CC BY
5SARISU GÖLÜNÜN ZOOPLANKTONUNUN NÖV T9RKÍBÍ, YAYILMASI V9 ÍNKͧAFI
T9RLAN T9MOYEVA
Baki Dövlat Universitetinin. Baki. Azaraycan.
BÍLAL MEHDÍZAD9 Baki Dövlat Universitetinin. Baki. Azaraycan
Annotasiya. Mdqlddd 2022-2023- cü illarda Kür gayinin sag sahilinda yerla§an Sarisu gölünün Zooplankton faunasinin növ tarkibi, yayilmasi va inki§afi haqqinda malumat aks etdirilmi§dir. Tadqiqat dövründa gölda 3 sistematik qrupa daxil olan 35 növ zooplankton orqanizm qeyda alinmi§dir. Müayyan olunan növlar rotatorilara, §axabigciqli xarganglara va kürakayaqli xarganglara aiddir. Növlarin sayi 17-27 arasinda dayi§ilmi§dir. Maksimum inki§af 2023-cü ilin yaz faslinda mü§ahida olunmu§dur. Ekoloji tarkibina göra zooplankton orqanizmlar asl palnktonlar, bentosda ya§ayanlar va bitkilar arasinda ya§ayanlar olaraq 3 yera bölünür. Tadqiqat müddatinda zooplanktonun miqdarca inki§afi dayi§kan olmu§dur. 2022-ci ilda orqanizmlarin sayi 1612 fard /m3, biokütlasi isa 1,011 q/m3, 2023-cü ilda isa fard sayi 1884fard /m, biokütlasi 1,284 q/m3 olmu§dur.
Agar sözlar: növ, fauna, ekologiya, biokütla, plankton.
Sarisu gölü Azarbaycanin an böyük 2-ci gölüdür. Göl Kür 9ayinin sag sahili boyunca ími§li va Sabirabad rayonu arazisinda yerla§ir. Sarisu gölünün cografi koordinatlari beladir: N40°02'40", E 48°10'20". Ag9ala, Xalaf9ala va bir ne9a ba§qa göl ila birla§arak "Sarisu göllar sistemi"- ni amala gatirir.
Gölün 9alasi Kürün paleomacrasinda, xüsusan allüvial 9öküntülara an geni§ rast galinan zonada yaranmi§dir. Abraziya, eol va akkumulyasiya kimi proseslar ba§ vermi§dir, Bu da gölün dib hissasinin va sahillarini hal-hazirki formani almasina sabab olmu§dur. Sarisu gölünün atrafinda yerla§an arazilar intensivliyi har il 3 mm olan 9ökma zonasi olaraq göstarilir.
Gölün 9alasi gölatrafi arazilarin akkumulyasiya markazidir va bu sabadan Sarisunun dib relyefi sada qurulu§dadir. Gölün darinliyi da tadrican artir va gölün 9alasini ü9 quytula bölünür: Naxalix, Xalfa va öyri. Bu onun morfoloji xüsusiyyatlari ila alaqalidir. Gölün an böyük quytul Naxalixdir. £ünki orada toplanan suyun hacmi ümumi su miqdarinin 55-60%-ni ta§kil edir [1]
Sarisu gölünün öz-özündan su toplayiciliq xüsusiyyati va hövzasi yoxdur, göl Kür 9ayinin suyu vasitasi ila qidalanirdi. Tabii rejim müddatinda Kür 9ayinda yaz aylarinda 9oxlu sayda da§qinlar ba§ verirdi, onun suyu göl 9alasina daxil olurdu va gölü qidalandirirdi, da§qinlar azaldiqda uygun olaraq gölda da su kaskin azalirdi. Bu zaman gölda maksimal darinlik 3.5-4 m olurdu. Gölün bioloji mahsuldarligi isa xeyli yüksak idi. Minga9evir su anbari tikildikdan sonra gölda vaziyyat dayi§mi§dir.[2]
Zooplankton orqanizmlar, su tutarlarda ilk mahsulun istehlat9isi hesab edilir, onlar baliqlarin, xüsusila da baliq körpalarinin asas qidasini ta§kil edir. Bununla yana§i zooplankton orqanizmlar daimi olaraq üzvü maddalarin mineralla§masini tamin edir, ham9inin, onlar tabii bioloji biofiltirator olub bioindikator rolunu oynayir.
Sarisu gölünün zooplankton faunasi haqqinda ilk malumatlar N.F Lixodeyevaya (1964), 9.H. Qasimova (1965, 1972) aiddir.
2022-2023-cü illarda Sarisu gölünda bizim tarafimizdan aparilan tadqiqatlar naticasinda gölda zooplanktona orqanizmlarin 3 qrupuna daxil olan 35 növ a§karlanmi§dir. Bu növlarin 16-si rotatorilara, 11-i §axabigciqli xar9anglara, 8-i isa kürakayaqli xar9anglara aid edilmi§dir. Gölün zooplankton faunasinda növ müxtalifliyina göra rotatorilarin dominantliq etdiyi malum olmu§dur. Bunu a§agidaki diaqramda da aydin göra bilarik.
§ekil 1. Sarisu golunda zooplanktonun yayilma qrafiki
Su anbarinda zooplankton qruplanrnn faizla nisbati §akil.2-da verilmi§dir. §akildan gorunduyu kimi, rotatrilar zooplanktonun 45,7%-ni, §axabigciqli xar9anglar 31,4%-ni va kurakayaqli xar9anglar 22,9%-ni ta§kil edir.
§akil 2. Sarisu golu zooplankton qruplarmm %-la nisbati
Sarisu golunda yayilan zooplanktonun nov tarkibi sabit deyil. Novlarin sayi fasillar uzra har zaman dayi§iklik gostarir. Biz tadqiqatimizi 2022-ci ilin payiz va qi§ fasillarinda, 2023-cu ilin isa yaz, yay va payiz fasillarinda aparmi§iq. Apardigimiz tadqiqatlar zamani Sarisu golunda yayilmi§ zooplankton orqanizmlarin fasillar uzra nov tarkibi cadval 1 va §akil 3-da gostarilmi§dir.
Cadval 1. Sarisu gölünda yayilmi§ zooplanktonun fasillar üzra növ tarkibi (2022-2023)
№ illar 2022 2023
^^^^^^^ Fasillar
Növlar Payiz Qi? Yaz Yay Payiz
Rotatoria
1. Philodina roseola Ehrb. + ++ + + ++
2. Synchaeta pectinata Ehrb. + + + + +
3. Polyarthra vulgaris Carlin + - + - +
4. Asplanchna priodonta Gosse ++ ++ + +
5. TrichocercaelongataGosse + + + -
6. Lecane luna Müller + - + +
7. B.bennini Leis. + + +
8. K.quadrata Müller + + + -
9. Trichotria tetractis Ehrb. + -
10. Lepadella ovalis Müller + +
11. Brachionus leydigii Cohn. + + +
12. Keratella cochlearis Gosse + +
13. Filinia longiseta Ehrb. + +
14. B.calyciflorus Pallas ++ + ++ +
15. Hexarthra mira Hudron + - -
16. Notholca acuminata Ehrb. + + +
Cladocera
17. D. longispina hyalina (Leidig.) ++ + + ++ +
18. D.pulex (De Geer) + +
19. Chydorus sphaericus Müller - - + +
20. Alona rectangula Sars - - + +
21. Bosmina longirostris Müller + +
22. Leptodora kindtii (Foske) + + +
23. Ceriodaphnia reticulata (Jur.) + + +
24. Moina brachiata (Jur.) + - +
25. Simocephalus vetulus (Müller) + - + -
26. Daphnia longispina (Müller) +
27. Diaphanosoma brachyurum (Liev.) ++ + ++ ++
Copepoda
28. C.strenuus Fisch. + + -
29. Metacyclops gracilis (Lill.) + +
30. Attheyella crassa (Sars) + +
31. Macrocyclops fuscus (Jur.) + + ++ +
32. Cyclops vicinus Ulj. + - +
33. Arctodiaptomus acutilobatus Sars - + -
34. Thermocyclops dybowskii (Lande) + +
35. Mesocyclops leuckarti Claus + + - - +
Cami 17 12 27 24 12
Т , -г-- , етт17 БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ
Impact Factor: SJIF 2020 - 5.497
2021 - 5.81
Cadval 1-dan göründüyü kimi, 2022-ci ilin payiz faslinda aparilan tadqiqatlarda malum olmu§dur ki, gölda zooplanktonun cami 17 növü tapilmi§dir. Bunlarin 9 növ rotatori (Philodina roseola Ehrb,Synchaeta pectinata Ehrb,Polyarthra vulgaris Carlin, Asplanchna priodonta Gosse, Lecane luna Müller, B.bennini Leis. B.calyciflorus Pallas, Hexarthra mira Hudron, Brachionus leydigii Cohn), 4 növ §axabigciqli xarçang (D.longispina hyalina (Leidig.) ,Moina brachiata (Jur.), Simocephalus vetulus (Müller) ,Diaphanosoma brachyurum (Liev.)), 4 növ isa kürakayaqli xarçang (C.strenuus Fisch, Attheyella crassa (Sars), Macrocyclops fuscus (Jur.), Mesocyclops leuckarti Claus) oldugu qeyda alinmi§dir§. Bu fasilda Synchaeta pectinata Ehrb. , Asplanchna priodonta Gosse, B.calyciflorus Pallas, D.longispina hyalina (Leidig.). Diaphanosoma brachyurum (Liev.) növlari dominantliq etmi§dir.
2022-ci ilin qi§inda növlardan cami 12 növ a§karlanmi§dir. Bunlardan 7 növ rotatori (Philodina roseola Ehrb, Synchaeta pectinata Ehrb. TrichocercaelongataGosse K.quadrata Müller, Trichotria tetractis Ehrb, Brachionus leydigii Cohn, B.calyciflorus Pallas) , 3 növ §axabigciqli (Leptodora kindtii (Foske), Diaphanosoma brachyurum (Liev.) D.longispina hyalina (Leidig.) ), 2 növ kürakayaqli xarçang (Macrocyclops fuscus (Jur.), Mesocyclops leuckarti Claus ) qeyd edilmi§dir. Bu fasilda Philodina roseola Ehrb. Növü dominantliq etmi§dir.
2023-cü ilin yaz faslinda apariln tadqiqatlarda 27 növ qeyda alinmi§dir ki, bunlardan 12 növ rotatori (Philodina roseola Ehrb. Notholca acuminata Ehrb., B.bennini Leis., Philodina roseola Ehrb., Synchaeta pectinata Ehrb., Polyarthra vulgaris Carlin Asplanchna priodonta Gosse,TrichocercaelongataGosse, K.quadrata Müller, Lepadella ovalis Müller, Keratella cochlearis Gosse, Filinia longiseta Ehrb., B.calyciflorus Pallas), 10 növ §axabigciqli (D.longispina hyalina (Leidig.), Leptodora kindtii (Foske), Ceriodaphnia reticulata (Jur.)D.pulex (De Geer), Leptodora kindtii (Foske), Ceriodaphnia reticulata (Jur.), Chydorus sphaericus Müller, Alona rectangula Sars, Bosmina longirostris Müller, Diaphanosoma brachyurum (Liev.)), 5 növ kürakayaqli xarçang (Metacyclops gracilis (Lill.), C.strenuus Fisch, Macrocyclops fuscus (Jur.), Arctodiaptomus acutilobatus Sars, Thermocyclops dybowskii (Lande) ) oldugu a§karlanmi§dir. Bu fasilda Asplanchna priodonta, GosseB.calyciflorus Pallas, Diaphanosoma brachyurum (Liev.) növü dominantliq etmi§dir.
Hamin ilin yay faslinda 24 növ zooplankton qeyda alinmi§dir. Bunlardan 11 növ rotatori (Philodina roseola Ehrb, Synchaeta pectinata Ehrb, Asplanchna priodonta Gosse, Trichocerca elongata Gosse, Lecane luna Müller, B.bennini Leis,K.quadrata Müller, Trichotria tetractis Ehrb,Brachionus leydigii Cohn), 9 növ §axabigciqli xarçang (D.longispina hyalina (Leidig.), D.pulex (De Geer), Chydorus sphaericus Müller, Alona rectangula Sars, Bosmina longirostris Müller, Leptodora kindtii (Foske), Ceriodaphnia reticulata (Jur.), Moina brachiata (Jur.), Diaphanosoma brachyurum (Liev.)), 4 növ kürakayaqli xarçang (Metacyclops gracilis (Lill.), Attheyella crassa (Sars), Macrocyclops fuscus (Jur.), Thermocyclops dybowskii (Lande)) qeyd edilmiçdir. Bu fasilda fasilda Asplanchna priodonta, GosseB.calyciflorus Pallas, Macrocyclops fuscus (Jur.) dominantliq etmiçdir.
Payiz faslinda isa 12 növ qeyda alinmi§dir. Bu növlarin 7 növü rotatori (Philodina roseola Ehrb, Polyarthra vulgaris Carlin, Asplanchna priodonta Gosse, Lecane luna Müller, Keratella cochlearis Gosse, Filinia longiseta Ehrb, Notholca acuminata Ehrb), 2 növü §axabigciqli xarçanglara (D.longispina hyalina (Leidig.) Ceriodaphnia reticulata (Jur.)), 3 növü isa kürakayaqli xarçanglara (Macrocyclops fuscus (Jur.), Cyclops vicinus Ulj. , Mesocyclops leuckarti Claus ) aiddir. Bu fasilda Philodina roseola Ehrb. Növü dominant növ olmuçdur
§akil 3. 2022 - 2023-cü Шэгйэ Sarisu gölünds yayilmi§ zooplanktonun fssilfor üzrs növ sayi Zooplankton orqanizmlarin ekoloji qruplari. Zooplankton orqanizmlar sututarlarda suyun keyfiyyatinin formala§masinda böyük rol oynayir. Planktonlar suda biofiltrator rolunu yerina yetirarak, suyu süzür va belalikla tamizlanmasina sabab olur. Sarisu gölünda yayilan zooplanktonlar ekoloji tarkibina göra farqlanir. Onlari a§agidaki qruplara bölmak maqsadauygundur ( §akil 4):
1. 9sl plankton növlari - suyun pelagik (a9iq) sahasina aid olan növlar
2. Bitkilar arasinda ya§ayan növlar-gölün bitkilarla zangin olan sahilyani zonasi ü9ün xarakter olan növlar
3. Bentosda ya§ayan növlar.
Sarisu gölünün zooplanktonunda bu qruplarin payi eyni olmami§dir. Zooplankton növlarinin ümumi sayinda 20 növ, yani taxminan 57,1%-i asl plankton növlarinin payina dü§ür. Buraya Synchaeta pecinata, Asplanchna priodonta, Lecane luna, Trichotria tetractis, Lepadella ovalis, Brachionus leydigii, B.caliciflorus, B.bennini, Keratella cochlearis, K.quadrata, Hexarthra mira, Diaphanosoma brachyurum, Daphnia longispina, D.longispina hyalina, Moina brachiata. Ceriodaphnia reticulata, Cyclops vicinus, C.strenuus, Mesocyclops leuckarti kimi növlar daxildir.
Bitki assosiasiyasi arasinda ya§ayan zooplanktona 12 növ aiddir ki, bu da Zooplankton orqanizmlarin ümumi növ sayinin 34,3%-ni ta§kil edir. Bu qrupa Trichocerca elongata, Notholca acuminata, Filinia longiseta, Daphnia pulex, Simocephalus vetulus, Chydorus sphaericus, Bosmina longirostris, Arctodiaptomus acutilobatus, Macrocyclops fuscus, Metacyclops gracilis, Thermocyclops dybowskii va Atheyella crassa növlari aiddir.
Bentosda ya§ayan zooplankton orqanizmlar qrupuna isa cami 2 növ (Alona rectangula va Leptodora kindti) daxildir ki, bu da bizim tarafimizdan qeyd olunan növlarin 8,6%-ni ta§kil edir. Sarisu gölünün zooplanktonunun asasini (63%-i) geni§ yayilan növlar ta§kil edir. Sarisu gölünün zooplanktonunda a§kar olunan brachionus calyciflorus müxtalif §irinsularda ya§asa da, axar sularin tipik nümayandasidir. Ham9inin bu növ evriterm va evriqalin növ hesab olunur[5].
Zooplanktonun miqdari, yayilmasi va fasillar üzra inki^afi. Sarisu gölünda 2022-2023-cü il ü9ün zooplankton orqanizmlarin biokütlasi va orta illik say dinamikasi cadval 2, .§akil 5 va 6-da verilmi§dir. Tadqiqatlardan ela naticaya galinmi§dir ki, zooplankton orqanizmlarin maksimal inki§afi ilin isti, minimal inki§afi isa soyuq aylarda mü§ahida olunur.
Cadval va §akillardan görünür ki,gölün zooplanktonunda 2022-cü ilda saya va biokütlaya göra §axabigciqli xar9anglar yax§i inki§af etsa da, 2023 ilda kürakayaqli xar9anglar daha üstün olmu§dur.
Cadval 2. 2022-2023-cu illarda Sarisu golunda yayilmi§ zooplanktonun ayri-ayri qruplarinin orta say (min fard/m3) va biokutlasi (q/m3)
Qruplar 2022 2023
N B N B
Rotatori 452 0,021 580 0,043
§axabigciqli xar9anglar 730 0,450 564 0,523
Kurakayaqli xar9anglar 430 0,540 740 0,718
Cami 1612 1,011 1884 1,284
Qeyd: N-zooplankton orqanizmlarin sayi, B-zooplankton orqanizmlarin biokutlasi
§akil 4. 2022-2023-cu illarda Sarisu golunda yayilmi§ zooplanktonun qruplar uzra say dinamikasi (
min fard m3)
О-О-О
§akil 5. 2022-2023-cü illarda Sarisu gölündd yayilmi§ zooplanktonun qruplar üzra biokütla dinamikasi (q/m3)
Qeyd etdiyimiz kimi Sarisu gölü Küratrafi göllara daxildir va suyun saviyyasi Kür 9ayindan asilidir. Son illarda Kür 9ayinin saviyyasi a§agi dü§mü§dür, bu da özlüyünda Sarisu gölünün hidrofaunasina böyük tasir göstarmi§dir. Apardigimiz tadqiqat müddatinda bu dayi§ikliklarin gölün zooplankton faunasina olan tasiri ara§dirilmi§dir.
ÖDÖBiYYAT SiYAHISI
1. Mammadov M.A Azarbaycanin hidroqrafiyasi, Baki, 2012, 2669
2. öliyev AR. Küratrafi göllarin bioloiyasi. - Baki: "Elm", -2001, -299 s.
3. Касымов А.Г. Гидрофауна Нижней Куры и Мингечаурского водохранилища. Баку, Изд-во Ан Азерб.ССР. 1965, 371 с.
4. Касымов А.Г. Пресноводная фауна Кавказа, Баку: Элм, 1972, с. 286
5. Лиходеева Н.Ф. Зоопланктон Мингечаурского водохранилища и начальный период его становления, Автореф. канд.дисс., Баку, 1964, 21 с. 9. Халилов А.Р., Ахмедов И.А. К изучению зоопланктона и зообентоса Мингечаурского водохранилища// Известия АН Азерб, ССР, сер. биол. н., 1972, № 2, с. 91-96.
