Научная статья на тему 'Саноат таpмоқлаpи pақобатбаpдошлигини оширишнинг устувор йўналишлари'

Саноат таpмоқлаpи pақобатбаpдошлигини оширишнинг устувор йўналишлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
125
73
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
рақобатбардошлик / рақобат кураши / технологик рақобатбардошлик / халқаро рақобатбардошлик / мутаносибли ривожланиш / интеллектуал салоҳият / инновацион лойиҳалар / меҳнат бозори / конкурентоспособность / конкурентная борьба / технологическая конкурентоспособность / международная конкурентоспособность / пропорциальное развитие / интеллектуальный потенциал / инновационные проекты / рынок труда

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Бабабекова Дилфуза Шерқуловна

Мақолада замонавий бозор муносабатлаpи шароитида саноат тармоқлаpи pақобатбардошлигини ошириш жараёнида юзага келаётган муаммоларни бартараф этиш юзасидан амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ОТРАСЛЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье разработаны практические предложения и рекомендации по решению проблем, выявленных при исследовании проблем повышения конкурентоспособности отраслей промышленности в современных условиях рыночных отношений.

Текст научной работы на тему «Саноат таpмоқлаpи pақобатбаpдошлигини оширишнинг устувор йўналишлари»

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 21

БАБАБЕКОВА Дилфуза Шер^уловна,

Тошкент молия институти доценти, иктисод фанлари номзоди

САНОАТ ТАРМОКЛАРИ РАКОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 330.86.065

БАБАБЕКОВА Д.Ш. САНОАТ ТАРМОЦЛАРИ РАЦОБАТБАРДОШЛИГИНИ ОШИРИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада замонавий бозор муносабатлари шароитида саноат тармоклари ракобатбардошлигини ошириш жараёнида юзага келаётган муаммоларни бартараф этиш юзасидан амалий таклиф ва тав-сиялар ишлаб чикилган.

Таянч иборалар: ракобатбардошлик, ракобат кураши, технологик ракобатбардошлик, халкаро ракобатбардошлик, мутаносибли ривожланиш, интеллектуал салох,ият, инновацион лойих,алар, мех,нат бозори.

БАБАБЕКОВА Д.Ш. ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ ОТРАСЛЕЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ

В статье разработаны практические предложения и рекомендации по решению проблем, выявленных при исследовании проблем повышения конкурентоспособности отраслей промышленности в современных условиях рыночных отношений.

Ключевые слова: конкурентоспособность, конкурентная борьба, технологическая конкурентоспособность, международная конкурентоспособность, пропорциальное развитие, интеллектуальный потенциал, инновационные проекты, рынок труда.

BABABEKOVA D.SH. PRIORITY DIRECTIONS OF INDUSTRIAL SECTORS COMPETITIVENESS INCREASING

There are developed practical offers and recommendations for solution of the problems which revealed in researches devoted to issues of increasing industrial branches competitiveness in modern conditions of the market relations.

Keywords: competitiveness, competition, technological competitiveness, international competitiveness, proportional development, intellectual potential, innovative projects, labor market.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

22 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ ч_/

Миллий ицтисодиётнинг рацобатбардошлиги корхона ва тар-моцларнинг муваффациятли ривожланиши цисобига шаклла-нади. Шунингдек, уларнинг муваффациятли царакати миллий ицтисодиётнинг таркибий тузилишини такомиллаштириш жара-ёнларига цам боглиц булади.

Миллий ик,тисодиёт рак,обатбардошлиги, кор-хоналар, худудлар ва худудий иттифокларнинг халкаро ракобатга очик булган холда, даромад ва ахоли бандлиги курсаткичларининг нисбатан юкори даражасини саклай олиш кобилиятини намоён этади. Мазкур жараён тармок ракобат-бардошлигини шакллантиришда узига хос ёнда-шувни талаб этади.

Тармоклар ракобатбардошлигини таъмин-лашга нисбатан илмий ёндашувлар мураккаб жараёнлар тахлилидан иборат булиб, мазкур холат айникса саноат сохаси ракобатбардошлигини таъминлаш билан боFлик тадкикотларда уз аксини топади.

Саноат тармоклари ракобатбардошлигини оширишнинг зарурияти бозор муносабатлари ривожланишининг замонавий боск,ичида рак,обат курашининг кескинлашуви, асосан хом ашё экс-портига каратилган стратегиянинг жиддий чекла-ниши хисобидан юзага келади. Тайёр махсулот ва хизматларни халк,аро бозорларга олиб чик,иш жараёни саноат тармок,ларида жиддий таркибий узгартиришларга асосланган инновацион ва илмий-техник лойихалардан мак,садли фойдала-ниш заруриятини келтириб чикаради. Узбекис-тонда саноат тармок,лари ракобатбардошлигини оширишнинг амалдаги боск,ичи юксак техника ва технологияга асосланган ишлаб чикариш сало-хиятидан самарали фойдаланишни кузда тутади. Бу борада максадли чора-тадбирлар тизимини шакллантириш ва амалга оширишда таълим тизи-мининг урни мухим устуворлик касб этади. Айнан шу масалага чукур ахамият к,аратишнинг долзарб ахамиятга эга эканлиги туFрисида Узбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев тухталиб утган эди: Узбекистон илм-фан, интеллектуал салохият сохасида, замонавий кадрлар, юксак технологиялар борасида дунё мик,ёсида рак,обат-бардош булиши шарт»1.

Сунгги йилларда саноат тармокларини модер-низациялаш орк,али ишлаб чик,аришни диверси-

1 Мирзиёев Ш.М. Узбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси. - Т.: «Узбекистон», 2018. -12-б.

фикациялаш доирасида амалга оширилган изчил ислохотлар натижасида юк,ори кушимча к,ийматли махсулот ишлаб чикариш жараёни 2 баробар ошди, мехнат унумдорлиги 2015 йилга нисбатан 4,3 фоизга усди (2010 йилга нисбатан таккос-лаганда 1,4 мартага усган). Саноатни модернизация килиш, техник ва технологик янгилаш лойи-халари, шунингдек, 2015-2019 йилларда икти-содиёт тармоклари ва ижтимоий сохада энергия сарфи хажмини кискартириш, энергия тежайди-ган технологияларни жорий этиш чора-тадбир-лари дастурининг хаётга самарали татбик, этилиши натижасида республика ЯИМга сарфланадиган энергия сарфини 7,4 фоизга хамда йирик корхо-наларда ишлаб чикарилаётган махсулотлар тан-нархини эса утган йилга нисбатан уртача 10,6 фоиз камайтиришга эришилди2.

Саноат тармокларини ислох килиш, сохада таркибий узгаришлар ва модернизациялаш дас-турларининг амалга оширилиши республикада саноат ишлаб чикаришнинг ривожланишига замин яратди. 1995 йилда саноат ишлаб чикаришнинг хажми 1990 йилга нисбатан 0,2 фоизга пасайганига карамасдан, 2000 йилдан 2016 йил-гача йилма-йил уртача усиш суръати 6,9 фоизни кайд этди (1-расм).

Ракобатбардош махсулотлар ишлаб чикариш буйича юк,ори технологияли лойихаларни амалга ошииш натижасида Андижон (2016 йил январ-декабрга нисбатан 125,8 фоизга), Хоразм (115,5 фоизга) ва Наманган (107,3 фоизга) вилоятларида, K1орак1алпоFистон Республикасида (109,4 фоизга) ва Тошкент шахрида (109,2 фоизга) сезиларли даражада ишлаб чикариш хажмининг ошиши таъ-минланди.

Саноат тармокларининг истикболли фаолия-тини амалга оширишда тизимли ёндашув 20172021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналишлари буйича Харакатлар стратегиясида шаклланти-рилган йуналишларни кузда тутади.

2 https://stat.uz/uz/statinfo/sanoat/432-analiticheskie-materialy-uz/2028-sanoat-ishlab-chiqarish

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ 23 --/

1-расм.1991-2016 йилларда саноат ишлаб чи^аришнинг усиш суръатлари динамикаси (фоизда)1.

Келгуси 5 йилда республикада саноат мах,-сулотлари ишлаб чикариш 1,5 бараварга, унинг ЯИМдаги улуши - 33,6 фоиздан 36 фоизга, кайта ишловчи тармокларнинг саноатдаги улушининг 80 фоиздан 85 фоизга усиши ва 2017 йилда 75 турдан ортик янги ракобатбардош тайёр мах,су-лотларни ишлаб чикариш узлаштириш кузда тутилганди2.

Харакатлар стратегияси асосида саноат тар-моклари ракобатбардошлигини таъминлашга доир максадли йуналишлар саноат тармоклари фаолияти тараккиётини таъминлашга хизмат киладиган инновацион ёндашувларни тизимли асосда ташкил этишни талаб килади. Бу борада маълум самарадорликка эришишда саноат тармоклари фаолиятига дахлдор муаммоли х,олат-ларни х,ар томонлама чукур тах,лил этган х,олда тизимли ёндашиш максадга мувофик.

Мамлакатимизда сунгги йилларда саноатнинг тармок ва сох,алари доирасида мавжуд муаммоли х,олатлар мажмуаси куйидагиларда уз ифодасини топмокда:

- саноатда энергия ва ресурс сиFими юкори технологиялардан фойдаланиш суръатларининг юкорилиги х,исобига саноат тармокларининг

1 https://stat.uz/uz/statinfo/sanoat/432-analiticheskie-materialy-uz/2028-sanoat-ishlab-chiqarish

2 Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Харакатлар стратегияси т^рисида»ги ПФ-4947 сонли фармони.

халкаро ракобатбардошлик даражасининг паст-лиги;

- саноатнинг тармок ва сох,алари уртасида мувозанатли ва мутаносибли ривожланиш курсаткичлари уртасида узаро тафовутнинг юкорилиги;

- х,удудларнинг саноат ишлаб чикаришдаги улушлари уртасида узаро юкори фаркли нисбат-нинг мавжудлиги;

- саноат сох,асига доир тадкикот ва амалий ишланмаларнинг асосан четдан узлаштирилиши х,исобига саноат тармокларида инновацион лойи-х,алардан фойдаланиш даражасининг пасайиши;

- саноат сох,асига йуналтирилаётган хорижий инвестициялар катта кисмининг ишчи кучи интеллектуал салох,иятига эмас, асосан асосий капиталга сарф этилиши;

- мех,нат бозорида ишчи кучи суръати тезлик билан усаётган бир шароитда, саноатда асосий капиталдан фойдаланиш даражасининг пасайиши х,исобига янги иш уринлари сонининг етарли даражада яратилмаётганлиги;

- саноат мах,сулотлари ишлаб чикаришнинг диверсификациялашув даражасининг пастлиги х,исобига тармокнинг ташки бозор узгарувчан

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

( 24 ИКТИСОДИЁТНИНГ РЕАЛ СЕКТОРИ / РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКОНОМИКИ

2-расм. 2016 йилда х,удудлар кесимида ах,оли жон бошига саноат мах,сулотлари ишлаб чикариш

(минг сумда)1.

Навоий вгшояти Тошкент шахри Тошкент вгшояти Сггрдарё вгшояти К,апщадарё вгшояти

БуХОрО В1ШОЯТИ

Андижон вгшояти Ь^орацалпогистон Республикаси Фартона вилояти Самарканд вгшояти Хоразм вгшояти Жггззах вгшояти Наманган вгшояти Сурхандарё вгшояти

5998

4421

■ 3151

■ 3045 I 2713 2364

■■ 2058

■ 1591

■ 1553 I 1323 903

■ 395

9761

талабларига мослашувчанлик даражасининг пасайиб бораётганлиги2 ва бошкалар.

Юкорида акс эттирилган муаммоли холатлар орасида асосий устуворлик саноат махсулотларни ишлаб чикаришдаги худудий номутаносиблик ва уларда ахоли жон бошига так,симоти орк,али кузга ташланади.

2016 йилда республикада жами саноат махсулотлари ишлаб чикаришнинг карийб 50 фоизи Тошкент шахри, Тошкент, Навоий ва Кашкадарё вилоятлари хиссасига туFри келган. Худудлар кесимида саноат ишлаб чикаришнинг ахоли жон бошига так,симотида Навоий вилоятида (11395 минг сум) етакчилик килади. Кейинги уринларни Тошкент шахри ( 9761 минг сум) ва Тошкент вилояти (5998 минг сум) эгаллайди. Ушбу курсаткичнинг энг паст даражаси Сурхондарё (903

1 https://stat.uz/uz/statinfo/sanoat/432-analiticheskie-materialy-uz/2028-sanoat-ishlab-chiqarish

2 Бабабекова Д.Ш. Ик,тисодиётдаги таркибий узга-ришлар шароитида саноат корхоналари ракобатбардошлигини ошириш муаммолари. // «Узбекистон ик,ти-содиёти ракобатбардошлигини оширишга банк-молия тизимининг самарали таъсирини кучайтириш» Халк,аро илмий-амалий конференция тезислари туплами. - Т.: «Молия», 2017. -169-б.

минг сум) ва Наманган вилоятларига (1 323 минг сум) т^ри келади (2-расм).

Саноатнинг тармок, ва сохаларида инновацион лойихаларни амалга ошириш жараёнининг жадал-лашуви бугунги кунда корхоналарнинг бозор талабларига мослашуви ва ракобатбардошлигини оширишнинг мухим шартларидан бири хисоб-ланади. Шу сабабли мазкур доирада корхоналар фаолиятини молиявий куллаб-кувватлаш тизи-мини такомиллаштириш жараёнида катор муаммоли холатлар мавжуд. Хусусан, бугунги кунда республикамизда корхоналар инновацион фао-лиятининг 45,9 фоизи уз маблаFлари хисобидан, 12,2 фоизи хорижий капитал хисобидан, 6,1 фоизи тижорат банклари маблаFлари хисобидан молия-лаштирилади. Ушбу холатни тахлил килганда тармокда янги шаклланган корхона фаолиятига алохида эътибор каратиш максадга мувофик,. Янги корхона фаолиятида ташкилий харажатларнинг ортиши хисобига инновацион лойихаларни амалга ошириш жараёни пасайиб боради.

Фикримизча, юкорида акс этган муаммоли вазиятларни бартараф этиш ва мамлакатимизнинг саноат тармоклари ракобатбардошлигини оширишнинг устувор йуналишларини шаклланти-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2018, 2

ИKTИСOДИËTHИHГ РЕАЛ СЕКТОРИ | РЕАЛЬНЫЙ СЕКТОР ЭКOHOMИКИ 25

pишдa кyйидaги вaзифaлapни aмaлгa oшиpиш мaкcaдгa мyвoфик:

- caнoaт кopxoнaлapи учун caмapaли paкoбaт мухитини шaкллaнтиpиш хaмдa мaхcyлoт ßa xиз-мaтлap бoзopидa мaвжyд мoнoпoлиялapни 6OC-Kичмa-бocкич кaмaйтиpиш;

- caнoaтнинг тapмoк вa coхaлapидa принци-пиaл жиx1aтдaн янги мaхcyлoт ишлaб чикapишдa илFop тexнoлoгия тypлapини yзлaштиpиш opкaли caнoaт тapмoклapининг тaшки бoзopлapдaги paкoбaтбapдoшлигини тaъминлaш;

- миллий иктиcoдиëтгa xopижий инвecтиция-лapни жaлб килишнинг худудий дacтypлapи caмa-pacини oшиpиш, инвecтициoн жoзибaдopликни oшиpишгa кapaтилгaн «Xyдyдлapдa caнoaтни pивoжлaнтиpиш» кoнцeпцияcини ишлaб чикиш;

- xopижий инвecтициялap улуши мaвжyд дaв-лaт вa xycycий кopxoнaлapни ре^убли^ худуд-

лapигa мyтaнocиб жoйлaштиpиш opкaли xap бир худуд caлoхиятидaн caмapaли фoйдaлaниш;

- caнoaт тapмoклapи pивoжлaнишини жaхoн кoнъюктypacидaги yзгapишлapгa бoFликлигини кaмaйтиpиш мaкcaдидa нopмaтив кypcaткич вa тapифлapдaн фoйдaлaниш жapaëнини жaдaллaш-тириш;

- тaйëp мaхcyлoтлap, бyтлoвчи бyюмлap вa мaтepиaллap ишлaб чикapишни мoлиялaштиpиш дacтypини шaкллaнтиpиш вa aмaлгa oшиpишдa мaхaллийлaштиpиш дacтypини шaкллaнтиpиш вa aмaлгa oшиpишдa мaхaллийлaштиpиш дapaжa-cини тyxтaтиб турувчи кaмчиликлapни бapтapaф этиш;

- мaмлaкaтимизнинг жaхoн мeхнaт тaкcимo-тидaги урни вa poли юкcaлиб бopишини тaъмин-лaйдигaн caнoaт тapмoклapи вa coхaлapидa тap-кибий yзгapишлapни aмaлгa oшиpишни чукур-лaштиpиш вa бoшкaлap.

Aдабиётлар руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Президентининг 2017 йил 7 фeвpaлдaги «Узбекин^и Рecпyб-ликacини яиaдa pивoжлaитиpиш бyйичa Xapaкaтлap cтpaтeгияcи тyFpиcидa»ги ПФ-4947 ган фapмoни.

2. Mиpзиëeв Ш.M. Узбекие^ Рecпyбликacи Президенти Шaвкaт Mиpзиëeвнинг Олий Maжлиcгa мypoжaaтнoмacи. - T.: «Узбекин^», 2С18. -12-б.

3. Бaбaбeкoвa Д.Ш. Иктиcoдиëтдaги тapкибий yзгapишлap шapoитидa caнoaт кopxoнaлapи paкoбaтбapдoшлигини oшиpиш мyaммoлapи. || «Узбeкиcтoн иктиcoдиëти paкoбaтбap-дoшлигиии oшиpишгa бaик-мoлия тизимининг caмapaли тaъcиpиии кyчaйтиpиш» Хaлкapo илмий-aмaлий кoнфepeнция тeзиcлapи тyплaми. - T.: «Moлия», 2017. -169-б.

4. www.stat.uz - Узбeкиcтoн Ре^убли^и Дaвлaт cтaтиcтикa кУмитacи pacмий axбopoт caйти мaълyмoтлapи.

ИKТИCOД BA MOЛИЯ I ЭKOHOMИKA И ФИHAHCЫ 2018, 2

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.