан корыктым.
Малды алатугын болыпты.
^ойшы эрi!
Мырзаекем де жолыкты.
^айдам, ^ойбагардан шошынам.
Неге?
Бiр сез шыгар осыдан.
Былтыр малды соган бeлiп ем...
Ендеше алады,
Айтканын талай кeрiм ем.
(«КYдiктi кYЦкiл»)
немесе:
^атын, Еаттщ бе сен?
Немене?
Тыцдa, ama^m мен. Бугш
Бiр жaлшыFa жолыктым. Не amrbi?
Rya^rn^ молыктым.
Бaйдыц мaлын aлaтyFын болыпты.
Шын бa?
Шын, ayлынaй дa жолыкты. Бaйдыц он кaрaсы менщ aтымдa. Солaй мa едi? Бiлдiргенiм мaкyл мa?! Кeрсетем, корль^ы эбден eтiп ед. ^рсетсец ^рсет, Бaсынып-aк кетiп ед!
(«К^^шты Ke^rn»)
Осы тaкырып соц кaлaмгердiц «ТeрaFa», «Тeрешiлдiк» деген eлецдерiнде терецдей тYседi де, ондa колынaн ешкaндaй ю келмейтiн болбыр бюрокрaтrыц сaтирaлык обрaзы жaсaлaды. «ТeрaFa» arты 1926 жылы сыкaк eлецiн окып кeрелiк.
Mысaлы, «Тeрешiлдiк» дейтiн eлецiнде: Aрыз тYCсе aлдынa, Бiр окyFa ерiнiп, Aлкымынaн киFaштaп, «Тэртiп» сaлaды керiлiп. Тaстaй берiп хaтшыFa: Орындa! - дейдi тебiнiп. Эйел келсе aлдынa, ОтырFaндa ерiгiп, Кeтерiлiп керiлед, Эз-eзiнен сершп -Жымыц-жымыц кYлiмдеп, Емпецдейд^ емшш, Шaрya келсе aлдынa,
ШыFa тур! - дейдi шегiнiп.., деп, тeрешiлдiкriц, бюрокрaтrыктыц шынaйы бейнесiн кeз aлдымызFa aлып келедi. Бюрокрarтык сaлкыны кaндaй болaтындыFы бaстыктыц eмiр сaлтымен шебер кестеленедi. Оны эрaлyaн жaFдaйдa aлып, aяyсыз эшкерелейдi.
Элецнщ негiзгi кейiпкерi eзi кaзaк болсa дa, ^a^a сeйлеyге нaмыстaнaды, aнa тiлiнде шалеНа келмейдi. ОрысшaFa шоркaк, кaзaкшaFa одaн дa eткен олaк. ТeрaFa шaрyaлaрдыц кaзaк тiлiнде жaзFaн aрыздaрын, eтiнiштерiн кaбылдaмaйды, элаздердщ сeзiне кyлaк aспaйды, мaцынa жолaтпaйды:
Бaр деген соц бaрыцыз, Aйткaн тiлдi aлыцыз. «Черт зтай, ей 6огу»,
^олым тимейт, таныцыз, - дейдi aрсыз тeрaFa aрыз шaFыммен
келгендерге.
^aлaмгер сaтирaсы поэзия мен прозaны емiн-еркiн жaйлaп жaткaны бaршaмызFa белгiлi. Турмысымыздыц, eмiрiмiздiц сэнше кылыктaры терiс келiп кaлaтын тоFышaрлык aтayлыны aркaндaн кaFып, бaстaп ситап отырып тa, немесе желкеден тYйiп, жaктaн осып тa сшейтетш мiнезi бaр. БyFaн кaлaмгердiц кeптеген сы^к eлецдерi дэлел.
«MaймyрынFa Maйшелпек» деген eлецiнде коммунизм орнayынaн дэмелi болFaн Maймyрынныц мaксarты коFaмдык курылыстыц мэнш, оны курудыц негiзгi жолдaрын
тYсiнбесе де, коммyнизмдi «жатып шепн» коFамдык формация ретiнде казше елестетiп, соны армандаyы эжyаланады:
ТоFышар, топас Mаймyрын, Жатып алып бiр кырын, Газет оки калады, Абыржып аЙFай салады: ^атын жолдас, кайдасыц? Окудыц кара пайдасын! Баратын болыппыз, бшдщ бе? ^айда?
Коммyнизмге! Онда барсак, не болмак? ТYсiнбейсiц, акымак! Mен айтайын, сен тыцда, Онда:
Оц жаFыцда Yш жастык, Сол жаFыцда кус жастык, «Жумыска шык» дейтyFын Болмайды екен тYк бастык. Аузывд экеп куяды, Кeздi жум да, жута бер, ^анша шще сияды?.. ^аламгер кейбiр сыкак eлецдерiнде диалогты да утымды пайдаланады. Диалог -кешпкерлердщ екеyара эцгiмелерi аркасында олардыц накты жаFдайлардаFы мiнез-кyлкын, адамгершiлiк касиеггерiн, eмiрлiк бейнесш танытатын eнiмдi де тиiмдi куралдардыц бiрi.
«Бiтеy жара - пара» атты eлецiнде акын жемкорлыктыц ел шшде кец таралып бара жаткандь^ын эжyалайды. Паракорлыктыц зиянды дерт екенш басканыц емес, сол параныц eз атынан баяндайды. БYгiнгi та^а дешн жойылып кетпей, кайта коFам арасында кец етек алып отырFан жемкорлык эдеггiц аyыр зардаптарынан осылайша елдi сактандырады:
Хандардыц да мойнына мiндiм, Ханымдардыц да койнына кiрдiм. Бидщ казанында кайнадым, Mолданыц азанына байландым. ТозFан десец, тозFан-акпын, ^уритын-ак жазFан-акпын. ^ылмыстыныц калтасында, Жылпостыктыц аркасында ^алып жYрген сияктымын, Заман алдында уяттымын, Mынаy FOЙ сикым, Ы^и Fана кикым... Бiтеy, сасык, жарасыц, Аты шулы Парасыц, Осы оцбаFан тYрiцмен ^ашаета дейiн барасац?! «Кeкала ат» деген eлецiнде аттыц арыктыFын, коцсызды^ын, калкиFан тек CYЙегi Fана калFан аянышты жаFдайын OFан шарyашылык басшыларыныц жаксы, дурыс карамаyынан, кYтiмнiц кемдшнен екенiдiгн мегзей отырып, аттыц жаFдайын оныц сырт келбетiн кекесiн тYрiнде кeрсетyмен жеткiзедi:
Бэрекелдi, ат баксац, осындай бак, Жiп куйыскан байла да, коцыраy так. СYЙектерi эн салсын салдыр-кYлдiр,
^ур тулагын калдырып, мш-дагы шап! [10, б. 38] - деп бейнелейдь Энер мен эдебиеттщ тарихында шынайы туындылардыц уакыт пен гасырлар тозацына тетеп берiп, оньщ кeмескiлендiретiн ыкпал-эсерiне алдырмай, жылдармен катар eмiр беретiндiгi элдекашан дэлелденген. Эдебиетп eмiр айнасы, уакыттыц шежiресi десек, сатираныц да сол e3i жазылган дэуiрдiц сырын, купиясын ашып керсететшдш, ез кезещнщ кемшiлiктерiн, нуксандарын заманы мен адамыныц бейнесiн танытатыны айкын. Зерттеушi галымдардыц айтуынша, сатирадагы сынныц эшкерелеушiлiк куаты да заманына байланысты eзгерiп отырган. Ол тYрлi кезецдеп сатира нысаныныц халыкка, когамга кауштшп мен зияндылыгына, оган деген ыза-ашу немесе кекесiн-мыскыл сиякты элеуметтiк-психологиялык карым-катынастыц салмагына байланысты болады. Сатираныц даму тарихына терецiрек карасак, буган анык Ke3 жеткiземiз.
Сонымен бiрге когамдык сана eркендеп eскен сайын сатираныц когамдык сапасы артып, когамныц талабы мен адамдардыц рухани-элеуметтiк децгейiне байланысты юмор мен сатира нысанасы болатын такырыптар да eзгерiп отырады. Осыдан елу-алпыс жыл бурын сатирада мыскылданган, келекенiп, эшкереленген мэселелер, кeпшiлiкке тацсык, ерсi кeрiнген кейбiр жагдайлардыц бYгiн олайша кeрiнбеуi, ягни калыпты Yйренiскен жагдай ретiнде кабылдануы мYмкiн.
Цорытынды. Юмор мен сатира кайшылыкты кубылысты кYлкiге айналдырып, жамандыктан жирендiре отырып, осы аркылы жаксылыкка, адамгершiлiкке тэрбиелейдь Ягни, ол адамды жаксы касиеттерге тiкелей елiктетiп, eнеге етiп емес, керiсiнше, жагымсыз кубылыстарды мансуктай отырып, содан аулактата, безiндiре отырып, дурыс эркеттерге баулиды. "Ол сумдыктардан кашык бол, мундай болма, оныц бетш эрi кылсын" деп, сыкак болган жагдайдыц бетiн кeрместей кылып, жаркын максаттарга, биiк идеалдарга, жетелеп отырады.
Тiршiлiк-eмiрдеri, адамдар iс-тэртiбi мен мшезшдеп eрескел, келецсiз, кYлкiлi кубылыстарды сатиралык туындыга негiз кылганда акын жай адам ^зше байкала бермейтiн, кейбiр усак-тYЙек кeрiнетiн жайлардыц eзiн эдемi де эсерлi суреттеп, шурайлы бай тшмен, комизм куралдарымен кулпырта, кубылта кeрсетiп, мацызды ой тугызады, окырманды сактандырады, ойлантады, сескентедi, жирендiредi. Алайда, шыгарманы жай кYлкi Yшiн гана емес, тегеурiндi тYЙiн, астарлы оймен туздыктап, одан тэрбиелiк мэнi бар, тагылым алатын eмiртану куралы сипатында усынады.
ЭДЕБИЕТТЕР
[1]. Луначарский А. В. О смехе //Литературная критика, № 4, Москва, 1935. С. 5-12.
[2]. Жабаев Ж. Ею томдык шыгармалар жинагы, 1 т., Алматы, 1972. - 336 б.
[3]. Кэюшев Т. Абайдыц сатирасы //Абай тагылымы, Алматы, 1986. Б. 84-90.
[4]. Шапай Т. Шын жYрек - бiр жYрек, Алматы, 2000. - 265 б.
[5]. Кольцов М. Писатель в газете, Москва, 1961. - 139 с.
[6]. ^аратаев М. Дэс^р мен жацашылдык, 1- ютап, Алматы, 1980. - 366 б.
[7]. ^ожакеев Т. Семсер сeздiц зергерi // ^азак эдебиетi. 20 кыркYЙек, 1985.
[8]. Токмагамбетов А. Тацдамалы шыгармалары. Алматы, 1953. - 302 б.
[9]. Токмагамбетов А. Тeрт томдык шыгармалар жинагы. III том. Алматы, 1984.- 356 б.
[10]. Токмагамбетов А. Алтын жапырнактар. Алматы, 1975. - 264 б.
REFERENCES
[1]. Lunacharskij A. V. O smehe //Literaturnaja kritika, № 4, Moskva, 1935. S. 5-12.
[2]. Zhabaev Zh. Eki tomdyк shyrarmalar zhinary, 1 t., Almaty, 1972. - 336 b.
[3]. Mishev T. Abajdyц satirasy //Abaj tarylymy, Almaty, 1986. B. 84-90.
[4]. Shapaj T. Shyn zhYrek - bir zhYrek, Almaty, 2000. - 265 b.
[5]. Kol'cov M. Pisatel' v gazete, Moskva, 1961. - 139 s.
[6]. ^arataev M. DэstYr men zhaцashyldyк, 1- kitap, Almaty, 1980. - 366 b. [7]. ^ozhakeev T. Semser sezd^ zergeri // ^azaк эdebieti. 20 ^rkylek, 1985.
[8]. To^aFambetov A. Taцdamaly shyFarmalary. Almaty, 1953. - 302 b.
[9]. To^aFambetov A. Tert tomdyк shyFarmalar zhinaFy. Ill tom. Almaty, 1984. -356 b.
[10]. To^aFambetov A. Altyn zhapymaкtar. Almaty, 1975. - 264 b.
Торткулбаева Т.А.
Нукусский государственный педагогический институт им. Ажинияза
Нукус, Каракалпакстан САТИРИЧЕСКИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЯ АСКАРА ТОКМАГАМБЕТОВА Аннотация. Аскар Токмагамбетов - известный представитель сферы сатиры в казахской литературе,плодовитый автор. Влияние поэта на молодых поэтов, фельетонистов, которые начали работать в этой области, немалое. Многие из наших сатириков, такие как Оспанхан Аубэкиров, Шона Смаханулы, Мынбай Рашев, имена которых впоследствии стали широко распространенными среди населения и признанными известными сатириками, получили от Аскара немало примеров.
Сатира Аскара Токмагамбетова занимала значительную воспитательную роль в казахской литературе. В свое время сатирические произведения Аскара пользовались уважением и поддержкой публики. В разных частях страны, в селах и городах широко распространялись стихи, фельетоны и памфлеты Аскара, передавались из уст в уста, исполнялись со сцен и записывались в кюйтабак.
Аскар Токмагамбетов предъявлял высокие требования к литературе, в том числе к жанру сатиры, к критической сфере в литературе, а сам был верен этому долгу в течение шестидесяти лет, не сдерживая при этом умственных способностей. В статье систематически анализируется и осмысливается сатира Аскара Токмагамбетова.
Ключевые слова: поэзия, сатира, традиции, новаторства, литература, юмор, сарказм, смех, диалог, сцена.
Torkulbaeva T.A.
Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaza, Nukus, Karakalpakstan
SATIRICAL WORKS OF ASKAR TOKMAGAMBETOV Abstract. Askar Tokmagambetov was a well-known representative of the field of satire in Kazakh literature, a productive and enthusiastic author. The poet has no less influence on young poets and feuilletonists who began to work in this field. Later, many of our satirists, such as Ospankhan Aubakirov, Shona Smakhanovich, Mynbay Rashev, who became widely known among the people, received a lot of examples and examples from Askar.
The satire of Askar Tokmagambetov has performed a significant educational function in Kazakh literature. In his time, Askar's satirical works were popular and supported by the public. In different parts of the country, in villages and cities, Askar's poems, feuilletons and pamphlets were widely distributed among the population, passed from mouth to mouth, performed on stage and recorded on kuytabak.
Askar Tokmagambetov noted the need for literature, including the genre of satire, and made high demands on the field of criticism in literature, but he himself remained faithful to this duty for sixty years, without restraining his mind and abilities. In establishing a new life, he mercilessly and sharply exposed everything that contradicts the problems of modern life, morality and ethics. The article systematically analyzes and analyzes the satire of Askar Tokmagambetov.
Key words: poetry, satire, traditions, innovations, literature, humor, sarcasm, laughter, dialogue, scene.
