CC BY
0
Azizova N.B.
Karshi davlat universiteti dotsenti
RUS VA O'ZBEK TILLARIDA LISONIY SHAXS KONSEPTININGLINGOMADANIY TALQINI
Annotatsiya: maqolada rus va o'zbek tillarida lisoniy shaxs konseptining lingomadaniy talqini haqida gap borgan.
Kalit so'zlar: Rus tili, O'zbek tili, shaxs kosepti, ligvomadaniy, talqin.
Azizova N.B. associate professor Karshi State University
LINGO-CULTURAL INTERPRETATION OF THE CONCEPT OF LINGUISTIC PERSONALITY IN RUSSIAN AND UZBEK LANGUAGES
Abstract: the article deals with the lingocultural interpretation of the concept of linguistic identity in Russian and Uzbek languages.
Key words: Russian language, Uzbek language, personality concept, linguistic culture, interpretation.
Muloqot jarayonida lisoniy va nolisoniy nutq omillari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, aloqaning turli bosqichlarida ularning rolida sezilarli farqlar mavjuddir. Odamlarni bir-biri bilan tanishtirishda, birinchi taassurotda va suhbatdoshni har qanday toifada - proffessional, yosh, intellektual, ijtimoiy, jinsi va boshqa ma'lumotlar bo'yicha tasniflashda nolisoniy omillar muhim ahamiyatga ega.
Lisoniy va nolisoniy aloqa vositalarining o'zaro ta'sirini maqsadli o'rganish Rimda (e.a. II-I asrlarda) notiqlik san'ati bilan boshlanadi. Sitseron notiqning barcha his-tuyg'ulari uning yuzida aks etishi lozim, deb hisoblagan. E.a. I asrda notiqlik san'ati nazariyasi asoschisi Kvintilian imo-ishoralar, xatti-harakatlar, shuningdek, yelkalar, qo'llar va boshlarning harakati, suhbatdoshning nafasi va ovozini sozlash qoidalarini ishlab chiqdi. Bunda nafaqat n otiqlik tajribasi, balki ritorikaning asoslari ham bo'lgan, ularning maxsus fan sifatida shakllanishi Qadimgi Yunonistonda V-IV asrlarda paydo bo'lgan.
Verbal ham, noverbal ham aloqa vositalari o'z tabiatiga ko'ra aloqa qilishning asosiy - axborot, ekspressiv va pragmatik funksiyalarini bajaradi. Verbal va noverbal aloqa vositalaridan bir vaqtning o'zida foydalanish suhbatdoshga ta' sir qilish uchun ma'lumotni belgilash, uni yanada ifodali va mazmunli qilish istagi bilan bog'liq. Noverbal aloqa vositalari muloqotning "ikkinchi reja"sida turishiga qaramay, ular ta'sir qilish funksiyasini yanada samaraliroq bajaradilar.
«Lisoniy imkoniyatlar»dan tanlash asosidagina emas, balki tanlangan lisoniy vositani psixik, fiziologik, sof fizik, etnik, tabiiy va hokazo nolisoniy omillar bilan bog'lanishda qo'llagandagina erishish mumkin. Lisondan ^ nutqka voqelanish jarayonining juda ko'p omillar bilan aloqadorligini, rang-barang bilim sohalari bilan bog'langanligini hisobga olgandagina ko'zlangan samaradorlikka erishish mumkin.
Lisoniy va nolisoniy (milliy, ijtimoiy, ruhiy, sharoitiy, odatiy va h.) omillarning muloqot jarayonida birgalikda murakkab bir hodisa sifatida voqelanishi va muloqot jarayonida ma'lum bir informativ-ekspressiv funksiyani bajarishi tushuniladi.
Nutqiy muloqot deganda - muloqot jarayonida lisoniy va nolisoniy vositalarning birgalikda, hamkorlikda ishlatilishi tushuniladi. Bu nutqiy muloqotning eng birinchi o'ziga xosligidir.
So'zlovchi va tinglovchi o'rtasida til, ya'ni lisoniy umumiylikdan tashqari mulokotning nolisoniy omillardan foydalanishida ham umumiylik bo'lishi lozim.
Ye.A.Petrovaning fikricha, muloqotning dastlabki 12 sekundida suhbatdoshlar 92 % ma'lumotlarni neverbal oladilar. Odamlar orasidagi munosabatlar to'g'risidagi asosiy ma'lumotlar esa, suhbatdoshlar tomonidan suhbatning dastlabki 20 daqiqasida birbirlariga yetkaziladi. Taxminan 1 mingga yaqin neverbal signallar mavjud (A.Piz), ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, bu raqam 3-5 mingga yetadi va individual signallarning bir nechta variantlari mavjud. L. Brosnaxanning so'zlariga ko'ra, taxminan mingta pozalar, 20 mingga yaqinyuz ifodalari mavjud. Muloqot jarayonida ularning roli ham juda katta. A.Piz amerikalik mutaxassislarning muloqotda lisoniy va nolisoniy ma'lumotlarning o'zaro bog'liqligi haqidagi fikrlarini beradi: prof. A. Meyerbian verbal ma'lumot 7 % ni, intonatsiya 38 % ni va noverbal signallar 55 % ni; prof. R. Berdvissl verbal ma'lumot 35 % ni va noverbal signallar 65 % ni tashkil etadi, deb ta'kidlashadi.
A.Pizning ta'kidlashicha, noverbal signal verbal signalga qaraganda taxminan besh baravar ko'proq ma'lumotlarni o'z ichiga oladi33. Shaxs sotsial belgilari namoyon bo'lishida lisoniy va nolisoniy vositalar hamkorligi ham muhim ahamiyatga ega. Chunki muloqot sistemasi lisoniy va nolisoniy omillar yaxlitligidan iborat
Lisoniy va nolisoniy omillarning hamkorligi muvofiqlik ko'rinishida namoyon bo'ladi, nutqiy sistema tahlilida ulardan birortasining mavqeiga past nazar bilan qarash noo'rin, bunda kompleks tahlil tamoyili ustuvorlik qiladi. «Nutqiy qurilmalarning strukturasi va ma'nosining aniq tavsifini kontekstual yoki, aniqroq aytganda, ushbu tuzilmalarning qo'llanishiga oid omillarga tayanmasdan turib bilishning imkoni yo'q». Inson xarakteri, o'y-xayoli, turmush tarzi uning nutqida va xattiharakatida ifodalanadi. Tuyg'ular - bu shaxsning o'z faoliyati va atrofdagi dunyo bilan munosabatlari jarayoni va natijalarini bevosita boshdan kechirish shaklida aks etadigan sub'ektiv psixologik holatlarning maxsus sinfi. Odamning atrofidagi dunyoni baholash ushbu jamiyat tomonidan qabul qilingan qiymat tizimiga asoslanadi. Muayyan jamiyatga tegishli bo'lish, shuningdek,
hissiylik darajasi uning intensivligini ham belgilaydi. Kollektivistik madaniyat hissiy kategoriyalarning individualistik farqlanishidan kattaroqdir va uning vakillari o'zlarining his-tuyg'ularini yanada yorqinroq namoyon etadilar.
Tuyg'ularning boshqariladigan tarkibiy qismlari bilan bog'liq bo'lgan mimik-intonatsion ifoda bugungi kunda hissiyot va hissiyotni o'rganishning muhim yo'nalishi hisoblanadi, chunki noverbal ifoda shakllari hissiyotlarning ob'ektiv ko'rsatkichi bo'lib xizmat qilishi mumkin. Hissiy kechinmalarda periferik o'zgarishlar butun tanani qamrab oladi, yuz mushaklari tizimiga va butun tanaga tarqaladi va ekspressiv harakatlar deb ataladi: yuz ifodalari - yuzning ekspressiv harakatlari; pantomima - butun tananing ekspressiv harakatlari; "vokal yuz ifodalari" - ovozning intonatsiyasi va tembrdagi hissiyotlar ifodasidir. Ekspressiv harakatlar nafaqat his-tuyg'ulsvchqyaarning hamrohligi, balki ularning mavjudligi yoki namoyon bo'lishining tashqi shakli.
Tuyg'ularning mimik tarkibiy qismlari nafaqat hissiyotlarning ifodasi, balki hissiyotlar tajribasini kuchaytiruvchi omil hamdir. Ekspressiv harakatlar ma'lum bir haqiqiy funksiyani, ya'ni aloqa funksiyasini bajaradi. Ekspressiv harakatning ramziy ma'nosi aloqa sohasida ko'p yillik tajribani to'plash paytida yuzaga keladi. Ekspressiv harakatlarning shakli va turlari bizga tegishli bo'lgan ijtimoiy muhit tomonidan belgilanadi. Biz tez-tez bu yoki boshqa ifodali harakatni aniq qilamiz, chunki u ma'lum ma'noga ega. Bu reaksiya semantik aktga aylanib, ma'lum darajada nutqni almashtiradi. Noverbal aloqa ko'pincha go'zal nyuanslar bilan to'ldirilgan ko'rinish, tabassum, yuz o'ynash, imoishoralar, pozalar, harakatlar tiliga aylanadi, ularning yordami bilan biz jim bo'lganda ham bir-birimizga juda ko'p gapiramiz. Nolisoniy xatti-harakatlarning elementlari orasida belgilarning optik-kinetik tizimiga asoslangan ko'z bilan aloqa mavjud. E. Erikson ruslarda ko'zlarning o'ziga xos ekspressivligini, ularni "hissiy retseptorlar sifatida" ishlatilishini aytib o'tgan. E.Xollning ta'kidlashicha, amerikaliklar ularning suhbatdoshi ularni to'g'ri tushunganiga ishonch hosil qilmoqchi bo'lsalargina ularning ko'zlariga qarashini ta'kidlagan.
Adabiyotlaer:
1. Азизова Н. Б. ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ БИЛИНГВИЗМА //Academic research in educational sciences. - 2021. - Т. 2. -№. 4. - С. 1067-1073.
2. Azizova N. B. et al. Methods for Linguo-Culturological Interpretation of Phraseological Units of the Russian and Uzbek Languages //Rivista Italiana di Filosofia Analitica Junior. - 2023. - Т. 14. - №. 2. - С. 939-944.
3. Kholmanova M., Azizova N. PAREMIOLOGICAL UNITS (PROVERBS AND SAYINGS) AS A SOURCE OF LINGUISTIC AND CULTURAL INFORMATION //International Bulletin of Engineering and Technology. - 2023. - Т. 3. - №. 3. - С. 42-45.
4. Нарзуллаева Ч. А., Азизова Н. Б. КОНЦЕПТ «ДОБРО» КАК ОБЩАЯ ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКАЯ КОНСТАНТА РУССКОГО И
УЗБЕКСКОГО ЯЗЫКОВ //RESEARCH AND EDUCATION. - 2023. - Т. 2. -№. 5. - С. 415-422.
5. Азизова Н. Б. Лингвокультурологический Подход В Изучении Фразеологических Единиц //Miasto Przyszlosci. - 2022. - С. 168-171.
6. Азизова Н. Б. Глобализация и проблемы развития языков и культур.(на примере узбекского языка) //GISAP. Philological sciences. - 2013. - №. 1. - С. 3-6.
