CC BY
6UDK 577.472.(28)
SARISU GÖLÜNÜN MAKROZOOBENTOSUNUN NÖV T9RKÍBÍ УЭ MÍQDARÍ ÎNKÎÇAFININ 0YR9NÍLMaSÍNa DAÍR
BÍLAL MEHDÍZAD9
Magistr, Baki Dövlat Universiteti, Baki, Azarbaycan
T9RLAN T9MOYEVA Magistr, Baki Dövlat Universiteti, Baki, Azarbaycan
Annotasiya. 2022-2023 - cü illdrdd Kürdtrafi gölldrd daxil olan Sarisu gölündd makrozoobentosa aid 12 sistematik qrupa daxil olan 78 növ qeydd alinmiçdir. Açkar olunan növldrin 60-i su-hava ha^aratlari qrupuna aiddir. Su-hava ha^aratlari arasindan xironomid sürfdldri dominant mövqe tutmuçdur. 2022-ci ildd bentik orqanizmlarin biokütlasi 2.84 q/m2 va sayi 702fard/m2 olmuçdur. 2023-cü ilda isa orqanizmlarin biokütlasi 2,03-5,16 q/m2 arasinda dayi§mi§dir. Maksimal inkiçaf bitki biosenozunda, minimal inkiçaf isa lil biosenozunda qeyda alinmi§dir. Gölda biokütlanin asasan 0.5 metr darinlikda daha çox olmuçdur. Eyni zamanda gölün hidroloji xüsusiyyatlari haqqinda atrafli malumat verilmiç va makrobentosun növ tarkibinin çoxillik, hamçinin fasillar üzra dayiçilmasina aid atrafli malumatlar verilmiçdir.
Açar sözlzr: bentos, makrozoobentos, biokütla, fauna, biosenoz
Sarisu gölü Kür çayinin atrafinda yerlaçan göllara daxil edilir, ími§lidan canub-çarqa dogru Sabirabad rayonuna kimi uzanir. Sarisu respublikamizin an böyük ikinci gölüdür. Sarisu gölünün cografi koordinatlari beladir: N 40°02'40", E 48°10' 20".
Gölün çalasi Kürün paleomacrasinda, xüsusan allüvial çöküntülara an geni§ rast galinan zonada yaranmiçdir. Akkumulyasiya, abraziya va eol kimi proseslar ba§ vermi§dir, bunun naticasinda isa gölün sahillari va dib hissasi hal-hazirki formasin almi§dir. Sarisu gölünün atrafindaki arazilar intensivliyi har il 3 mm olan çökma zonasi olaraq göstarilir. Gölün dibinda gilli çöküntülara rast galinir.
Sarisu gölünda atmosfer çöküntülari mühüm rol oynamir. Burada yayda ba§ veran kaskin istilar naticasinda buxarlanma ba§ verir va gölda suyun saviyyasi 60-80 sm-a kimi a§agi dü§a bilir. Gölün sathinda yüksak temperatur 35°C, an a§agi isa 4-5°C olur. Gölün arazisinda yüksak temperatur iyul va avqustda, minimal temperatur isa dekabr-yanvar aylarinda olur. Gölün arazisinda soyuq va çaxtali hava çaraitina az rast galinir, bu sababdan da göl sathinda buzlaçmaya nadiran rast galinir. Göldaki buz qati 1 sm-dan az olur, nadir illarda 2-3 sm olmuçdur.
Sarisunun yerlaçdiyi arazida havanin orta temperaturu 15.2°C, havanin illik rütubati 70%, atmosferdaki yagmurlarin illik miqdari 310 mm, yagiçli günlarin miqdari 70, mümkün olan buxarlanma 1000 mm, külaklar isa çimaldan va ya canub-çarqdan istiqamatlanib, sürati 2 m/san, güclü olduqda (>15 m/san), göl arazisinin qarla örtüldüyü günlar <10 -dur.
Sarisunun hidrokimyavi tarkibi da stabil deyildir va mürakkabdir. Göl arazisindan zaif hidrogen-sulfid qazi qoxusu hiss etmak olur. Lakin gölün dib sahalarinda aerob proseslar faal suratda getdiyi ^ün orada hidrogen-sulfid qazi yaranmir. Alyokin apardigi tadqiqatlarin naticasina asasan gölün suyunun daha çox hidrokarbonatla zangin oldugunu qeyd etmiçdir. Gölün suyu yüksak codluga malik su kimi qiymatlandirilir.
Sarisunun dib relyefi sada quruluçdadir, çünki gölün çalasi gölatrafi arazilarin akkumulyasiya markazidir. Gölün darinliyi da tadrican artir va gölün çalasini üç quytula bölürlar: Naxalix, Xalfa va öyri. Bu onun morfoloji xüsusiyyatlari ila alaqalidir. 9n böyük quytul isa Naxalixdir. Çünki orada suyun böyük miqdarda hacmi 55-60%-i toplanib. Göl çalasinin sahasi isa har zaman sabit olmamiçdir, 2010-cu ilda gölda yaz faslinda ba§ veran daçqinlarda bir sira sahillari bandlarla göldan ayrilmiçdir.
Sarisu sistemindaki bütün göllarda suyun iki formada saviyyasinin artimi va ya taraddüdü ba§ verir: tabii rejimdan asili olan taraddüd dövrü va ya antropogen amillardan asili olan taraddüdü dövrü. Suyun artiminin tabii dövründa isa göl arazisinda suyun saviyyasinin artimi Kür çayinda daim ba§
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
veran da§qinlardan asili idi. Bu zaman göllar da öz növbasinda gursulu olurdu. Suyun taraddüdü tabii rejim olduqda 4-5 m, lakin antropogen amillardan asili dövrda 0,5-1 m olur.
Sarisu gölünün öz-özündan su toplayiciliq xüsusiyyati va hövzasi yoxdur, göl tarixan Kür 9ayinin suyu vasitasi ila qidalanirdi [4]. Tabii rejim müddatinda Kür 9ayinda yaz aylarinda 9oxlu sayda da§qinlar ba§ verirdi, onun suyu göl 9alasina daxil olurdu va gölü qidalandirirdi, da§qin olmadiqda isa gölda su kaskin olaraq azalirdi. Bu dövrlarda gölda maksimal darinlik 3.5- 4 m idi. Gölün bioloji mahsuldarligi isa xeyli yüksak idi. Minga9evir su anbari tikildikdan sonra gölda vaziyyat dayi§mi§dir.
1953-cü ildan etibaran Minga9evir su anbari ila Kür 9ayinda suyun axini tanzimlandiyindan 9ayin suyu artiq Sarisu gölünü qidalandira bilmadi. Yagintilarin miqdari isa gölün sathindaki buxarlanmadan az oldugu ü9ün göldaki suyun ümumi saviyyasi azalir, mineralla§ma saviyyasi isa artir. Sonradan Bozqobu - §arbatqobu va göla yönaldilmi§ kollektorun suyu vasitasi ila göldaki suyun miqdari müayyan qadar tanzimlandi, lakin bu problemin tam olaraq aradan qalxdigini söylaya bilmarik. Noyabr ayindan etibaran aprel ayina kimi Aggölün suyu §arbat qobu ila göla axir. i.N.Beydeman 1954-cü ila kimi Sarisu gölünda su-bataqliq va 9aman bitkilarinin intensiv inki§afini qeyd edirdi, göl Kürdan su almaqdan mahrum olduqdan sonra su bitkilarinin böyük bir qismi mahv olmu§dur. Ham9inin Mirzaaga kanali da gölda suyun saviyyasini tanzimlayir.
Gölün arazisinda hidrometeoroloji i§larin aparilmasi 1941-1955 -ci illari ahata edib. Buraya asasan su saviyyasinin dayi§masi, temperaturu va sahil arazilarda suyun kimyavi tahlilini aid etmak olar. Tabii rejim müddatinda göldaki suyun sath sahasi 65.7 km2 idi, lakin indi bu göstarici 50 km2-a qadar, maksimal darinlik isa 2 m -a kimi azalmi§dir. Gölda suyun §affafligi 0.5-0.8 m araliginda dayi§ir. Göl 9alasina nazar yetirdikda üstdan uzunsov formali, sahillarin isa düzan, ham9inin, 9ox girintili-9ixintili oldugu aydin görünür. Gölün sahil arazilarinin aksar hissasini bandlar ahata edib, bunlar 9ay da§qinlarindan atraf arazilari qorumaq maqsadlidir.
Sarisu gölü Kür 9ayi vasitasi ila §imaldan ayrilir. Onu ya§ayi§ zonalarindan isa torpaqdan band ayirir. Bu band avtomobillarin harakati ü9ün yol kimi göl atrafi arazilarin ahalisi tarafindan istifada edilir. Bu band ham9inin gölün 9irklanmasinin va har hansisa da§qin olarsa göl atrafi kandlari su basmasinin qar§isini alir. Göl tarixan canub yönündan 9irklanmi§dir bunun sababi göla neft madan 9irkli sularinin axmasidir. Bu isa göl atrafinda neft 9ixarilmasi (Muradxanli neft) ila alaqalidir.
Sarisu gölünün suyu son illarda tabii xüsusiyyatlarini itirmi§dir, Kür 9ayinin suyu ila artiq qidalanmadigi ü9ün strukturu dayi§mi§ va saviyyasinda azalma mü§ahida edilmi§dir. Bu sababdan da, suyun an ekstremal saviyyalari farqli fasillarda ba§ verir.
Gölün arazisinin atraflari düzan oldugu ü9ün da§qin zamani su geni§ araziya yayilirdi. 2010-cu ilda Kür 9ayi da§mi§ va su §imal-qarb istiqamatdan Sarisu gölüna dolmu§dur. Su basmi§ arazi Sabirabad, imi§li va Saatli rayonlarinin arazilarini ahata etmi§dir. Naticada gölün 9alasi va yaxinliqdaki bir 9ox kandlari su basmi§ hatta Novruzlu kandina qadar ~300 km2 araziya dogru geni§lanmi§di. £ay sularindan qidalanan aksar göllarda tabii rejim müddati bitdikdan sonra suyun saviyyasinda azalma mü§ahida edilir. Suyun saviyyasindaki bela qeyri-sabit proseslar onun kimyavi xassalarinin transformasiyasina, bu isa hidrobiontlann müxtalifliyina manfi tasir göstarir.
Sarisu gölünün biomüxtalifliyi zangindir, gölün zoobentosunda ilk tadqiqatlar 1940-ci illarda aparilmaga ba§lanilib. Daha geni§ miqyasli tadqiqatlar isa 80-ci illarda aparilmi§dir. Xironomid sürfalari gölda say olaraq üstün yer tutmu§lar (45%). Digar növlara azqilli qurdlar, sartqanadlilar, iynacalar va.s aiddir [1]. Digar qruplar az saylidirlar, yani 1-2 növa rast galinir. Lakin Kür 9ayinin son illarda ba§ veran saviyyasinin azalmasi problemina göra gölda hal-hazirda hidrobioloji vaziyyat dayi§mi§dir.
Gölün makrobentosu barasinda ilkin malumatlari R.S.Denqina qeyd etmi§dir. O, gölda 1949-da apardigi tadqiqatlarda 36 növ bentik canliya rast galib. Molyuskalardan Anadonta cyrea, Planorbis planorbis, Corbicula fluminalis va.s geni§ yayilib.
1956-ci ilda A.N.Derjavin gölda tadqiqatlar aparmi§dir, o, gölda 30 növ bentik canli qeyda almi§dir. Mü§ahidalarina asasan gölda cod bitkilarinin say üstünlüyü oldugu ü9ün asasan fitofil bentik növlara 9ox rast galinir.
1965-ci ilda ö.H.Qasimov Kür çayinin atrafinda yerlaçan göllarin tadqiqini aparmiçdir. O bu zaman bentosda 11 növ qeyda almi§dir. Lil biotopu dominantliq etmi§dir, burada bazi azqilli qurdlar va xironomid sürfalarina six rast galinir. Xüsusan Chironomusplumosus geni§ yayilmi§dir.
Gölda növlarin rastgalma tezliyina asasan E.carbonaria, P.lacustris, P.geometra, P.robustoides, C.concinnum, Ch.plumosus, C.mercuriale, C.punctata, C.hastulatum, C.defectus, T.tubifex, L.auricularia, S.linnaeanus, Bezzia sp., Culicoides sp., Procladius sp. növlari dominantliq ta§kil edirlar.
Bizim tarafimizdan göldan 12 sistematik qrupa daxil olan 78 növ makrobentik orqanizm qeyda alinmi§dir. Gölün tadqiqi prosesinda VÎJadinin metodlanndan istifada edilmi§dir [3]. A§kar olunan növlarin 60-i su-hava haçaratlari qrupuna aiddir. Maksimum sayda növa xironomid sürfalarinda, minimal sayda isa zalilarda qeyda alinmi§dir.
Ümuman istanilan fasilda xironomid sürfalari növ sayina göra dominant mövqe tutmuçlar. (48%). Növbati yeri iynaca sürfalari (28%) tutur. Digar yerlari isa azqilli qurdlar (6.8%), zalilar (3%), sartqanadlilar (2.7 %), yarimsartqanadlilar (5.8%) ta§kil edir. Gölda sayina göra Cryptochironomus va Coenagrion cinslari (har cinsa aid 10 növ) , Chironomus va Sympetrum (har cinsa aid 7 növ), Eukiefferiella (5 növ) kimi farqli cinslar dominant mövqedadirlar.
Ümumiyyatla mü§ahidalara asasan xironomid sürfalarinin növ sayi har fasilda üstünlüyü ala keçirmi§dir. Gölün makrobentik alaminda qi§ aylarinda 56%, yayda 57%, yazda 62%, payizda isa 52%-i xironomid sürfalarina rast galmak mümkündür. Xironomid sürfalari inki§afi müddatinda imaqoya çevrilarak göl suyundan uçur va naticada onlara yay aylarinda six rast galinmir, ba§qa bentik qruplarin isa saylari yüksalir. Xironomidlara az rast galinan dövrda isa bentosda iynaca sürfalari (C.hastulatum, E.nayas), su taxtabitlari (S.affinis) va s. süratla inkiçaf edir.
Sarisu gölünün arazisinda qeyda alinmi§ bu növlarin çoxusu evriterm orqanizmlardir. Masalan T.tubifex, L.auricularia, C.concinnum, C.punctata, P.robustoides ,C.mercuriale, C.hastulatum, P.geometra, P.lacustris, S.linnaeanus va.s bütün fasillarda gölda mövcuddur. Digar növlardan A.splendens, î.pumilio, D.marginalis va.s isa istisevan növlardir. Onlar ancaq yay aylarinda rast galmak mümkündür va gölün bioloji mahsuldarliginda elada vacib vazifalari yoxdur. Gölün zoobentosunda ilkin olaraq xironomid sürfalari, ikinci olaraq isa iynaca sürfalarinin bentik mahsuldarligin asasini taçkil etdiyi qeyda alinib.
Bentosda 2022-2023 illar arzinda aparilmi§ mü§ahidalar zamani canlilarin illik biokütlasi 2,84 q/m2 (sayi 702 fard/m2), daha sonra 2.95 q/m2 ( sayi isa 1395 fard/m2) olmuçdur. Aydin olmuçdur ki, bentik canlilar maksimum inkiçafina asasan yaz faslinda (5,16 q/m2) çatir. Bentosun biokütlasi növbati aylar arzinda isa azalmaga dogru gedir. Noyabr ayindan etibaran bentosun biokütlasinda yena yüksalma mü§ahida olunur. Biokütlanin bu cür yenidan artimi isa xironomid sürfalarinin növbati nasillarindaki artim ila birbaça alaqalidir. Qi§ faslinda isa bentosun biokütlasi an minimal hadda çatir.
2022-2023- cü illar arzinda Sarisu gölünün makrozoobentosunun fasillar üzra dayiçmasi
(fard/q. m2)
Cadval
Qruplar Fasillar
Qi§ Yaz Yay Payiz Orta
Oligochaeta 180 0.07 35 0.12 4 0.02 58 0.05 69 0.06
Hirudinea 10 0.06 13 0.42 1 0.003 12 0.02 9 0.13
Mollusca 60 0.10 51 0.62 37 0.37 77 0.33 56 0.36
Mysidacea 9 14 4 29 14
0.06 0.11 0.02 0.18 0.09
Amphipoda 9 58 7 21 24
0.03 1.23 0.21 0.30 0.44
Odonata 36 22 36 87 45
0.08 1.25 0.57 1.22 0.78
Ephemeroptera 10 19 8 20 14
0.02 0.08 0.02 0.03 0.04
Hemiptera 96 5 189 164 113
0.14 0.14 0.38 0.10 0.19
Trichoptera 3 1 — 3 2
0.01 0.01 0.01 0.01
Coleoptera 4 4 5 1 4
0.01 0.03 0.03 0.003 0.02
Diptera H 2 — 8 6
0.04 0.02 0.02 0.01
Chironomidae 165 298 327 483 318
0.54 1.05 0.39 0.63 0.65
Ceratopogonidae 37 17 8 49 28
0.04 0.07 0.02 0.06 0.05
Cami 631 539 626 1012 702
1.2 5.16 2.03 2.97 2.84
Sarisu gölünda fasillar üzra bentik canlilarin inki§afinin 2 maksimal (yaz va payiz) va 2 minimal (qi§ va yay) saviyyasi mövcud olur. Bu proses biotik, abiotik amillarla birbaça suratda alaqalidir. Bentosun inki§afindaki bu cür qeyri-barabarliya müxtalif faktorlar tasir göstarir. Bunlara oksigen, suyun duzlulugu va.s aid etmak olar.
Xironomid sürfalari, iynaca sürfalari, molyusklar Sarisu gölünün bentik biokütlasinin asas hissasini taçkil edirlar. [2]. Bu canlilar baliqlarin qida rasionunun tarkib hissasini ta§kil edirlar.
Sarisu gölünün bentosunda canli orqanizmlar bitki, bitki çürüntülari va lil olmaqla 3 asas biosenozda formala§mi§lar. Lil biotopu dominant mövqedadir va burada xironomid sürfalari üstünlük taçkil edir.
Lil biosenozu: Bu biosenoz üstünlüyü ala keçirib va gölün aksar hissasini ahata edir. Buranin bentosunda qeyda alinmi§ canli sayi 82 növdür va bu da göl arazisindaki ümumi faunanin 67.2%-ni taçkil edir. Lil biotopunda tapilan növlarin arasinda üstünlüyü (51 növ) xironomid sürfalari tutmuçdur. M.praceox, Ch.plumosus, E.carbonaria, Ch.thummi va s. növlara isa daha çox rast galinir. 2022-2023-cü illarda lil biosenozunda yaçayan bentik canlilarin orta illik sayi 441 fard/m2, biokütlasi 1.09 q/m2 olmuçdur. Xironomid sürfalari üstünlüyü yena ala keçirarak sayi 359 fard/m2, biokütlasi 0.71 q/m2 olmuçdur.
Bitki biosenozu: Gölün bu biosenozunda asasan cod su bitkilari üstünlük taçkil etmakdadir, gölün asas dominanti isa adi qamiçdir (Phraqmites australis). Bu biosenozda 95 növ bentik orqanizm qeyda alinib. Lil biosenozunda oldugu kimi burada da saya göra üstünlüyü xironomid sürfalari (51.6%) va iynaca sürfalari (30.5%) tutur. Gölün arazisinda yay faslinda iynaca sürfalarina, xüsusan (C.mercuriale) rast galinir. Bitki biosenozunda bentosun orta illik kütlasi 1.42 q/m2, sayi isa 450 fard/m2 olmuçdur. 9sas yeri xironomid sürfalari tutmuçdur.
Bitki çürüntülarindan taçkil olunmuç biosenoz: Bu biosenozda ölmü§ canlilarin va bitkilarin qaliqlari oldugu üçün nekrofitofil biosenozu olaraqda adlanir. Faunasi isa 77 növ bentik oraqnizmdan ibarat olmuçdur. Üstün qrupu isa xironomid (S.defectus, E.carbonaria, Ch.plumosus, Ch.thummi, P.choreus) va iynaca sürfalari (E.nayas, C.hastulatum, C.mercuriale, E.viridulum) taçkil etmiçdir. Bentosda yaçayan orqanizmlarin biokütlasi 0.74 q/m2 olmuçdur. Sayi isa 185 fard/m2 olmuçdur.
Bentik canlilar darinliklara göra da qeyri-barabar yayilmiçlar. Sarisu gölünda 3 asas darinlik zonasi qeyda alinmiçdir. 1-ci zona 0-0.5 m; 2-cisi 0.5-1.5 m; 3-cü isa 1.5 m-dan darin sahalari taçkil edir. ilkin zonada bentosun toplam sayi 194-397 fard/m2, biokütlasi isa 0.91-0.90 q/m2 olmuçdur, Bu zonanin biokütlasinin yaranmasinda xironomid sürfalari, iynaca sürfalari (25.3%), molyusklar (14.3%) rol oynamaqdadirlar. 2-ci zonada 11 sistematik qrupa rast galinmiçdir. Bu zonada yena da xironomid sürfalari (0.87 q/m2) üstün mövqe tutmuçdur. Digar yerlari iynaca sürfalari (23.9%), molyusklar (8.5%), su ganalari (5.9%) tutur. Sonuncu zonada bentik orqanizmlarin sayi 104-213 fard/m2 olmuçdur. Sarisunun bentosunda su va havada yaçayan haçarat qruplari dominantliq taçkil edir.
ÎSTÎFADa EDÎLMÎÇ 9D9BÎYYAT
1. Алиев Р.А. Донная фауна озера Нахалыхчала // Изв. АН Азерб.ССР, Сер. Биолог. Наук, 1981, №4, с.77-82
2. Алиев Р.А. К фауне микробентоса оз Аджикабул и Нахалыхчала // Изв. АН Азерб.ССР, Сер. Биолог. Наук, 1982, №4, c.83-88
3. Жадин В.И. Методика изучения донной фауны водоемов и экологии водных беспозвоночных. В кН.: Жизнь пресных вод СССР, -1956,т. 4, 1, -с. 279-376.
4. Küratrafi göllarin biologiyasi. -Baki, "Elm", -2001, -299 s
