0SANOAT KORXONALARIDAGI TEXNOGEN GAZ CHIQINDILARNI TOZALASH QURULMASINI TAKOMILLASHTIRISH ORQALI ELEKTR ENERGIYA SAMARADORLIGINI OSHIRISH
Almuxon Kalpakbaevich Nuraliev
Toshkent davlat texnika universiteti dotsenti
Raxmatillo Choriyevich Karimov
Toshkent davlat texnika universiteti dotsenti raxmatillo82 @mail .ru
Ibrohimxon Saydijamol o'g'li Jalolov
Toshkent davlat texnika universiteti Olmaliq filiali assistanti ibiroximjalolov@gmail.com
Ushbu maqolada Issiqlik elektr markazlaridan va turli hil metalurgiya zavodlaridagi pechlaridan tashqi muhitga tog'ridan to'g'ri chiqayotgan zararli texnogen gazlarni filtirlash, zararsizlantirish va utilizatsiya qilish texnologiyasini takomillashtirib energiya samaradorligini oshirish ko'zda tutilgan. Har bir olingan natijalar laboratoroya sharoitida taxlil qilingan va asoslangan bo'lib, ekologik va energiya samaradorlikga erishib elektr energiyani iqtisod qilishga ham erishiladi.
Kalit so'zlar: texnogen, utilizatsiya, filtirlash, samaradorlik, energiya, gazlangan, karbonat angidrid, kuchli bosim, kimyoviy usul, aralashma.
This article aims to improve energy efficiency by improving the technology of filtering, neutralizing and disposing of harmful man-made gases that are properly escaping from thermal power centers and their furnaces at various hil metallurgical plants to the external environment. Each obtained results are predicted and based in the conditions of the laboratory, and the economy of electrical energy is also achieved, achieving environmental and energy efficiency
Keywords: man-made, disposal, filtration, efficiency, energy, carbonated, carbon dioxide, strong pressure, chemical method, mixture.
ANNOTATSIYA
ABSTRACT
KIRISH
Ishlab chiqarish jarayonida jadallashgani sari energi resurslariga ham ehtiyoj ortib boradi bu esa o'z navbatida turli xil
B May, 20241 ©
Multidisciplinary Scientific Journal ^^ ^
zavod, fabrikalarda va energetika tizimida texnogen gaz chiqindilarining ko'payishiga olib keladi va Havoda karbonat angidridning keskin ortishi kuzatiladi. Karbonat angidrid hech qanday rang va hidsiz kimyoviy birikma. Uning 0,03-0,04% gacha bo'lgan kichik konsentratsiyasi odamlar uchun xavfsiz hisoblanadi. Hayot uchun ruxsat etilgan maksimal miqdori 0,15% - 0,2%. Bo'lishi kerak. Biroq, allaqachon ortiqcha karbonat angidridni gazlari yuqoridagi qiymatdan oshib ketgan, bu esa sog'liq uchun jiddiy zarar etkazishi mumkin. Agar siz karbonat angidridning yuqori konsentratsiyasini nafas olsangiz, tanada o'zgarishlar yuz bera boshlaydi. Avvalo, Markaziy asab tizimida o'zgarishlar ro'y bera boshlaydi-avval u ko'tariladi, so'ngra asab shakllanishining qo'zg'aluvchanligi pasayadi. 2% da o'pkaning fan funktsiyasi pasayadi. Havodagi karbonat angidrid aralashmasining 5 foizida miyaning faolligi buzuladi, 10% da-nafas olish juda qiyin. Bir soat davomida 30% karbonat angidrid konsentratsiyasini nafas olgandan so'ng, o'lim sodir bo'lishi mumkin. Shularni hisobga olgan holatda texnogen gazlarni zararsizlantirish, filtrlash va qayta ishlash lozm. Lekn bu texnologiya juda qimmat va doimiy nazoratni talab qiladi yuqoridagilarni xisobga olgan holda texnogen gazlarni filtirlash, zararsizlantirish va utilizatsiya qilish texnologiyasini takomillashtirib energiya samaradorligini oshirish eng samarali usul xisoblanadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Karbonat angidridni tozalash, zararsizlantirish usullari ko'radigon bo'lsak. Kuchli bosim ostida suv bilan yuvish Texnika suv bosimining oshishiga asoslanadi, bunday sharoitda suv havodan karbonat angidridning barcha aralashmalarini o'ziga singdirib, sorbsiya xususiyatlarini namoyish etadi. Kriyogen muzlash Samarali, ammo juda energiya talab qiladigan usul. Ushbu usul metan aralashmasini -80°C gacha kuchli sovutishga asoslangan, sovutilganda barcha karbonat angidrid qattiqlashadi va quruq muzga aylanadi [1]. Elektrofiltr bilan tozalash usuli bu Elektrfiltr ishlashi bo'yicha eng yaxshi qurulma bo'lib uning foydali ish koeffitsenti 99 % ni tashkil etadi. Elektrfiltr havo tarkibidagi zararli zarrachalarni o'zida saqlab qolib havo tarkibiga kislarodni chiqazib beradi. Elektrofiltrdan foydalanayotganimizda yuqori chastotadan foydalanimiz hamda ushbu holatni chastota o'zgartirgich yordamida amalga oshiramiz [2]. Isitish yoki eritish pechidan chiqgan metalni prokatlash yoli bilan tarkibi o'zgartirilgan issiq metalga malum shakil berib uni zichligini oshirib termik ishlov berishda jarayonida juda ko'p miqdorda og'ir zararli gazlar chiqadi [3]. Bunday gazlarni filrtlashda lektro kimyoyiy usul ko'proq natija beradi
B May, 2024
Multidisciplinary Scientific Journal
NATIJALAR
Texnogen gazlarni zararsizlantirish texnologiyasini takomillashtirib karbonat angidriddan tozalash uchun 2-bosqichli elektrokimyoviy va yuqori chastotali elektrodlarga asoslangan yangi texnologiya barcha turdagi chiqindilardan karbonat angidridni olish narxini pasaytirishi mumkin. Tadqiqotga ko'ra, yangi qurilma yuqori chastotali elektro filtr [4], suv va kislorodga asoslangan elektrokimyoviy reaktsiyani qo'zg'atish uchun elektr energiyasidan foydalangan holda Texnogen gazlarnidan tortib atmosferaga qadar karbonat angidridni to'g'ridan-to'g'ri olib tashlashi mumkin. Ko'pgina uglerodni ushlash tizimlari ikki bosqichli jarayonni o'z ichiga oladi: birinchidan, yuqori suyuqliklari kislotali karbonat angidridni tutun gazlari kabi aralash gaz oqimlaridan ajratish uchun ishlatiladi. Keyin karbonat angidrid eritmadan isitish yoki suyuqligini yuborish orqali qayta tiklanadi. Tozalashning an'anaviy usullari 100-200°s haroratni talab qiladi, kaltsiy karbonat asosidagi jarayonlar uchun sizga 900°S gacha bo'lgan harorat kerak. Yangi qurilma kimyoviy moddalarni iste'mol qilmaydi, haroratni talab qilmaydi va ko'p elektr energiyasi talab qilmaydi.
a)
b)
a)
1. Elektrodlar.
2. Yuqori chastotali manba .
1. Kiruvchi texnogen gazlar.
2. Suv turubkasi.
3. Elektrolitik suyuqlik.
4. To'yingan Elektrolitik suyuqlik.
3. Filtr.
4. Elktro maynon plastinkalari.
5. Elektrodlar.
B May, 2024
Multidisciplinary Scientific Journal
Agar changlangan gazni kuchli elektr maydonining ta'sir doirasi orqali o'tkazsangiz, nazariy jihatdan chang zarralari elektr zaryadiga ega bo'ladi va tezlasha boshlaydi, elektr maydonining kuch chiziqlari bo'ylab elektrodlarga o'tadi va keyin ularga cho'kadi. Biroq, bir hil elektr maydoni sharoitida ionlarning massa hosil bo'lishi bilan zarba ionlanishini olish mumkin bo'lmaydi, chunki bu holda elektrodlar orasidagi bo'shliq albatta buziladi. Ammo agar elektr maydoni geterojen bo'lsa unda zarba ionizatsiyasi bo'shliqning buzilishiga olib kelmaydi. Bunga, masalan, ichi bo'sh silindrsimon kondansato'r yordamida erishish mumkin, uning Markaziy elektrodida elektr maydonining kuchi tashqi silindrsimon elektrod yaqiniga qaraganda ancha yuqori bo'ladi.
Markaziy elektrod yaqinida elektr maydon kuchi maksimal bo'ladi, undan tashqi elektrod tomon uzoqlashganda kuchlanishi dastlab tez va sezilarli darajada kamayadi, keyin esa pasayishda davom etadi. Elektrodlarga qo'llaniladigan kuchlanishni oshirib, avval barqaror to'yinganlik oqimini olamiz va kuchlanishni oshirib, biz Markaziy elektrod yaqinidagi elektr maydon kuchining kritik qiymatga ko'tarilishini va uning yonida zarba ionlanishining boshlanishini kuzatishimiz mumkin. Kuchlanishning yanada oshishi bilan zarba ionizatsiyasi silindr ichidagi tobora katta maydonga tarqaladi va elektrodlar orasidagi bo'shliqdagi oqim kuchayadi. Natijada, zaryadlanishi paydo bo'ladi, buning natijasida ionlarning paydo bo'lishi chang zarralarini zaryad yig'ish uchun yetarli bo'ladi. Gazdagi chang zarralarini zaryadlanishi uchun yani elektro zaryadini olish uchun nafaqat silindrsimon kondansato'r, balki ular orasidagi elektr maydonini ta'minlaydigan elektrodlarning boshqa konfiguratsiyasi ham mos keladi. Masalan, elektrofiltrlar keng tarqalgan bo'lib, ularda bir xil bo'lmagan elektr maydoni parallel plitalar orasiga o'rnatilgan ketma-ket Korona elektrodlari yordamida olinadi. Korona paydo bo'ladigan kritik kuchlanish va kritik kuchlanishni aniqlash tegishli analitik bog'liqliklar tufayli amalga oshiriladi. Bir xil bo'lmagan elektr maydonida elektrodlar o'rtasida geterojenlik darajasi bo'yicha ikki xil maydon hosil bo'ladi. Elktro zaryadlanish qarama-qarshi belgilar ionlarini va ingichka elektrod yaqinidagi erkin elektronlarni hosil qilishga yordam beradi. Erkin elektronlar manfi ionlar bilan birgalikda musbat tashqi elektrodga intiladidi, u yerda ular o'zlarining manfi zaryadlarini berishadi. Quvur konfiguratsiyasidagi elektrofiltrlarda changdan tozalanadigan gaz diametri 20 dan 30 sm gacha bo'lgan vertikal quvurlar orqali, 2 - 4 mm elektrodlar quvurlar bo'ylab Markaziy o'qlar bo'ylab tortiladi. Plastinka elektrofiltrida plitalar orasidagi markazda bir qator Korona elektrodlari mavjud va chang plitalarga joylashadi. Changlangan gaz o'tganda Zarrachalarning elektrodga tushishi sifatiga quyidagi omillar ta'sir qiladi: zarrachalar hajmi, ularning tezligi, o'tkazuvchanligi,
May, 2024
https://t.me/ares uz Multidisciplinary Scientific Journal
369
namligi, harorati, elektrod yuzasining sifati va boshqalar. Solishtirma qarshiligi 104 Om/sm dan kam bo'lgan chang musbat zaryadlangan cho'kindi elektrod bilantasirlashadi, u darhol manfiy zaryadini yo'qotadi va darhol musbat elektrod zaryadini oladi. Solishtirma qarshiligi 104 dan 1010 Om/sm gacha bo'lgan changlar elektrodga yaxshi o'tiradi, trubadan osongina silkitiladi, filtr juda samarali ishlaydi. Solishtirma elektr qarshiligi 1010 Om/sm dan yuqori bo'lgan changlar elektrofiltrda ushlanmaydi. Cho'kkan zarralar juda sekin zaryadsizlanadi, elektroddagi manfiy zaryadlangan zarralar qatlami zaryadsizlanadi.
1-jadval Texnogen gazlarni tozalash texnologiyalari tasnifi
Tozalashdan hosil bo'ladigon zararli chiqindilar Qurum Cho'kindi Cho'kindi Eritma Eritma Cho'kindi kislota Kislota Cho'kindi
Qurum
Foydali Eritma
Tozalanganlik darajasi %
Texnogen gazlarni tozalash CO NO NO2 NOx
texnologiyalari
Adsorbsiyali tozalashdan keyingi tutun gazlar 36.5 56.1 66.4 58.5
Adsorbsiyali tozalashdan keying va 50.1 71.2 79.2 75.3
NaHCO3 eritmasidagi tutun gazlar
Adsorbsiyali tozalashdan keying va NaHCO3 sipirtli eritmasidagi kislotasiz tutun gazlar 70.7 87.0 96.0 90.5
Adsorbsiyali tozalashdan keying va 96.7 97.1 98.5 97.7
NaHCO3 sipirtli eritmasidagi kislotali tutun gazlar
Skrubberli Ko'p bosqichli elektrofilt (yaratilgan yangi texnologiya) 98.1 99.7 99.2 98.9
MUHOKAMA
Texnogen gazlarni tozalash texnologiyasini takomillashtirib energiya samaradorligini oshirishda taklif qilinayotgan yangi qurilma yuqori chastotali elektro filtr, suv va kislorodga asoslangan elektrokimyoviy reaktsiyani qo'zg'atish uchun elektr energiyasidan foydalangan holda zararli gazlarni, karbonat angidridni yuqori sifatlarda tozalaydi. Ko'pgina uglerodni ushlash tizimlari ikki bosqichli jarayonni o'z ichiga oladi: birinchidan, yuqori chastotali magnit maydonidan o'tkazilganida gaz tarkibidagi mikro zarrachalarni hajmini magnit maydon tasirida kattalashtiradi va zarrachalar bir biriga yoyishadi so'ngra ikkinchi bosqichga yuboriladi va elektrolit suyuqliklari kislotali karbonat angidridni tutun gazlari kabi aralash gaz oqimlaridan ajratish uchun ishlatiladi bunda elektrodlarga doimiy tok beriladi. Yuqorida keltirilgan malumotlar ilmiy asoslangan va ilmiy qonuniyatlarga to'la mos tushadi.
https://t.me/ares uz
May, 2024
Multidisciplinary Scientific Journal
370
Xulosa o'mida shu aytish keraki hozirgi rivojlangan jamyatimizda turli hildagi ehtiyojlar ortgani sari zavo'd va fabrikalar, energiya resurslari, metalurgiya zavodlari ko'payib borayotgan bir payitda tashqi muhitga chiqayotgan turli xil texnogen gazlar odamlarga va tabiatga zarar yetkazmoqda. Bunday holda taklif qilinayotgan yechim shundan iboratki, ko'p miqdordagi zararli gazarlar chiqarayotgan zavod va fabrikalar, issiqlik elektr stansiyalaridagi chiqindi gazlarni tozalash, filtrlash va ularni hususan utilizatsiya qilishning arzon va samarali texnalogiyasini yaratish yagona yechimdir. Sababi qimmat va ko'p xarj texnalogiya korhonani foydaga olib chiqara olmaydi va imkoniyat tug'ulishi bilan bu texnologiyani o'chirishga xarakat qiladi. Biz taklif qilgan filtrlash metodi esa bundan mustasnodir.
REFERENCES
1. Использование криогенных технологий для утилизации ИРГ и радиоактивных аэрозолей при выбросах ОИАЭ. Елохин Александр Прокопьевич
https://cvberleninka.ru/article/n/ispolzovanie-kriogennyh-tehnologiv-dlva-utilizatsii-irg-i-radioaktivnyh-aerozoley-pri-vybrosah-oiae/viewer
2. Development of man-made gas waste processingtechno. Jalolov I.S. Karimov B.A https://cyberleninka.ru/article/n7development-of-man-made-gas-waste-processing-technology
3. Prokatlash jarayonidagi termal qattiqlashtirishning avtomatik boshqaruv nazorati. Ibrohimxon Saydijamol o'g'li Jalolov https://cyberleninka.ru/article/n/prokatlash-iarayonidagi-termal-qattiqlashtirishning-avtomatik-boshqaruv-nazorati-1
4. Chastota o'zgartirgichlar yordamida elektr energiya sarflarini kamaytirish optimal yechimlari Ibrohimxon Saydijamol o'g'li Jalolov, Diyorbek Yakubovich Tursunsaitov
https://cyberleninka.ru/article/n/chastota-o-zgartirgichlar-yordamida-elektr-energiya-sarflarini-kamaytirish-optimal-yechimlari/viewer
XULOSA
И May, 2024
Multidisciplinary Scientific Journal
