CC BY
104SAHNA NUTQI FANINI O'QITISHDA PEDAGOGIK YONDASHUVNING
AHAMIYATI
Aydos Jangabayevich Utepbergenov O'zbekiston davlat san'at va madaniyat institutining Nukus filiali
Annotatsiya: Ushbu maqolada sahna so'zi fanini o'qitishda pedagogik mahoratning tarbiyaviy xususiyatlari haqida fikr yuritilgan. Aktyorlik mahoratida obraz yaratishda pedagogik yondoshuvning ahamiyati katta hisoblanadi.
Kalit so'zlar: sahna nutqi, pedagogika, mahorat, obraz, nutq, ovoz, nazariya.
THE IMPORTANCE OF PEDAGOGICAL APPROACH IN TEACHING
STAGE SPEECH
Aydos Jangabayevich Utepbergenov Nukus branch of Uzbekistan State Institute Arts and Culture
Abstract: This article discusses the educational features of pedagogical skills in the teaching of stage speech. The importance of a pedagogical approach in creating an image in acting is great.
Keywords: stage speech, pedagogy, skill, image, speech, sound, theory.
Aktyorlik mahorati uchun mo'ljallangan fanlarni pedagogik usullardan foydalanish orqali dars o'tish yaxshi natija beradi. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqqan holda, sahna nutqi fan dasturida ilgari surilgan talablarga muvofiq zamonaviy interfaol metodlardan foydalanish zarur. Sahna nutqi fanini mukkamal o'rgatishdan maqsadi - aktyorlik mahoratining pedagogik tarbiya nazariyasi, nazariy-metodologik asoslarini ochib berish, bo'lajak aktyorlardan kasbiy bilim va ko'nikmalarrini oshirish, chuqur o'zlashtirilishiga erishish, talabalarga pedagogik faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil eta olish va malakalarini shakllantirishdan iborat.
Aktyorning vazifasi sahnaviy obraz yaratishdan iborat. Har bir sahnaviy qahramonning o'ziga xos fikrlash va mushohada qilish yo'llari, uning dunyoqarashi va jamiyatdagi o'ngiga, ma'lumoti, madaniyat darajasiga, shuningdek, xarakteri kabi xususiyatlariga bog'liqdir. Qahramonning keng mushohadaga ega bo'lishi, o'z navbatida, aktyorning til va talaffuzi, nutqining temporitmi va ohangi asosidagi nutqiy manerasida o'z ifodasini topadi. Teatr maktablaridagi sahna nutqi mashg'ulotlarida talabalar uzoq vaqt esda qoladigan yorqin sahnaviy obrazlar yaratish uchun obrazli fikrlash va gapirish yo'llarini egallab, o'zlarining mahorat darajalarini kundan kun orttirib borishlari kerak.
I icclT^^^^H ^ http://oac.dsmi-qf.uz
Shuning uchun u yoki bu material ustida ishlaganda maqsadga muvofiq keladigan shunday materialni tanlash lozimki, u dialog va monologga o'tish uchun ma'lum bir pog'ona, bosqich vazifasini o'tasin. Shu ma'noda birinchi shaxs nomidan hikoya qilish eng maqbul, maqsadga muvofiq usul hisoblanadi [1:5].
Lekin, obraz yaratish oson ish emas. Murakkab va doimo rivojlanish, ijodiy taraqqiyotni talab qiladigan jarayon. Bu jarayonda talalabalar bilan pedagoglar natijali ishlash tizimini shakllantirishi zarur.
Obraz yaratish jarayonida juda ko'p obyektiv va subyekyiv omillar katta ahamiyatga ega bo'ladi. Sahna obrazning asosini badiiy so'z, ya'ni badiiy adabiyot mahsuli bo'lgan drama, fojia, komediya matni pyesani tashkil etadi. Badiiy obraz yaratish muammosi ham san'at qonunlari nuqtai nazaridan faqat nazariy ahamiyat kasb etibgina qolmay, balki amaliy ahamiyatga ham egadir [2:3].
Shu sababli amaliy ishlarni tashkil etishda pedagog zimmasiga kata ma'suliyat yuklanadi. Talabaning dars davomida ko'zga tashlanmagan kamchiliklarini amaliyot davomida ham ilg'ab olish mumkin bo'ladi.
Aktyor o'z ishi jarayonida syujetni, xarakterni tahlil qiladi. Muallifni o'rganadi, g'oyaviy maqsadini aniqlaydi. Xarakter talqinida atrof tabiatni bir - birga munosabatini aniqlaydi, qahramonning ichki dunyosiga kirib boradi. So'z mohiyati (harakati)ni ochish jarayoni ikkala san'at turida bir xil uslubda kechadi. So'z harakati jarayoninni aktyor spektaklni tayyorlash jarayonida o'taydi. voqeani aniqlash ham aktyorni, so'z ustasi - (ijrochi)ning ijodiy jarayoni markazida turadi. Ana shu birlik teatr san'ati uslubiyotining, umumiyligini ko'rsatadi. "Sahna nutqi" mashgulotlarida badiiy so'z, faqat nutqiy ifodaviylikni o'rganuvchi vositagina bo'lmay, u ko'rishni, fikrlashni, munosabat bildirishni, baholashni, g'oya bilan qiziqishni, mavzuni aniqlashni, hikoyadagi oliy maqsadni tushunishni ham o'rgatadi.
Yutuqning asosi aktyorlik mahorati bilan sahna nutqi uslubining birligidadir. Spektakldagi so'z harakati bilan badiiy so'z ijrosidagi umumiylik sahna nutqini o'rganish uslubining ham asosini tashkil etadi. Sahna nutqi darslarida hikoya, she'r matnlaridan foydalaniladi. So'z ustida ishlanganda rolni yoki hikoyani o'qibgina qolmay, so'z harakatiga erishish muhim sanaladi. Mashgulotlarda adabiy asar mohiyatidan kelib chiquvchi aktyor psixotexnikasi unsurlari ham tarbiyalanadi [3:5].
Talabani aktyor sifatida shakllantirish, rivojlantirish yuksak natijaga erishtirish vazifasi pedagogning mehnat mahsulidir. Jamiyatimizda pedagoglarga bo'lgan hurmat va ehtiromning yuqori ekanligi ham o'z-o'zidan emas. Aktyorni teatr mutaxassis sifatida xalqqa tanitgani bilan, uni pedagog tarbiyalab teatrga mutaxassis qilib shakllantiradi.
Pedagoglik faoliyati jamiyatdagi funksiyalari bo'yicha va kasbiy sifat xususiyatlariga qarab hamda psixologik tomonlar bo'yicha yozuvchi, artist va
olimlarga tomoniga yaqin. Pedagog mehnatining xususiyatlari tabiatning eng buyuk in'omi bo'lgan insonni o'qitish va tarbiyalash uchun mo'ljallangan:
1. Pedagogning mehnat faoliyati o'sib kelayotgan yoshlarning insoniy xususiyatlarini shakllantirishdan iborat.
2. Pedagog faoliyatidagi mehnatning o'ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda mehnat predmeti bo'lib xazrati inson hisoblanadi.
3. Pedagogik mehnat unga har tomonlama ta'sir etuvchi omillarni boshqaruvchi shaxsga bo'lgan ta'siridan iborat.
Bu mehnatda talabaga ta'sir etuvchi qurol bo'lib o'qituvchining shaxsi - uning bilimi, mahorati, sezgirligi va erkinligidir. Pedagogik jarayonning maqsadi, nafaqat talabani tarbiyalash, o'qitishni tashkil qilishdan iborat bo'lmay, uning o'qitish uslublarini va ulardagi barcha munosabatlar tizimini aniqlashdan iborat [4: 96].
Y.A.Klimov taklif etgan tasnifga ko'ra pedagoglik kasbi faoliyat predmeti boshqa bir inson bo'lgan kasblar, ya'ni "inson - inson" tipidagi kasblar guruhiga kiradi. Pedagogik faoliyat burch va mas'uliyat hissi o'ta yuqori bo'lganligi bilan xarakterlanadi. Pedagogik faoliyatning "inson - inson" tipidagi boshqa faoliyat turlaridan farqli tomoni shundaki, u bir vaqtning o'zida ham qayta o'zgartiruvchi, ham boshqaruvchi kasb bo'lib hisoblanadi.
Pedagog bir paytning o'zida ham shaxsning shakllanishi va qayta o'zgarishiga ko'maklashishi, ham uning aqliy, hissiy va jismoniy rivojlanish, shakllanish jarayonini boshqarishi kerak. [5:9].
Insoning nutqiy faoliyati uch shaklda namoyon bo'ladi. Ular: so'zlash, mutolaa va eshitish. So'zlash - so'zlovchining ma'lumot, maslahat berishi, buyurishi, o'ziga noma'lum narsalar haqida so'rashi anglashiladi. So'zlaganda so'zlovchinnng ilmi, madaniyati, axloqi, odobi yuzaga chiqadi. So'zlash monologik va dnalogik ko'rinishda bo'lishi mumkin. Monologik nutqda bir kishining mulohazalari qarshi savollarsiz yoki javoblarsiz yuzaga chiqadi, suhbatdosh tomonidan bo'linmaydi. Dialogik nutqda muloqot qiluvchi shaxslar navbat bilan goh tinglovchi, goh so'zlovchi bo'lib turadi.
Mutolaa o'quvchining yozma nutq orqali asar muallifi, obrazlari bilan muloqotidir. Mutolaa tufayli o'quvchi yozma nutqda aks etgan voqea-hodisalardan xabardor bo'ladi, ular ta'sirida xulqida qandaydir o'zgarish paydo bo'ladi. Mutolaa ma'lumot olishning eng muhim yo'lidir. Kishi o'qish orqali ma'naviy yetuklikka erisha boradi. Mutolaa oddiy o'qish va ilmiy o'qish (muhim narsalarning tagiga chizib o'qish, parchalar ko'chirib olish, qisqa konspekt olish, asar ustnda mulohaza qilib o'qish) dan iborat.
Oddiy o'qiganda o'quvchi uchun yozma nutq mazmuni bilan tanishuvning o'zi maqsad qilib qo'yiladi.
Ilmiy o'qishda o'quvchi asarni tahlil qilishni, undan boshqa biror maqsad uchun foydalanishni, uning mazmunini qayta bayon qnlish kabilarni maqsad qilib qo'yadi. Eshitish - boshqalarni tinglash, ularning fikrlariga munosabat bildirish sanaladi. Zamonaviy psixologiya yaxshi tinglovchi (eshituvchi) bo'lish muloqot jarayonining muvaffaqiyatini ta'minlovchi asosiy omil sanaladi. Sharq mutafakkirlari o'z asarlarida til va nutqning ahamiyatini yoritishga alohida e'tibor qaratgan. Ayni o'rinda ularning qarashlaridan namunalar keltiriladi: Kayqovus (1082-1083-yillar; «Qobusnoma» asar): ... Yaxshi so'zlashga o'rgan va muloyim so'zlashdan boshqa narsani odat qilma, negaki qanday so'zni gapirishni istasang, til shuni gapiradi. So'zni o'z joyida so'zla, joyida aytilmagan so'z, agar u yaxshi so'z bo'lsa ham yomon ko'rinadi.
Xalq oldida gapirganda so'zing go'zal bo'lsin, bu so'zni xalq qabul qilsin. Xaloyiq sening so'z bilan baland darajaga erishganingni bilsin, chunki kishining martabasini so'z orqali biladilar, ... kar kishining ahvoli o'z so'zi ostida yashiringan bo'ladi [6:48].
Sahna nutqi fanini chuqur o'rganishda va aniq maqsadga erishish uchun mutafakkirlarining qarashlaridan ko'proq foydalanish yaxshi natija beradi. Chunki, bizning olim-u ziyoparvar mutaffakirlarimizning asarlari ma'naviy yetuk bo'lishi bilan birga yetuk adabiy salohiyatga ham egadir. Albatta, hamma pedagogikaning asosi xalq pedagogikasi negizida tashkil qilinadi. Sahna nutqini mukammal o'rganish talabaga emas, ko'piroq pedagoga bog'liqdir. Chunki, talaba meva bo'lsa, daraxt pedagog hisoblanadi. Sahna nutqi fanini o'qitishda pedagogik yondashuv har tamonlama mukamallikka erishishga yordam beradi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. A. Rasulova. Sahna nutqi. Toshkent. Musiqa nashriyoti. 2009. 207 bet.
2. M.Abdullayeva. Sahna mahorati maktabi. Toshkent. Chashma print 2011 158-bet.
3. Y.Alimjonova., A.To'laganova. Sahna nutqi. Toshkent. 2005. "Fan" nashriyoti. 114-bet
4. Umumiy pedagogika (1-qism). Abdullayeva B.S., Xoliqov A.A., Sodiqov H.M., Primov Sh.Q., Zarmasov Sh.R. Toshkent 2019.496 bet.
5. B.Ma'murov. Umumiy pedagogika. Darslik. Toshkent 2020. 156-bet
6. Erkaboeva N. Pedagogik mahorat. O'quv qo'llanma. - Qo'qon: Qo'qon DPI nashriyoti, 2020. - 143 bet.
