10Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
СЭЙЛЕУ КОММУНИКАЦИЯСЫ - АДАМДАРДЫЦ КАРЫМ-КАТЫНАС
ЭРЕКЕТ1Н1Ц К0РШ1С1
Усербай Алимханович Байкабилов
Ташкент облысы Шыршык мемлекеттiк педагогика институты ага окытушысы
АННОТАЦИЯ
Тiлдiц коммуникативтiк кызмет жеке тш бiрлiктерiнiц карым-катынастык кызметтерт экстралингвистикалык факторлармен байланыстыра отырып жYзеге асырады.
Кiлттi сездер: Сейлеу коммуникациясы, карым-катынас, лингвистикалык прагматика, дискурс, тш, жYЙе, ойлау.
ABSTRACT
The communicative function of a language is carried out by linking the communicative functions of individual linguistic units with extralinguistic factors.
Keywords: speech communication, communication, linguistic pragmatics, discourse, language, system, thinking.
К1Р1СПЕ
Соцгы кезде жалпы тш бшмшде сейлеу коммуникация мэселелерi эр кырынан зерттелiп, оныц бiркатар мэселелерi казак тiл бiлiмiнде де карастырылып жYргендiгi белгiлi. Сейлеу коммуникациясы карым-катынас негiзi ретiнде жасалгандьщтан тiлiмiзде оныц ыкпалы кYштi екендiгi тэжiрибеде дшелденд^ ол - дайындыксыз, еркiн тYPде етiп, адам факторыныц релiн ашып бердi.
Тiлдiц коммуникативтiк кызмет жеке тш бiрлiктерiнiц карым-катынастык кызметтерт экстралингвистикалык факторлармен байланыстыра отырып жYзеге асырады. Ец алдымен, коммуникация - адамдардыц езара байланысы, карым-катынасы болып табылады.
ЭДЕБИЕТТЕРД1 ТАЛДАУ ЖЭНЕ ЭД1СТЕМЕЛ1К
Осы кYнгi лингвистиканыц дамуында сейлеу Yдерiсi женiнде кептеген ой-пiкiрлер калыптаскан. Соныц iшiнде белгiлi немiс тiлшiсi В.Гумбольдт «Сейлеу оймен байланысты шекшз эрi алуан. Оны реттейтiн, бiрак осы
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
шекшздште белгш 6ip калыпка не байланыс тYрлерн жуйелеп отыратын тiл бiрлiктерi бар» [О различений строения человеческих языков и его влияний на духовное развитие человеческого рода // ВКН: В.А.Звегинцев. История языкознания XIX-XX в.в очерках и извлечениях. I том, М., 1964, 126-б.] десе, Е.В.Клюев «Сейлеу - ец алдымен, коммуникативт актiнi бастау максатындагы кажеттшктен туындайды» дейдi [Речевая коммуникация. М., 1998, 27 б].
Казак; тш бшмшщ негiзiн калаган Ахмет Байт^рсын^лы ецбегшде «Сейлеу деген - бiреудiц екiншi бiреуге хабар беруi. Сейлегенде, жазганда кiм де болса ойын айтады. Ауыздан шыккан сездiц бэрi сейлем бола бермейд^ айтуынша ойын тыдаушы ^гарльщ дэрежеде тYсiнiктi болып айтылган сездер гана сейлем болады» деп, сейлеудщ максатын прагматикалык т^ргыда айтып еткен [Тiл тагылымы, А., 1992, 141-б.].
Казак халкы - сез енерiне кеп мэн берiп, жогары багалаган халы;. Токсан ауыз сездщ тобыктай тYЙiн тYЙгендiгiн, макал мен мэтел колданыстарынан байкауга болады. Эшресе «Тiл тас жарады, тас жармаса, бас жарады», «Энер алды - кызыл тiл» деп бекер айтылмагандыгы белгiлi. Ежелден ата-бабаларымыз шешен сейлейтiн адамдарды ерекше багалап, к^рмет тркан. Сейлеген сезiнен-ак эр адамныц iшкi жан дYниесiнiц кандай екендтн, бiлiмiн, мэдениеттiлiгiн байкап, бага берш отырган. Сондыктан тiлiмiзде мэнерлеп, накты эрi анык сейлеудiц орны ерекше, ягни сейлеу - iшкi айнасы.
Сонымен катар сейлеу - ец алдымен коммуникативт актiнi бастау максатындагы кажеттiлiктен туындайды. Сейлеу аркылы карым-катынас орнап, тыцдаушыга эсер етiп, сейлем коммуникациясы жYзеге асады. Сондыктан да казiргi кезде лингвистикада сейлеу коммуникациясы теориясы немесе сейлеу актiсi жаца багыт ретiнде карастырылып жYр.
Лингвистикалык прагматика - сейлеу актiсiнiц езеп ретiнде коммуникация YДерiсiнде тiлдi д^рыс колдану туралы гылым, ягни коммуникативтiк т^ргыдан колдану. Осы непзде сейлеу коммуникациясыныц колданысын былай керсетуге болады: сейлеу коммуникациясы - адресант -байланыс - референт - код - адресат.
Коммуникативт актшщ карама-карсы екi кыры бар: хабар таратушы -хабар алушы, жазушы - окушы, сейлеушi - тыцдаушы, процедент - реципиент, адресант - адресат. Осы орайда сейлеу катысымыздагы коммуникацияны адресант пен адресат десек, мэтш коммуникациясы автор мен окырман болып белiнедi. Эйткенi адресант пен адресат сейлеу коммуникациясы аркылы
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
ауызша карым-катынаска TYCce, жазбаша формасы мэтш аркылы автор мен окырман арасындагы карым катынасты кeрсетедi. Автор мэтш аркылы екiншi адамга эсер етiп, жаца кезкарастыц туындауына, бiлiм аясыныц кецеюше ыкпал етсе, дискурс тiкелей сейлеу коммуникациясы аркылы эсер етед^ карым-катынас орнатады. Демек, дискурс - сейлеу аркылы карым-катынаска тYсу, сейлеу аклс жэне оныц шешiмi болса, мэтш - тiлдiк жYЙедегi лингвистикалык бiлiм аясы. Осыган байланысты Н.Д. Арутюнова «Дискурс - связный текст в совокупности с экстралингвистическими, социолингвистическими, психолингвистическими с другими факторами; текст, взятый в событийном аспекте» дейдi [Предложение и его смысл. М., «Наука», 1976, 136-б.]. 19601970 жылдары дискурс сейлемнщ немесе сейлеу актшнщ гана байланысы ретiнде карастырылса, кейiн келе оныц аукымы кецейш, кYPделi коммуникативтiк карым-катынасты, сонымен бiрге экстралингвистикалык факторлар (эле туралы бшм^ кезкарасы) аркылы байланыска тYсудi камтиды.
Дискурсты прагматикалык т^ргыдан карастырганда, Ч.Морристщ семиотикасымен (семантика - синтактика - прагматика) байланыстыруга болады. Дискурска бару Yшiн тiл жYЙесiнiц тетiгiн (код) табу керек. Ол Yшiн бшм аясы (фоновые знание - Н. Уэлиев), экстралингвистикалык фактор калыптасу кажет. Дискурсты театр сахнасында да керуге болады. Актерлер дайын мэтiндi айту аркылы релге кiредi, екiншi тыцдаушыга эсер етедi, ягни театр сахнасында да дискурс орнайды. Б^л - драмалык дискурс.
Сейлеу коммуникациясы мен дискурстыц аткаратын кызметш аныктау барысында олардыц бiрдец, тец дэрежеде юке асатындыгы кeрiнедi. Осы орайда мэтш мен дискурсты Ч.Моррис мэтш дегенiмiз - сез аклсшщ жазудагы кертс болса, ал дискурс - колданыстагы мэтiн, ягни сейлеу тiлiнiц нактылы коммуникативтiк карым-катынас орнатудагы кызметЬ» деп сипаттайды [Основная теория знаков. М., 1983. 4-б.].
Лингвистикада сейлеу коммуникациясы тш мен сейлеуден басталады, ягни тш мен сейлеу бiр-бiрiмен тыгыз карым-катынаста eрбидi, бiрi - жYЙе болса, екiншiсi - iске асатын Yдерiс.
Тiл мен сeйлеудiц ( речь) айырмашылыгын зерттеген ец алгаш щвейцар лингвисi Фердинанд де Соссюр тiл мен сейлеуге мынадай аныктама бередi: «Тiл - тацбалар жYЙесi ретiнде, эрi оны реттеп т^ратын болса, ал сейлеу карым-катынас Yшiн кызмет аткаратын тацбалар жYЙесi» [Труды по языкознанию. М., 1977, 31-б.]. М^нда автор тiлдiц жYЙесi мен к¥рылымы болатындыгын, ал
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
сейлеу icKe асатын кершю екендтн дэлелдеп, тш мен сейлеуге тэн басты айырмашылыктарды нактылай тYCкен, ягни тiл - барлык дыбыстык тацбалардыц жиынтыгы болса, сейлеу - дыбысталудыц жиынтыгы.
НЭТИЖЕЛЕР МЕН П1К1РТАЛАС
Тiл мен сейлеудщ ара - жтн ажыратып, олардыц эркайсысына тэн айырмашылыктарды нактылап керсеткен Фердинанд де Соссюр ецбегiн, кешнп лингвистер одан эрi дамытып, тш мен сейлеудiц ерекшелiгiне баса назар аударады. В.А.Звегинцев тiл мен сейлеуге катысты ерекшелiктердi саралай келе, - жалпы, абстрактылы, мацызды, калып, психикалык, курылым,
жYЙе, инвариант, калыпты колданыс, тутса, элеуметтiк, код десе, ал сейлеудi -жеке, накты, iске асу, кубылыс, негiз (субстанция), физикалык, бакылаушы нысан, мэтiн, вариант, езгермел^ ездiк, колданыска тYсу, хабар тарату [Предложение и его отношение к языку и речи. М., 2001, 18-б.] деп езара айырмашылыгы ажыратылган. Эрбiр сейлесiмде (ауызша, жазбаша) белгiлi бiр жуйе калыптасып, сейлеу непзше айналады. Сондыктан тiлдiц ез шшде бiрнеше кызмет калыптаскан. Ол - бiрiншiден, хабар тарату (сообщение); екшшщен, Yгiт-насихат, iске козгау салу; Yшiншiден, сезiмге эсер ету [А.Лурия. Речь и мышление. М., 1975, 9-б.].
Тiл карым-катынас куралы ретiнде сейлеушi адамга тiлдiк материалдарды жYйелеп берсе, сейлеу тiлдiк жYйенi юке асырады. Тiл - узак гасырлар бойы белгiлi бiр улттыц калыптастырган элеуметтiк эрi узак емiр CYре алатын, адам миымен, санасымен жасалган, адам карым-катынасында бэрiн ортак психикалык YДерiс болса, сейлеу - тураксыз, жеке-дара эрi жиi езгеретiн, эрюм езi дамытатын, автордыц ез колтацбасы болып табылады.
В.А.Звегенцев: «тш адамнан тыс жерде емiр CYре алмайды. Тiл бiр адам Yшiн гана емес, екiншi адамныц катысуы аркылы юке асып, сейлеу кезiнде екiншi адамныц катысуын кажет етедi. Сондыктан тiлдi бiз екi кырынан карауымыз керек. Оныц бiрi - сейлеушi болса, ал екiншiсi - тыцдаушы гана емес, оны тYсiнiп, логикалык байланыска тYсiп жауап кайтарушы арасында болып отыр» деп тiлдiц аткаратын кызмет мен мацыздылыгын, адресант пен адресаттыц тYсiнiсуiндегi ерекшелiгiн дэлелдей тYседi [24-б.]. Ахмет Байтурсынулы «Тш - адамныц белгюшщ зоры, жумсайтын каруыныц бiрi» дей келiп, «сейлегенде, жазганда юм де болса ойын айтады. Ойын айтуга тиiстi сездердi алады да, олардыц басын курап, бiрiне-бiрiнiц кырын келтiрiп,
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
киыстырады» деп тш аркылы сейлеудщ туындайтындыгын накты т^жырымдар аркылы KepceTeAi [141-б.].
Тш аркылы адам баласы бYкiл дуниенщ кыры мен сырына канык болып, езшщ саналы ойын, бiлiмiн жет1вдрш, ^рпактан-^рпакка жалгаскан тэжiрибелерш дамыта тYсетiндiгi белгiлi. Тiл - жYЙе, оган тiлдiк бiрлiктер фонема, интонема, сез синтагма, сейлем т.б. элементтердщ жататындыгы белгiлi жэне тiл жYЙесiнiц элементтерi оныц мYшелерi ретiнде кызмет етедг Тiл - адамдардыц негiзгi карым-катынас к¥ралы, тану мен ойлаудыц непзг Кога бар жерде тiл бар, ал тшшз когам болып калыптасу мYмкiн емес. Тiлдiц негiзгi максаты - эр тYрлi салада мэлiмет беру. Сондыктан да тiл - тацба ретщде адам санасында туындап, белгiлi бiр жYЙе ретiнде калыптасатын к^рылым болса, сейлеу накты юке асуы болып табылады. Тiл - катынас жасау Yшiн жинакталган материалдар жYЙесi эрi сeйлеудiц ец кажетт к^ралы болып табылады. Тiл аркылы сейлеу Yдерiсi максатына жетiп, ез кызметш орындай алады.
А.Лурия «Сейлеу дегенiмiз - тiл аркылы екiншi бiреуге хабар беру» десе [75-б.], В.Гумбольдт тiл мен сeйлеудi байланыстыра келш, сейлеу сейлесу агынында пайда болатынын айтады: «Сейлеп т^рган адам ец алдымен, ез санасындагы тшдш тацбаларды ойлайды. Бiз тiлдiц к^рьшуын тек белгiлi бiр нэрсеге ат койып, к^растырып сейлеуден тирады деген ^тымда болмауымыз керек. Негiзiнде сейлеу сeздердi к¥растырып сейлеуден т^рмайды, керiсiнше, сез сейлеу Yстiнде туындайды» дейдi [Основы теорий речи. М., 2000, 126-б.].
Н.ТYркбенбаев «Сейлеу - адам ойы аркылы калыптасып, тiлдiк коммуникация непзщде карым-катынас жасау Yшiн кызмет аткаратын лингвистикалык аспект» дейдi де: «Егер тiл - колданыс к¥ралы болса, сейлеу -тiл аркылы шке асатын карым-катынас. Тiлдiц дыбыстык ерекшелiгi сейлеу Yстiнде кeрiнедi, сондыктан олар сезден сезге ету Yдерiсiнде кeрiнедi» дейдi.
Сонымен катар сейлеудщ ерекшелш - бiр адамныц сол кезде айткан сeзiн екiншi адам дэл сондай етiп, интонациясын да езгертпей кайталауы мYмкiн.
Сейлеу кезщде - сeйлеушi мен тыцдаушы мшдетл тYPде катысады. Сонымен бiрге диалог тYрiнде еркiндiк басым болып, дайындыксыз жасалады. Эрi такырыптыц эр алуандыгы сейлеу жагдаятына тэуелдi болады.
Сейлеу - адам санасыныц жемiсi. Ауызею сейлеуге - жалпы адамдардыц карым-катынасы, эцгiмелесуi жатады эрi ауызша, диалог, полилог тYрiнде,
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
дайындыксыз, жоспарсыз, сол жерде ойланып сейлеу - сейлеу тшнщ негiзгi кертс болып табылады. Сейлеу эрекетi, ец алдымен, ойлау аркылы шке асады да, сейлеудiц негiзiнде сейлеу эрекет туындап, тыцдаушыга эсер етедi. Сейлеу кезшде тыцдау да, тiлдiк коммуникацияныц бiр элементi ретiнде керiнiс табады. Сондыктан тыцдау адамныц негiзгi ерекшелт болгандыктан, оныц терт тYрлi негiзi бар. Олар: 1) есту кабшетц 2) тYсiну кабiлетi; 3) есте сактау кабiлетi; 4) мукияттылыгы. Осы терт тYрлi негiз аркылы адамдар арасында карым-катынас туындайды. Демек, сейлеушшщ негiзгi максаты -карсыласынан жауап алу эрi тYсiнiсу болып табылады. Ягни сейлеу кезшде адресаттыц релi кYштi, ейткенi адресаттыц катысуынсыз сейлеу коммуникациясы ез дэрежесше жете алмайды.
КОРЫТЫНДЫ
Корыта айтканда, сейлеген сезщ эсерлi, кулакка жагымды, кецiлге конымды болуы, оныц сазды айтылуынан болса, сездщ эсерлi-эсерсiздiгi адамныц эмоционалды-экспрессивтiлiгiне, кецiл-кYЙiне байланысты болады. Сейлеу мэдениетi адамдар арасындагы тiлдiк коммуникация аркылы калыптасып, адам сезiмiмен, ой-санасымен астасып жатады.
REFERENCE
1. Bahromova, M. M. (2022). ZAMONAVIY KASBLARNI EGALLASHDA MATEMATIK MANTIQNING O'RNI VA USHBU KASBLARGA YO'NALTIRISH QAMROVINI KENGAYTIRISH. Ekonomika i sotsium, 1(92), 1334-1339.
2. Bahromova, M. M. (2021). The importance and necessity of teaching computer science and programming for primary school students. Asian Journal of Multidimensional Research, 10(9), 162-166.
3. Bahromova, M. M. (2021). MULTIMEDIALI INTELLEKTUAL O'YINLAR ORQALI BOLALARDA DASTURLASH KO'NIKMASINI RIVOJLANTIRISH. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(6), 1189-1193.
4. Zuparova, S., Shegay, A., & Orazova, F. (2020). Approaches to Learning English as the Source of All. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8(5).
5. Zuparova, S., Shegay, A. (2021). Methods of Teaching Foreign Languages. Eastern European Scientific Journal, 1(7), 141-143.
Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022
ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89
DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-852-858
6. Djurayeva, Y., Ayatov, R., & Shegay, A. (2020). Current Problems and Resolutions of Teaching English Grammar. Academic research in educational sciences, 1(3).
7. Улжаев, У. Б., & Бердиев, Ш. Х. (2021). Углерод нанотрубкасида олтин кластери ва углеводородли молекулаларнинг узаро таъсирини моделлаштириш. Academic Research in Educational Sciences, 2(5), 1189-1195.
8. Tursunov, I. G., Berdiyev, S. X., & Usmonov, M. M. (2021). Fizikani o'qitishda pedagogik ta'lim klasteri metodidan foydalanishga doir tavsiyalar. Academic research in educational sciences, 2(5), 1129-1136.
9. Djurayeva, Y., Ayatov, R., & Shegay, A. (2020). Current Problems and Resolutions of Teaching English Grammar. Academic research in educational sciences, 1(3).
10. Ruzmetova, M., Orazova, F., & Kayumova, G. (2020). The Role of Teaching Vocabulary Competence in English. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 509-513.
11. Ruzmetova, M., Otajonova, D., & Babadjanova, N. (2021). CONSIDERATIONS ON UNDERSTANDING THE MEANING OF A WORD. ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES, 2(2), 1238-1242.
12. Krivosheyeva, G., Zuparova, S., & Shodiyeva, N. (2020). INTERACTIVE WAY TO FURTHER IMPROVE TEACHING LISTENING SKILLS. Academic Research in Educational Sciences, 1 (3), 520-525.
