Научная статья на тему 'САНОАТ ЧИҚИНДИСИ ФОСФОГИПСДАН ҲАВОДА ҚОТАДИГАН МАТЕРИАЛЛАР ОЛИШ'

САНОАТ ЧИҚИНДИСИ ФОСФОГИПСДАН ҲАВОДА ҚОТАДИГАН МАТЕРИАЛЛАР ОЛИШ Текст научной статьи по специальности «Строительство и архитектура»

CC BY
200
42
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фосфогипс / саноат чиқиндиси / боғловчи / мустаҳкамлик / оҳак / ангидрид цемент. / phosphogypsum / industrial waste / binder / strength / lime / anhydride cement.

Аннотация научной статьи по строительству и архитектуре, автор научной работы — С. И. Нурмухамедов, М. А. Торениязов, Д. Ш. Қодирова, А. А. Мирзаев

Ушбу мақолада саноат чиқиндиси фосфогипсдан хавода қотадиган боғловчи материаллар олиш уни қайта ишлаш хақидаги маълумотлар келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PRODUCTION OF INDUSTRIAL WASTE FROSPHOGIPS

This article provides information on obtaining air-curing binders from industrial waste phosphogypsum and its processing.

Текст научной работы на тему «САНОАТ ЧИҚИНДИСИ ФОСФОГИПСДАН ҲАВОДА ҚОТАДИГАН МАТЕРИАЛЛАР ОЛИШ»

САНОАТ ЧЩИНДИСИ ФОСФОГИПСДАН ХАВОДА ЦОТАДИГАН

МАТЕРИАЛЛАР ОЛИШ

С. И. Нурмухамедов М. А. Торениязов

Илмийраубарлар: т.ф.н, доц. Д. Ш. Цодирова, т.ф.н, доц. А. А. Мирзаев Тошкент архитектура-курилиш институти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада саноат чикиндиси фосфогипсдан хавода котадиган богловчи материаллар олиш уни кайта ишлаш хакидаги маълумотлар келтирилган.

Калит сузлар: фосфогипс, саноат чикиндиси, богловчи, мустахкамлик, охак, ангидрид цемент.

PRODUCTION OF INDUSTRIAL WASTE FROSPHOGIPS

S. I. Nurmukhamedov M. A. Toreniyazov

Scientific advisers: D. Sh. Kodirova, A. A. Mirzaev Tashkent Institute of Architecture and Construction

ABSTRACT

This article provides information on obtaining air-curing binders from industrial waste phosphogypsum and its processing.

Keywords: phosphogypsum, industrial waste, binder, strength, lime, anhydride cement.

КИРИШ

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси тугрисида»ги Фармони, 2019 йил 23 майдаги ПК-4335-сонли «Курилиш материаллари саноатини жадал ривожлантиришга оид кушимча чора-тадбирлар тугрисида»ги Карорлари кабул килиниб, юртимизда курилиш материалларини ишлаб чикариш саноати кенг ривожланиб бормокда.

Замонавий усуллардан фойдаланиб табиий гипсдан олинган барча турдаги хавода котадиган богловчи материаллар кайта ишланган фосфогипсдан тайёрланиши мумкин. [1].

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Завода котадиган богловчи материаллар олиш учун фосфогипсни кайта ишлаш хусусидаги илк бор лаборатория тадкикотлари 1933-1935 йилларда

утказилган, уша пайтда П.П.Будников, М.И.Гершман ва С.М.Рояк каби тадкикотчилар курилиш гипси хосил килишганди-ю, аммо улар икки сабабга биноан бундай гипсни саноат микёсида ишлаб чикариш максадга мувофик эмас, деган фикрга келдилар. Биринчидан, фосфогипсда мавжуд булган фосфат кислота тайёр махсулотни тишлаб колиш муддатини кискартиради, иккинчидан, курилиш фосфогипсининг механик хусусиятлари гоят паст даражада булиб, у факат курилиш гипсига кушимча сифатидагина кулланиши мумкин.

Мазкур тадкикотлар фосфогипснинг экстракция жараёнида кристалланишининг оптимал шароитлари хали хам хал килинмаган ва фосфогипсдан сувда эрувчан фосфат кислотасини ювиб чикариш жараёни анча мураккаб булган вактда, яъни сульфат кислота билан фосфоритларнинг парчаланиш жараёнини урганишнинг дастлабки даврида олинган фосфогипс намуналарида утказилган эди.

МУ^ОКАМА

Маълумки, курилиш гипсига фосфат кислота тарзида 0,63 фоиз Р2О5 кушиш богловчи модда котаётганида унинг мустахкамлигини чузилиш ва сикилишга булган чегарасини мувофик тарзда 23 дан 15 гача ва 100 дан 33 кг/см2 гача камайтиради. Бу хол фосфогипсдан у куйдирилгунига кадар сувда эрийдиган фосфат кислотанинг куп кисмини йукотиш кераклигидан далолат беради. Америка патентларида курсатилишича, хатто сувда эрийдиган Р2О5 нинг 0,1% хам тайёр махсулот мустахкамлигини анча камайтиради, куп микдордаги фосфат кислота эса гидратланишда кристалланиш жараёнини шу кадар бузадики, натижада куйдирилган гипс яроксиз булиб колади.

НАТИЖА

Угитлар ва инсектифунгицидлар илмий тадкикот институтида экстракция жараёнини узлаштириш хамда яхши кристалл структурали фосфогипс олиш мобайнида фосфат кислотани йукотишнинг икки оддий усули синаб курилди:

а) Фосфогипсни тугридан-тугри сув билан ювиш;

б) Сувда эрийдиган кислотани охак сути билан нейтраллаш.

Муайян микдордаги хавода куритилган фосфогипс уй хароратидаги сувга солингандан кейин фильтрланиб ювилгач, фосфогипс сувда эрийдиган фосфат кислотадан осонгина халос булади. Агар фосфогипс таркибида 2% Р2О5 булса, уни ювиб тозалаш учун бир килограмм хавода куритилган фосфогипсга 2-2,2 литр сув кифоя килади.

Сувда эрийдиган Р2О5 ни охак сути билан нейтраллаш. Бунинг учун фосфогипс пульпасига хисоб-китоб асосида таркибида 10% Са(ОН)2 булган охак

сути кушилади, кейин пульпа 2 соат мобайнида кориштирилади. Нейтраллаш реакциясининг тугаши фенолфталеин буйича кузатилиб турилади.

Фосфогипс сувда эрийдиган Р2О5 дан ювиб тозалангандан сунг ундан фосфогипсли богловчи олиш мумкин. Ана шундай богловчи модданинг сифати механик мустахкамлиги хамда тишлашиш муддатлари буйича ГОСТ талабларига мувофик келади.

Курилиш гипси тез тишлашадиган ва тез котадиган богловчи моддадир. Одатда у 5-15 дакика ичида тишлашади. Бу хол бир канча нокулайликларга сабаб булади, чунки корилган гипсни тишлашиб колмасидан илгари ишлатиш керак. Агар тишлашиш жараёни бузилса, хосил булаётган кристалл усимталари парчаланиб кетади ва мустахкамлиги кескин камаяди. Курилиш фосфогипси хавода котадиган богловчи модда булиб, сув ичида барпо этиладиган иншоатларда ундан фойдаланиб булмайди, чунки бунда котиш вактида хосил буладиган икки сувли гипс эриб, кристалларнинг усиб туташган структураси парчаланиб кетади.

Гипс кайта куритилганда унинг мустахкамлиги яна тикланади. Гипсдан тайёрланган махсулотнинг сувга бу кадар кам чидамли булишининг асосий сабаби сув парчаларининг котган гипсдаги кристалл структуралар айрим элементларини ажратиб, парчаловчи таъсир курсатишидир. Агар гипсдан тайёрланган махсулот ёгин сочин намликдан сакланса, узокка чидайди.

Курилиш гипсидан, асосан сувок учун охак-гипс коришмаси тайёрлаш ва бинокорлик деталлари ишлаб чикаришда фойдаланилади.

Шуниси диккатга сазоворки, курилиш гипсига хеч нима аралаштирмай, узини соф холда ишлатавериш мумкин, чунки у куриганда ёрилиб кетмайди. Охак-гипс сувок коришмаларида бир хажм гипсга бирдан то беш хажмгача охак кушилади, натижада коришманинг тишлашиши секинлашиб, эластиклиги ортади.

Богловчи моддани тежаш ва охакнинг дарз кетишига бархам бериш, учун гипс ва охак аралашмасига бирдан то уч хажмгача кум ёки унинг урнини босадиган бошка модда (тошкол, пемза, ёгоч кипиги ва кириндиси сингари нарсалар) кушилади. Сувок коришмаси тайёрлашда курилиш гипсига охак кушмаса хам булади, бирок бунда тишлашишни сусайтирувчи бирон модда аралаштириш керак.

Охак-гипс коришмалари охак коришмасидан тез котиши ва анча мустахкамлиги билан, гипс коришмасидан эса эластиклиги хамда секин тишлашиши билан фаркланади. Гипс коришмасида гилдан хам фойдаланилади.

Фосфогипсдан ангидрид цемент олиш. Бундан эллик беш йил мукаддам кимёгар олим П.П. Будников, оз микдордаги ишкорлар, кислоталар, урта ва

нордон тузлар эримайдиган ангидриднинг гидратланишига имкон беришини курсатиб утган эди.

Ангидрид цементи асосан сувсиз кальций сульфатдан таркиб топган, табиий ёки синтетик гипсни 600-700 даража хароратда куйдириб олинадиган ва кейин бошка турли кушилмалар катализаторлар билан биргаликда кукун холигача майдаланган махсулотдир. Кушилмалар сифатида охак, хар хил сульфатлар, куйдирилган доломит, асосий майдаланган домна тошколи ва бошка бир канча материаллар ишлатилади.

Фосфогипсдан ангидрид цемент олиш борасида Р.Э. Симоновская, П.Ф. Гордашевский ва В.И. Березовский (Россия) махсус тадкикот утказишган. Улар богловчи модда котишида катализаторлар сифатида натрий сульфат ва натрий биосульфат, фосфогипс сингари моддалардан фойдаланишди.

Одатда ангидрид цементга фаоллаштирувчи моддалар ангидридни майдалаш вактида кушилади, шу моддалардан сувда яхши эрийдиганларини ангидрид цементини сувда кориш вактида аралаштириш мумкин. Мазкур богловчи модда котиши кушгидрат хосил булиши туфайли руй беради.

Ангидрид цементининг сувга булган талаби ва сув сингдириш кобилияти асосан унинг кай даражада майдаланганлигига боглик, меъёридагидек куюк булган коришма хосил килиш учун одатда 30-35% сув кушилади.

Кам куйдириладиган гипсли богловчи моддалардан фаркли уларок, ангидрид цементи котаётганда хажман кенгаймайди. [2].

ХУЛОСА

Суз юритилаётган мазкур цемент гидравлик хусусиятларга эга эмас. У нам хаво мухитида гоят жадал суръатда котади. Намлик мухитда дастлабки котишдан кейин ангидрид цементи курук мухитда тобора мустахкамланаверади. Котган богловчи модда сувда узок вакт туриб колса, унинг мустахкамлик даражаси пасаяди, кейин куруклик шароитида ангидрид цементининг мустахкамлиги яна ортаверади. Бордиюю ангидрид цементига фаоллаштирувчи модда сифатида домна тошколи кушилса, унинг сувга чидамлилиги ортади.

REFERENCES

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 23 майдаги П^-4335-сонли карори.

2. Отакузиев Т.А., Отакузиев Э.Т. Богловчи моддаларнинг кимёвий технологияси. "Чулпон номидаги нашриёт-матбаа ижодий уйи", Тошкент-2005 й. (56-65 бетлар.)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.