CC BY
12Ilyosov, Asrorjon Akhrorjon ugli
PhD
Ferghana Polytechnic Institute E-mail: i. asror@ferpi. uz
ORGANIZATIONAL AND ECONOMIC MECHANISMS OF EXPORT OF INDUSTRIAL PRODUCTS: FOREIGN EXPERIENCE AND PRACTICE
Abstract. The article examines the practical experiences of the leading developed and developing countries in the export of industrial products. On the basis of research and analysis, foreign experience has been comparatively described and some suggestions and recommendations have been put forward regarding the use of this experience in our country.
Keywords: administrative mechanisms, financial mechanisms, export of industrial products, organizational mechanisms, economic mechanisms, legal mechanisms.
Ilyosov Asrorjon Axrorjon o'g'li
PhD
Farg'onapolitexnika instituti, E-mail: i.asror@ferpi.uz
SANOAT MAHSULOTLARI EKSPORTININING TASHKILIY-IQTISODIY MEXANIZMLARI: XORIJ TAJRIBASI VA AMALIYOTI
Annotatsiya. Maqolada sanoat mahsulotlari eksportining etakchi rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar amaliy tajribalari tadqiq qilingan. Tadqiqot va tahlillar asosida xorij tajribasi qiyosiy tavsiflangan hamda mamlakatimizda ushbu tajribadan foydalanish yuzasidan ayrim taklif va tavsiyalar ilgari surilgan.
Kalit so'zlar: ma'muriy mexanizmlar, moliyaviy mexanizmlar, sanoat mahsulotlari eksporti, tashkiliy mexanizmlar, iqtisodiy mexanizmlar, huquqiy mexanizmlar.
Илёсов, Асроржон Ахроржон угли
PhD
Ферганский политехнический институт,
e-mail: i. asror@ferpi. uz
© ®
84
T. 3 №4
ЭЛР 2023:5.971
ОРГАНИЗАЦИОННО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ МЕХАНИЗМЫ ЭКСПОРТА ПРОМЫШЛЕННОЙ ПРОДУКЦИИ: ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ И ПРАКТИКА
Аннотация. В статье рассматривается практический опыт ведущих развитых и развивающихся стран по экспорту промышленной продукции. На основе исследований и анализа сравнительно описан зарубежный опыт и выдвинуты некоторые предложения и рекомендации по использованию этого опыта в нашей стране.
Ключевые слова: административные механизмы, финансовые механизмы, экспорт промышленной продукции, организационные механизмы, экономические механизмы, правовые механизмы.
Doi: https://dx.doi.org/10.5281/zenodo.8088528
UDC 338.351
DOI 10.5281/zenodo.B0BB528
Kirish
Jahon xo'jaligidagi degloballashuv jarayonlari va Pandemik inqiroz sharoitida tovarlar eksportining o'sishi jahon yalpi ichki mahsuloti o'sishiga nisbatan ortda qolgan bo'lsa post pandemiya, ya'ni pandemiyadan keying tiklanish davrida xalqaro savdo yana o'sish tendensiyasini qayd etdi. Xalqaro savdoni yanada rivojlantirish, ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish va raqobatbardoshlik bilan bog'liq omillar sanoat mahsulotlari eksportining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish orqali barqaror iqtisodiy taraqqiyotga erishish zarurati yuzaga kelmoqda. Jahon savdo tashkiloti (JST) ma'lumotlariga ko'ra, «jahon tovarlar savdosi 2020 yil 5,3 foizga, 2019 yilda esa 3,0 foizga kamayib, 2018 yildagi 2,9 foiz o'sishdan sezilarli darajada past natija qayd etgan bo'lsa, 2021 yilda 9,7 foizlik o'sdi»18. «Bizning so'nggi prognozlarimiz keskin, uzoq muddatli sekinlashuvni ko'rsatmoqda, global o'sish olti oy oldin kutilgan 3,0 foizdan 2023 yilda 1,7 foizgacha pasaygan Jami tovarlar savdosining sustlashganligi, asosan, sanoat mahsulotlari eksportining pasayishi hisobiga yuz bermoqda19». Sanoat mahsulotlari tovarlar eksportining asosiy qismini tashkil etadi. SHuning uchun jahon tovarlar savdosini rivojlantirishda sanoat mahsulotlari eksportining o'sishi ustuvorlikka ega bo'lib, bu esa sohada tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishni talab etadi.
Mavzuga oid adabiyotlarning tahlili
Ilyosov A. (2020) raqamli iqtisodiyotda raqamli ishlab chiqarish va sanoat mahsulotlarini eksport qilishdagi ayrim muammolarga e'tibor qaratilgan [1].
Kurpayanidi K., Ilyosov A. (2020) mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish kontekstida raqamli texnologiyalardan sanoatda foydalanish muammolarini o'rgandilar [2].
Kurpayanidi K. va boshqalar. (2020) O'zbekistonda raqobatbardosh milliy innovatsion tizimni shakllantirish masalasi tahlil qilingan [3].
18 https ://www.developmentaid. org/api/frontend/cms/file/2022/12/wtsr_2022_e.pdf
19 https://openknowledge.worldbank.org/server/api/core/bitstreams/254aba87-dfeb-5b5c-b00a-727d04ade275/content
@ ®
85
T. 3 №4
ISJIF 2023:5.971
Ilyosov A. (2022) sanoat mahsulotlari eksportining rivojlanish tendensiyalari o'rganilgan [4].
Abdullayev, A. M., & Kurpayanidi, K. I. (2020) sanoat korxonalarida innovatsion boshqaruv metodoligiyasi va mexanizmlari tadqiq qilingan [5].
Ilyosov, A. (2021). etc. (2021). Sanoat mahsulotlari eksportini rivojlantirishda klasterli yondashuvga asoslangan mexanizmlardan foydalanish istiqbollari o'rganilgan [6].
Ilyosov, A. А. (2020). Sanoat mahsulotlari eksportining mamlakat va hududiy darajadagi tahlili asosida ayrim amaliy takliflar ishlab chiqilgan [7].
Ilyosov, Asrorjon Axrorjon o'g'li (2022). Sanoat mahsulotlari eksporti hududiy tahlil qilingan, omillar va eksportdagi tendentsiyalar o'rganilgan [8].
Kurpayanidi, K. I., & Ilyosov, A. A. (2020). Pandemiya davrida jahon va hududiy sanoat mahsulotlari eksportiga ta'sir qiluvchi omillar tadqiq qilingan [9].
Курпаяниди, K. И., & Илёсов, A. A. (2022). Tadqiqot ishida sanoat mahsulot lari eksportining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini yanada takomillashtirish masalalari o'rganilgan [10].
Tadqiqot metodologiyasi
Tadqiqotda tizimli tahlil, sintez, statistik guruhlash, ekspert baholari va boshqa usullardan foydalanilgan.
Tahlil va natijalar
Fikrimizcha, murakkab texnologiyali, kapital sig'imli va sanoat mahsulotlarini tashqi bozorlarga olib chiqishda eksportni davlat tomonidan kafolat-sug'urta va kredit kafolati ostida qo'llab-quvvatlash muhim rolb o'ynaydi. Amalda, bunday qo'llab-quvvatlashga ega bo'lgan turli tender va tanlovlarning ishtirokchilari yanada imtiyozli shartlardagi moliyalashtirishga ega bo'lishlari mumkin, bu esa o'z navbatida muvaffaqiyatga erishish uchun ko'proq imkoniyat yaratadi.
Eksportyor-korxonalarga yordam berishning bir qator vositalari va mexanizmlarini o'z ichiga olgan tashkiliy mexanizmlardan eksportni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashning eng asosiy elementlaridan biri sifatida samarali foydalanib kelinmoqda.
Tadqiqotlar asosida o'rganilgan rivojlangan mamlakatlarda eksportni qo'llab-quvvatlashning quyidagi tashkiliy vositalari mavjud:
- axborot-maslahat yordami (bozor va marketing tadqiqotlari, yuridik maslahatlar berish va hk);
o'quv va maxsus axborot-ta'lim tadbirlari (seminarlar, vebinarlar va
boshqalar);
- reklama, ko'rgazma va yarmarkalarni tashkil qilish, xorijiy sheriklar bilan biznes aloqalari va hamkorlik aloqalarini o'rnatishga ko'maklashish;
- «savdo-siyosiy qo'llab-quvvatlash (JST vositalaridan, erkin savdo bo'yicha mintaqaviy va ikki tomonlama kelishuvlardan samarali foydalanishni ta'minlash orqali tashqi bozorlarga kirish imkoniyatlarini yaxshilash, kamsituvchi cheklovlarni bartaraf etish);
- siyosiy-diplomatik qo'llab-quvvatlash (davlat tashriflari, lobbizm, investitsiya loyihalari va eksport bitimlarini qo'llab-quvvatlash, ijobiy biznes imidjini ilgari surish);
BS
T. 3 №4
- haddan tashqari ma'muriy to'siqlarni olib tashlash»20. Rivojlangan mamlakatlarda eksportni zamonaviy qo'llab-quvvatlash mexanizmi davlat va nodavlat institutlar, shu jumladan, ixtisoslashgan vazirliklar va idoralar, ixtisoslashgan muassasalar va eksport markazlari, moliyaviy institutlar, mintaqaviy va xorijiy hodimlarning o'zaro hamkorligiga asoslanadi. Fikrimizcha, ushbu mamlakatlar orttirgan boy amaliy tajriba jahon xo'jaligida globallashuv jarayonlari shiddat bilan chuqurlashib borayotgan bir davrda har bir rivojlanayotgan mamlakat uchun dasturulamal bo'lib xizmat qiladi (1-jadval). 1-jadval
Rivojlangan mamlakatlarda eksportni qo'llab-quvvatlash mexanizmlarining
№ Mexaniz mlar AQSH Buyuk Britaniya Germani ya Yaponiya Janubiy Koreya
1 2 3 4 5 6 7
1. Huquqiy Qonunlar va maxsus komissiya nazorati Qonun va qonunosti hujjatlar Qonunlar va federal nazorati Qonun va maxsus me'yoriy huquqiy hujjatlar Qonunlar va davlat nazorati
Vazirlik, Tashqi ishlar vazirligi, Iqtisodiyo t va energetik a vazirligi Vazirlik,
2. Tashkiliy davlat va nodavlat Agentlik, vazirlik kengash va turli Davlat agentligi
tashkilotlar dasturlar
3. Moliyaviy Eksimbank Eksport kreditlarini kafolatlash departamenti xususiy banklar konsortsi umi AKA va KFW davlat Yaponiya xalqaro hamkorlik davlat banki Koreya savdo-investitsiya rivojlanish agentligi
bank
guruhi
4. Ma'muriy Markazlash-gan va xususiy tizim Markazlashgan davlat boshqaruvi Federal, mintaqavi y darajada Markazlash gan davlat boshqaruvi Markaziy va mintaqaviy
5. Iqtisodiy konsalting, moliyaviy vositalar va individual marketing strategiyalari-ni ishlab chiqish axborot-maslahat, marketing, reklama xizmatlari, shuningdek, siyosiy- diplomatik qo'llab- Marketin g, transport subsidiya -lari, maslahat konsalting va reklama xizmatlari, lobbizm logistik qo'llab-quvvatlash, imidj va brendni targ'ib qilish
20 H-ecoB A. CaHoaT Ma^cy-oraapH экспортннннг TamKH-HH-H^THcogHH MexaHH3M-apH: xopH^HH Ta^pHÖa Ba TaK-H(-ap // H^rHgop-H Ta-aöa-ap, MarHcrpaHT-ap, goKTopam—ap Ba MycraRH- H3-aHyBHH-ap Pecnyö-HKa online H^MHH-aMa^HH aH^yMaHH. ®aproHa. 24-25 anpe-b, 2020.
21 Mya-i-iH(|) tomohhj;ih Hm-aö HH^H-raH.
87
T. 3 №4
quvvatlash, maxsus dasturlar
6. Hududiy Eksportga ko'maklashis h markazlari, Kichik biznes administra- tsiyasining markazlari Markaziy hukumat boshqaruvidagi hududiy bo'linmalar Hududiy savdo-sanoat palatalari Yaponiya tashqi savdosiga ko'maklash ish tashkiloti va uning bo'linmalar i Davlat agentligi-ning vakolat-xonalari
7. Axborot va internet resurslari export.gov, business.USA .gov exportingisgreat.g ov.uk ixpos.de ietro.go.ip/ en/ http://english.kotra .or.kr
Jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, yetakchi rivojlangan mamlakatlarda sanoat mahsulotlari eksportini qo'llab-quvvatlashning xilma-xil mexanizmlari qo'llanib kelinmoqda. Ushbu mexanizmlarning aksariyati davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashga asoslangan bo'lib, milliy amaliyotda xorijiy eksport markazlari, mahalliy brendlarni targ'ib qilish, turli sug'urta mahsulotlari taqdim etish, mintaqaviy darajada sanoat mahsulotlari eksportini rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish kabilarni joriy etish va samarali qo'llash mumkin. 2 - jadval.
Eksport faoliyatini boshqarishning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari
Boshqaruv uslublari Eksport siyosatini amalga oshirish vositalari Amalda mavjudligi
Tashkiliy-iqtisodiy Tariflar orqali Bojxona boji Nol stavkada
Notarif Miqdoriy cheklashlar Kvotalash, litsenziyalash Ayrim mahsulot va faoliyat turlari uchun
Yashirin Ko'ngilli eksport cheklashlari Aksariyat rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan o'z milliy mahsulotlarini chet elga olib chiqishda importyor tazyiqi ostida eksportni
Moliyaviy • Subsidiyalar • Eksport kreditlari • Antidemping Mavjud Mavjud Mavjud
Tashkiliy-huquqiy Eksportga ko'maklashuvchi milliy tashkilotlar tizimini yaratish Milliy mahsulotlarni chet elda ilgari surish va yangi bozorlarni qidirib topish "O'ztreyd" AJ tashqi savdo kompaniyasi
Eksport faoliyatini yanada rivojlantirish bo'yicha me'yoriy-huquqiy hujjatlarni takomillashtirish Mavjudlarini hozirgi zamon talabiga moslashtirish, zaruriy bo'lganlarini qabul qilish va amaliyotga kiritish Qonun, farmon, qaror va boshqa qonun osti hujjatlari
@ ©
88
T. 3 №4
Eksportyorlar uchun yuridik va axborot-maslahat tashkilotlari faoliyatini rivojlantirish Yuridik, axborot-maslahat va marketing xizmatlarini ko'rsatish Eksportni rag'batlantirish agentliklari
SHu bilan birga, quyidagilarni amalga oshirish maqsadga muvofiq deb hisoblanadi:
- Eksportni rivojlantirish agentliklari va Eksport markazlarini tashkil qilish;
- Eksportni sug'urtalash tizimi va eksport kredit agentliklari faoliyatini rivojlantirish;
- eksport geografiyasini yanada kengaytirish. Masalan, Hindiston aholi soni bo'yicha ikkinchi o'rindagi mamlakat sifatida bozori ancha katta. Navbatdagi mo'ljal Yaponiya va Janubiy Koreya hisoblanadi. Janubiy Koreya biz uchun strategik savdo hamkori hisoblansada, biz uchun salbiy saldo saqlanib qolmoqda. Yaponiya yiliga salkam 600 milliard dollarlik mahsulot import qiluvchi gigant bozor bo'lib, yapon bozori qoidalarini yaxshi o'zlashtirish zarur.
Eksport faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari, boshqarishning uslub va vositalarining tadbiq qilish sohalari, ular orasidagi o'zaro bog'liqlik va aloqadorlilik 2-jadvalda keltirilgan.
Jadval ma'lumotlaridan ko'rinib turibdiki, eksportni qo'llab-quvvatlashning tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlari ichida bir qator muammolar va kamchiliklar mavjudligini ko'rishimiz mumkin. Xulosa va takliflar
Rivojlangan davlatlar tajribasi ko'rsatmoqdagi eksport faoliyatini davlat tomonidan samarali qo'llab-quvvatlar vositalarini ishga solibgina xorij bozorida raqobatbardosh mahsulot yetkazib beruvchi mamlakatlar qatoridan joy egallash mumkin. Ushbu vositalar davlat tomonidan qo'llaniladigan tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarni yanada takomillashtirishni taqozo etadi. Eksport faoliyatining tashkiliy-iqtisodiy mexanizmlarini takomillashtirish borasida quyidagilarni taklif qilish mumkin:
• sanoat mahsulotlari sifatini oshirish orqali Yevropa Ittifoqi (CE, GSP+) va jahon standartlari talablariga moslashish, xalqaro sertifikat va litsenziyalar, shu jumladan, Global GAP, ISO va boshqa hujjatlarni olishga ko'maklashish;
• jahon bozoridagi konyunkturaviy tebranishlarni o'z vaqtida baholash, xorijiy mamlakatlarning milliy mahsulot va xizmatlarimizga bo'lgan talabini o'rganish orqali tadbirkorlar uchun horijiy hamkorlar topish va eksport shartnomalarini imzolashga ko'maklashish;
• hududlarda muntazam ravishda korxonalarni eksport faoliyatiga jalb etish hamda yuzaga kelayotgan muammoli masalalar muhokamasiga bag'ishlangan uchrashuvlarni tashkillashtirish;
• sanoat tarmog'ida tovar va narx siyosatini takomillashtirish yo'nalishi va mahsulot savdosini rag'batlantirish tizimlarini taklif etish;
• sanoat mahsulotlari eksporti samaradorligining oshishini ta'minlovchi muhim ahamiyatga ega bo'lgan tadqiqotlarni amalga oshirish lozim.
@ ©
89
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Ilyosov, А. (2020). Some problems in digital production and export of industrial products in the digital economy// Economics and finance. 2020. №3. 175-182 p. ISSN 2010-9997
2. Kurpayanidi, K. I., & Ilyosov, A. A. (2020). Problems of the use of digital technologies in industry in the context of increasing the export potential of the country. ISJ Theoretical & Applied Science, 10 (90), 113-117.
3. Kurpayanidi, K. et al. (2020). The issue of a competitive national innovative system formation in Uzbekistan. E3S Web of Conferences. - EDP Sciences, 2020. - Т. 159. - С. 04024. DOI: https://doi.org/10.1051/e3sconf/202015904024
4. Ilyosov, A.A. (2022). Sanoat mahsulotlari eksporti: hududiy tahlil, omillar va eksportdagi tendentsiyalar (Farg'ona viloyati misolida). Nazariy va amaliy tadqiqotlar xalqaro jurnali, 2 (1), 31-39. Doi: https://dx. doi. org/10.5281/zenodo. 6089956
5. Abdullayev, A. M., & ets. (2020) Analysis of industrial enterprise management systems: essence, methodology and problems. Journal of Critical Reviews, 7 (14), 12541260. https://dx. doi. org/10.17605/OSF.IO/E6JFS.
6. Ilyosov, A. (2021). Prospects for the use of mechanisms based on the cluster approach in the development of exports of industrial products. Electronic journal of actual problems of modern science, education and training, 67-78.
7. Ilyosov, A. А. (2020). Industrial and regional analysis of industrial production and export in Uzbekistan. EPRA International Journal of Research and Development (IJRD), 5(10), 173-179.
8. Kurpayanidi, K. I., & Ilyosov, A. A. (2020). Koronavirus pandemiyasining jahon va hududiy sanoat mahsulotlari eksportiga ta'siri: muammo va takliflar. "Yangi O'zbekiston iqtisodiyotining makroiqtisodiy barqarorligini taminlash: muammolar, tahlillar va natijalar" mavzusida Respublika miqyosida onlayn, ilmiy masofaviy konferentsiya materiallari.
9. Курпаяниди, K. И., & Илёсов, A. A. (2022). Саноат мах,сулотлари экспортининг ташкилий-иктисодий механизмларини такомиллаштириш ^apFOHa вилояти саноат тармоFи мисолида)// Монография. Al-Ferganus, 2022. ISBN 9789943-7707-5-1. - DOI: https: dm.org/10.5281/zenodo.6618980
10. Kurpayanidi, K. I. Institutional conditions for the development of entrepreneurship in the context of the transformation of the national economy / K. I. Kurpayanidi // Scientific and analytical journal Science and Practice of the Plekhanov Russian University of Economics. - 2022. - Vol. 14, No. 4(48). - P. 103-116. - EDN CHNDOE.
11. Kurpayanidi, K. Entrepreneurship in the context of institutional transformation of the economy / K. Kurpayanidi. - Fergana: ООО Al-Ferganus, 2022. - 220 p. - ISBN 9789943-8579-6-4. - DOI 10.5281/zenodo. 7488914.
12. Margianti, E.S., and ets. (2022). Development of the business sector of the economy in the context of institutional transformation Jakarta, Gunadarma Publisher, Indonesia, 2022. ISBN: 978-602-0764-47-4, 205 p. Doi: https://dx. doi. org/10.5281/zenodo. 6658834
cc
®
90
