CC BY
0SANOAT KOMPANIYALARINING FOND BOZORI ORQALI INVESTITSIYALARNI
JALB QILISH USULLARI Jo'rabek Igitov
Mustaqil tadqiqotchi, Toshkent davlat transport universiteti igitov2021@gmail .com https://doi.org/10.5281/zenodo.11030473
Annotatsiya. Xorijiy mamlakatlarda sanoat korxonalari fond bozorlaridan investitsion maydon sifatidafoydalanishadi. Aksariyat mamlakatlarda sanoat korxonalari davlat subsidiyalari va yirik kredit liniyalari orqali moliyalashtirilsa, to 'g'ri korporativ boshqaruv tamoyillari asosida boshqariladigan kompaniyalar bunday moliyaviy instrumentlarning o'rniga ularning muqobillaridan foydalanish.
Kalit so'zlar: IPO/SPO, M&A, Buyback, Dividend.
Xo'sh, xorijiy kompaniyalar fond bozorida orqali qanday qilib investitsiyalarni jalb qilishlari mumkin? Bu savolga quyidagi rasm bilan javob beramiz (1-rasm).
IPO/SPO ■ M&A H Buyback H Dividend
1-rasm. Sanoat kompaniyalarining fond bozori orqali investitsiyalarni jalb qilish usullari1
1. IPO/SPO. Birlamchi ommaviy takliflar (IPO) kompaniyalar fond birjalari orqali investorlarni jalb qilishning asosiy usullaridan biridir. Birjaga chiqish orqali kompaniyalar o'zlarining aksiyalarini birinchi marta ommaga taklif qiladilar, bu esa investorlarga kompaniyadagi egalik ulushlarini sotib olish imkonini beradi. Bundan tashqari, kompaniyalar kengaytirish, qarzni to'lash yoki boshqa korporativ maqsadlar uchun kapitalni jalb qilish uchun qo'shimcha aksiyalarni chiqarish yo'li bilan ikkilamchi takliflarni amalga oshirishi mumkin. Misol uchun, 2020-yilning fevral oyida Tesla kompaniyasining IPO si o'tkazilib, unda kompaniya aksiyalarini ommaviy joylashtirish auksion usuli orqali amalga oshirilgan hamda bir dona aksiyasining narxi 767 AQSh dollargacha ko'tarilgan. Bu moliyaviy instrumentai ishlatish orqali kompaniya o'z balansini mustahkamlash, kapital xarajatlarni moliyalashtirish va elektromobillar texnologiyasini rivojlantirishga qaratilgan tadqiqot va ishlanmalarni moliyalashtirish uchun 2,03 mlrd. AQSh dollari miqdorida qo'shimcha moliyalashtirish manbaiga ega bo'lgan.
2. Merger&Acquisition. Birlashish va sotib olish (M&A) - bu qo'shilish, sotib olish, konsolidatsiya, tender takliflari va aktivlarni sotib olish kabi turli operatsiyalar orqali kompaniyalar yoki aktivlarni birlashtirishni o'z ichiga olgan korporativ strategiya. Bu bitimlar odatda bir kompaniya (sotib oluvchi kompaniya yoki xaridor) ikkinchi kompaniyani (maqsadli kompaniya yoki sotuvchi) sotib olishni yoki yangi korxona tashkil qilish uchun boshqa kompaniya bilan birlashishini o'z ichiga oladi. Misol uchun, 2015 yilda Amerikaning General Electric kompaniyasi Alstom Power Business kompaniyasini o'z tarkibiga qo'shib oladi. Kelishuv 10,6 mlrd. AQSh dollariga baholangan bo'lib, unga ko'ra kompaniya o'z barcha aktivlari va majburiyatlari bilan GE tarkibiga o'tkazilgan.2
3. Buyback. Qayta sotib olish, kompaniya o'zining muomaladagi aksiyalarini ochiq bozordan yoki to'g'ridan-to'g'ri aksiyadorlardan sotib oladigan korporativ harakatdir. Qayta sotib
1 Xorijiy adabiyotlar va nashrlar tahlili asosida muallif tomonidan tayyorlandi
2 https://www.ge.com/news/press-releases/ge-completes-acquisition-alstom-power-and-grid-businesses ma'lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlandi
sayti
olish dividendlar bilan bir qatorda aksiyadorlarga kapitalni qaytarishning muqobil usuli yoki kompaniyaning kapital tarkibini boshqarish va aksiyadorlar qiymatini oshirish uchun strategik harakati bo'lishi mumkin. Misol uchun, Boeing kompaniyasi 2019 yilda 230 million dona aksiyalarini qayta sotib olishini e'lon qiladi. Qayta sotib olish qiymati jami 9 mlrd. AQSh dollarini tashkil etgan hamda aksiyalar qaytarib sotib olingan oyda kompaniya aksiyalarining fond bozorida o'rtacha o'sish miqdori 7 foizdan baland bo'lgan.
4. Dividendlar. Kompaniyaning yillik sof foydasidan har bir aksiyaning nominal qiymatiga nisbatan aksiyadorlar uchun ajratiladigan daromad miqdori. Odatda dividend to'lovlarini muntazam yaxshi amalga oshirib keladigan kompaniyalarning fond bozoridagi mavqei juda baland bo'ladi. Har yili butun dunyo bo'ylab muntazam ravishda o'z investorlariga dividend berib keladigan minglab kompaniyalar mavjud. Ularning dividendlarni muntazam berishidan asosiy maqsadlari mavjud investorlar sodiqligini oshirish va dividend to'lay olish qobiliyatiga ega bo'lgan yaxshi kompaniya sifatida o'zlarini namoyon etishdir.
Bear Stearns fondining qulashi 1930-yillardan beri eng yomon global moliyaviy inqiroz bilan yakunlangan voqealar rivojini boshlab berib, jahon iqtisodiyotini bir necha yilga izdan chiqarib yuborgan. AQShnin Federal Zaxira Tizimi va qator yirik banklari obligatsiyalar bo'yicha foiz stavkalarni maksimal darajada pasaytirishga harakat qilishgani insonlarning qo'rquvga tushganligi sababli besamar bo'lgan.
Ko'p yillik past foiz stavkalaridan so'ng, global obligatsiyalar bozorida daromadlilik oshib bormoqda. 2024 yilning boshida dunyoning eng muhim barqaror daromadli ko'rsatkichi - 10 yillik G'aznachilik notasining daromadliligi qisqa vaqt ichida 5 foizdan oshdi. Bu aniq dumaloq raqam 2007 yil iyul oyidan buyon - "Dunyo moliyaviy inqirozi" falokati boshlanganidan beri buzilmagan psixologik jihatdan qo'rqinchli chegara bo'lgan.3
Bugungi kunda xorijiy fond birjalarida obligatsiyalarning bir qancha turlaridan keng foydalanib kelinadi. Jahon obligatsiyalar bozorida so'zsiz eng mashhur obligatsiya bu AQShning g'aznachilik obligatsiyalaridir (Treasury bonds/notes) (1-jadval).
1-jadval
Xorijiy fond birjalarida eng ommabop obligatsiyalar
Obligatsiya turlari Mohiyati
G'aznachilik obligatsiyalari AQSh G'aznachiligi kabi hukumatlar tomonidan chiqarilgan g'aznachilik obligatsiyalari emitent hukumatning to'liq ishonchi va krediti bilan qo'llab-quvvatlanadigan past riskli investitsiyalar hisoblanadi. Ular odatda 10 yildan 30 yilgacha bo'lgan uzoq muddatga ega va yarim yillik foizlar to'lab boriladi
Korporativ obligatsiyalar Korporatsiyalar tomonidan kapitalni jalb qilish uchun chiqarilgan korporativ obligatsiyalar turli shakllarda bo'ladi, jumladan, investitsiya darajasidagi obligatsiyalar va yuqori daromadli obligatsiyalar. Investitsiya darajasidagi obligatsiyalar yuqori kredit reytingiga ega bo'lgan moliyaviy barqaror kompaniyalar tomonidan chiqariladi, yuqori daromadli obligatsiyalar esa kredit reytingi pastroq
3 https://www.nYtimes.com/2023/10/27/business/bond-market-economv-interest-rates.html sayti
asosida muallif tomonidan tayyorlandi
ma'lumotlari
va to'lamaslik xavfi yuqori bo'lgan kompaniyalar tomonidan chiqariladi
Konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar Konvertatsiya qilinadigan obligatsiyalar obligatsiyalar egalariga o'z obligatsiyalarini oldindan belgilangan konvertatsiya narxida emitentning oddiy aktsiyalarining ma'lum miqdordagi aktsiyalariga aylantirish imkoniyatini beradi. Ushbu gibrid qimmatli qog'ozlar investorlarga kapitalning oshirish imkonini, shu bilan birga obligatsiyaning barqaror daromadli xususiyatlari orqali salbiy oqibatlardan himoyani taklif qiladi
Inflyatsiyadan himoyalangan obligatsiyalar AQSh g'aznachiligining inflyatsiyadan himoyalangan qimmatli qog'ozlari (TIPS) kabi ushbu obligatsiyalar iste'mol narxlari indeksidagi (CPI) o'zgarishlarga asoslanib, ularning asosiy qiymatini moslashtirish orqali investorlarni inflyatsiyadan himoya qilish uchun mo'ljallangan. Ular inflyatsiya xavfidan himoya qilishni taklif qiladilar, ammo nominal obligatsiyalarga nisbatan pastroq daromadga ega bo'lishi mumkin
Suveren obligatsiyalar Chet el hukumatlari tomonidan chiqarilgan suveren obligatsiyalar emitent davlatning valyutasida ifodalanadi va emitent hukumat bilan bog'liq kredit riskiga duchor bo'ladi. Ommabop suveren obligatsiyalarga Germaniya (Bunds), Yaponiya (JGBs) va Buyuk Britaniya (Gilts) kabi davlatlar tomonidan chiqarilgan obligatsiyalar kiradi
Bundan tashqari dunyodagi ekologik, siyosiy, iqtisodiy vaziyat yildan-yilga chigallashib borayotganligi sababli so'nggi yillarda obligatsiyalar bozorlarida doimiy daromadli investitsiya landshaftini o'zgartirgan bir qancha yangi tendentsiyalar va tajribalar kuzatildi. Ushbu yangi tajribalardan ba'zilari quyidagilardir (2-rasm):
Yangi obligatsiya turlari
COVID-19
Yashil Ijtimoiy DEI ga qarshi SLB Raqamli
obligatsiya obligatsiya obligatsiyasi kurashish obligatsiyasi obligatsiya
obligatsiyasi
2-rasm. Xorijiy fond bozorlarida paydo bo'lgan yangi obligatsiyalar
Xulosa qilib aytganda, fond bozori orqali investitsiyalarni jalb qilish usullari sanoat korxonalarining moliyaviy barqarorligi va o'sishini ta'minlashning samarali vositasi hisoblanadi. Qimmatli qog'ozlar bozoridan faol foydalanish korxonalarga moliyalashtirish manbalarini diversifikatsiya qilish, moliyaviy ahvolini yaxshilash, shaffoflik va jamoatchilik ishonchini oshirish imkonini beradi. Adabiyotlar:
1. Хамидулин М.Б. Развитие финансового механизма корпоративного управления. - Т.: Молия, 2008. 204 с.
2. Бутиков И. Рынок ценных бумаг. Учебник. - Т.: Консаудитинформ, 2001. - 496 с.
3. Ludger Hentschel. "Investments: An Introduction". 2008
