CC BY
25RUSAD 9, 2023, 43-64
Ara^tirma Makalesi - Research Article Geli? - Received: 14.03.2023 Kabul -Accepted: 17.04.2023 Yaym - Published: 30.06.2023 doi: 10.48068/rusad. 1265245
RUS MODERNLE§MESi VE EGiTiM KURUMLARINDAKi
YANSIMALARI*
© Kezban ACARa
Oz
Bati Avrupa'da egitimde dahil birfok alanda modernizasyon agirlikli olarak Ronesans ve Reform doneminde gerfekle^irken, Rusya'da bu biraz daha gef bir donemde ancak 18. yuzyilin ba^inda gorulmu^tur. 17. yuzyilin sonunda tahta gefen I. Petro, nam-i diger Buyuk Petro, Rusya'yi Batili rakipleri kar^isinda guflu bir ulke haline getirmek ifin birfok alanda reformlar yapmi^tir. Egitim de bu alanlardan biridir. Doneminde sadece birfok yeni okul afilmamij, ayni zamanda egitime atfedilen anlam ve rol degi^mijtir. Egitim sadece modernize edilmij devlet kurumlarina ve askeri kurumlara personel yeti^tirmenin araci degil, ayni zamanda ozellikle aristokrat kulturunde toplumsal bir donujum saglamanin yoluydu. Bu "yeni" "modernle^mij" aristokrat sinifi, toplumsal doneminde ta^iyici olarak gorulmu^tur.
Rusya'da modernle^mede rolu olan diger isimler veya donemler II. Katerina (1762-1794), I. Aleksandr (1801-1825) ve II. Aleksandr donemleridir. ilk ikisi Aydinlanma £agi ve Fransiz ihtilali'nin etkisiyle egitimin bireyi "aydinlatan" rolune dikkat fekip, kadinlari da ifine alacak jekilde yayginla^masi konusunda ilk adimlari atarken, 1855-1881 yillari arasindaki II. Aleksandr doneminde birfok alanin yani sira egitimde de bir dizi reform yapilmi^tir. Petro doneminde modernle^me kapsaminda agirlikli devletin ihtiyaf duydugu asker ve sivil burokratlari yeti^tirmeye yonelik egitime ve daha fok aristokrat focuklarinin egitimine onem verilirken, diger donemlerde egitimin hem niteligi hem kapsami ile ilgili bazi duzenlemeler yapilmij, egitimin yayginla^masi ve eri^ilebilir olmasi konusunda onemli geli^meler kaydedilmi^tir. Bu fali^mada bahsi gefen donemlerde hem modernle^me egitim ili^kisine deginilecek hem de egitimdeki reformlara yer verilecektir. Bu yapilirken donemler arasinda bazi kiyaslamalar yapilarak, Rusya'daki modernle^me faaliyetlerinin egitimdeki yansimalari degerlendirilecek ve analiz edilecektir. Bu baglamda modernle^me politikalarinda egitime atfedilen oneme ve role de ayrica yer verilecektir. Anahtar kelimeler: Rusya, modernle^me, egitim, resmi ideoloji.
* Bu makale, 17-18-19 Kasim 2021 tarihleri arasinda Yalova'da duzenlenen Uluslararasi Osmanli Mektepleri Sempozyumu'nda sunulan bildirinin revize edilmij, yeni kaynaklar kullanmak suretiyle iferik ve ara bajliklar afisindan genijletilmij halidir.
a Prof. Dr., Celal Bayar Universitesi, Fen-Edebiyat Fakultesi, Tarih Bolumu, Manisa/Turkiye, kacar45@yahoo.com
BY-NC-ND
Ж Ж Ж
MODERNIZATION IN RUSSIA AND ITS REFLECTIONS IN EDUCATION
Abstract
While European countries in general experienced modernization, including in education, mostly in Renaissance and Reform eras, Russia had these experiences in a later period, beginning early 18th century. Having ascended to the throne in the late 17th century, Peter the Great initiated a vast modernization program to catch up with Russia's European rivals. Within this context, he also took some steps to modernize education, especially the military one. ducation is one of these fields. Not only many new schools were opened in his period, but also the meaning and role attributed to education changed. Petro saw education not only as a means of training administrative and military personnel for his new cadres but also as a tool to transform landed classes, who he hoped to be the main actors of modernization.
There were also modernization efforts and educational reforms in the reigns of Catherine II (1762-1794), Alexander I (180-1825), and Alexander II. The first two of those, under the influence of the ideas of the Age of Enlightenment and the French Revolution, pointed out the role of education to "enlighten" individuals and took the first steps to provide their people with education.
Besides them, Alexander II (1855-1881) initiated further reforms to modernize not only the Russian educational system but also the military, legal, and economic systems. Despite some important steps and reforms in education, there were also setbacks in, pressure and control over education Focusing mostly on those periods and comparing them to Nicholas I, Alexander III, and Nicholas II's reigns, this article aims to show how the modernization process affected education in Russia. While doing this, it plans to make comparisons between education before and after reforms.
Keywords: Russia, modernization, education, official ideology.
Ж Ж Ж
РОССИЙСКАЯ МОДЕРНИЗАЦИЯ И ЕЕ ОТРАЖЕНИЕ В СФЕРЕ ОБРАЗОВАНИЯ
Аннотация
а В европейских странах модернизация (в том числе в сфере образования) началась в
z
и эпоху Возрождения и Реформации. Россия подошла к этому позднее, в начале XVIII в.
Q т Z
S ° ю Взойдя на российский престол в конце XVII в., Петр Великий инициировал обширную § ст^© программу модернизации, чтобы догнать европейских соперников. В их числе были некоторые шаги по модернизации образования, особенно военного. Они были не единственными примерами модернизации обучения. В его правление было открыто не |44| только много новых школ, но и изменилась сама роль знаний. Петр рассматривал
образование не только как средство подготовки административных и военных кадров
для новой структуры власти, но и как инструмент изменения элиты страны, которая, как он надеялся, станет в ней главным проводником модернизации.
Новые волны модернизации, в том числе и в виде реформ сферы образования, происходили в правление Екатерины II (1762-1794) и Александра I (1801-1825). Они были вдохновлены влиянием идей эпохи Просвещения и Французской революции. При этом выделялась роль образования в интеллектуально-духовном «просвещении» личности и делались первые шаги по приобщению к знаниям более широких слоев народа.
Александр II (1855-1881) инициировал дальнейшие реформы, направленные на изменение и обновление не только российского образования, но и военной, правовой и экономической систем. Несмотря на некоторые важные шаги и реформы в образовании, были также неудачи, порождавшие давление и контроль над обучением. Сосредоточившись в основном на этих периодах и сравнивая их с царствованием Николая I, Александра III и Николая II, автор имеет целью показать, как процесс модернизации сказался на образовании в России. Основной замысел статьи состоит в том, чтобы провести сравнение системы образования в России до и после реформ.
Ключевые слова: Россия, модернизация, образование, официальная идеология.
Ж Ж Ж
Giri?
Modernle^menin birfok tanimi yapilmi^tir. Bazi yazarlara göre "modernle^me, gelenekten moderniteye basit bir gefi§ degil, aksine gefmi^ten gelecege devam eden bir süreftir." Bazilari ifin ise modernle^me, toplumun bilimsel ve teknolojik devrimin etkisi altinda dönü^ümüdür. Ayrica, modernle^meyi bir insanin inanflari, görüntüsü ve davrani^larinda tamamen bir degi^im olarak da tanimlayanlar da vardir. "Modernle^me, politik, ekonomik ve egitim sisteminde ve kurumlarinda maddi degi^im, ayrica degerler sisteminde bir dönü^üm" diyenler de bulunmaktadir.1 Bu isimlere göre modernle^me, sosyo-ekonomik ve siyasi yapilarda bilinfli bir degi^im, amaflari olan ve planli bir degi^imdir.
Rusya ifin ise modernle^me Batilila^ma anlamina gelir. Daha da ayrintili afiklamak gerekirse, Batinin kurumlarini örnek alarak, Batiya entegre olmak ve hatta ona üstün gelmek ifin yapilan reformlarin tümüdür. Rus modernle^mesi, merkez tarafindan merkezin gücünü arttirmak veya onun ihtiyaflarini kar^ilamak ifin gerfekle§tirilmi§tir. Bu yönüyle halktan veya entelektüellerden gelen talep üzerine degil, merkezdeki farlarin, farifelerin veya bürokratlarin ba^lattigi ve yönlendirdigi bir süref olmu^tur. Yine bazi fali^malarda i^aret edildigi üzere, Bati Avrupa'daki modernle^me, sosyal geli^imin bir
1 Daniel Clarke Waugh, "We Have Never Been Modern: Approaches to the Study of Russia in the Age of Peter the
Great,"Jahrbücher Für Geschichte Osteuropas 49/3 (2001): 321-345.
sonucu ve spontane bir süref iken, hatta bazi ülkelerde monarklar ve kardinaller tarafindan engellenmeye fali§ilmi§ ya da hizlandirilmi^ken, Rusya'daki modernle^me, "modern seküler bir elit sinif yaratmayi amaflayan bilinfli bir giri^imdi."2 Nitekim yeni afilan egitim kurumlarinin ve ba^latilan egitim programlarinin en önemli amaci, Bati'daki örneklerinden esinlenerek devletin ihtiyaci olan ve fogu aristokratlardan hem sivil-bürokratik hem de askeri kadrolarin yeti^tirilmesi olmu^tur.
Rusya'ya batili ögeler özellikle 1680'lerde ve 1690'larda girmeye ba§lami§tir. Bunda Moskova'daki Slav-Grek-Latin Akademisinde görev yapan Yunan Leichoudes karde^ler gibi yabanci akademisyenlerin, Ortodoks Kilisesi'ndeki bazi papazlarin önemli bir etkisi olmu^tur. Bunlardan ikinci grup, kilise liderlerine kurumdaki yolsuzluklar ve usulsüzlüklere dair §ikayetlerini arttirmi^lar ve reform ifin baski yapmi^lardir. Onlarin baskisi ve §ikayetleri sonucu Kilise ileri gelenleri ruhban sinifinin birbirleri ile olan ili^kileri, ibadete kullanilan metinler vs. gibi konularda uzun süre devam edecek bir dizi reform ba§latmi§lardir.3 1650'lerde Ukrayna'dan gelen Grek asilli Nikon'un reformlari da Rus Ortodoks Kilisesi'nin Bizans-Bati geleneklerine dönü^ünde etkili olmu^tur.4 Ancak her ne kadar Bati etkisi fok daha önce, Batiya gidip gelen veya Batidan gelen tip personeli, tüccarlar ve diplomatlar araciligiyla yava§ yava§ Rusya'ya girmi§ olsa da sistematik bir §ekilde Rus modernle^mesini ba^latan isim I. Petro (1696-1725] olmu^tur.
Bu reform veya modernle^me anlayi^inda II. Joseph (1765-1790] idaresindeki Avusturya ve Büyük Friedrich (1740-1786] idaresindeki merkeziyetfi devletlerdeki kotarilmi§ "geli^me" politikasi olarak nitelendirdigi kameralizmin önemli bir etkisi olmu^tur. Kameralizmde devlet bireyden önce gelir; ba^takiler de dahil herkes devletin hizmetkaridir. Aydin despotizm olarak tanimlanan bu dü^ünceye göre, modernle^me de devlet ifin devlet eliyle gerfekle^tirilen bir süreftir.5
Ancak bu makale de görülecegi üzere, egitim her ne kadar ba^taki yöneticiler tarafindan modernle^menin bir araci olarak görülmü§ ve faydaci bir anlayi^la bu amaf ifin kullanilmi§ ise de Rusya'da modernle^me, özellikle de egitimdeki reformlar devamli ayni fizgide ve dogrultuda gerfekle§memi§tir. Ben Eklof'un ifade ettigi gibi, "Rusya'daki egitim modernle^mesi, birfok yerde oldugu gibi, fok sistematik, düzenli, e§ zamanli veya her zaman tamamen ba^arili olmu§ degildir. Adim adim veya belli dönemlerde ° gerfekle§mi§ bir süreftir. Bu sürefte sapmalar, geri adimlar da olmu^tur. Ama öte yandan
Q Z tj
Q m ^
< S ^
g ° « _
oi a? ©
2 Hugh Seton-Watson, "Russia and Modernization," Slavic Review 20/4 (1961): 583-588.
3 Nikolaos Chrissidis, "A Jesuit Aristotle in Seventeenth-Century Russia: Cosmology and the Planetary System in the Slavo-Greco-Latin Academy," in Marshall Poe and Jarmo Kotilaine, eds. Modernizing Muscovy: Reform and Social Change
I46| in Seventeenth-Century Russia (London and New York: RoutledgeCurzon, 2004], 391-416.
4 Robert O. Crumney, The Formation of Muscovy, 1304-1613 (London, New York: Longman, 1987], 108.
5 §erif Mardin, Türk Modernlejmesi: Makaleler 4 (Istanbul: tletijim Yayinlari, 2005], 83-84.
ileriye dogru çok hizli adimlarin atildigi, siçramalarin da yaçandigi bir sureçtir."6 Bu makale, ana hatlariyla bu surecin nasil içledigini hem genel anlamda modernleçmeyi hem de egitimde yapilan reformlari ve bunlari çekillendiren aktorleri ve etkenleri sunmayi, analiz etmeyi ve genel anlamda egitimde modernleçmenin sonuçlarina deginmeyi amaçlamaktadir.
1) 18. Yuzyilda Yapilan Reformlar
Birçok alanda oldugu gibi, egitimde modernleçme de I. Petro ile baçladi. Daha once bahsedildigi uzere, ozellikle Petro doneminde egitimin modernleçme baglaminda anlami ve içlevi, Petro'nun hayalini kurdugu "Batili" veya Batidakiler kadar guçlu Rusya'nin ihtiyaci olan modern sivil ve askeri kadrolari yetiçtirmekti. Ama ayni zamanda dinin veya kilisenin hem yonetimdeki hem de egitimdeki etkisini kirmakti. Petro'dan once sadece kilise tarafindan yurutulen bazi okullar vardi. Ancak dini olmayan ilk "sekuler" okullar Petro zamaninda açilmiçtir. Egitim konusundaki ihtiyaçlar için ilk baçta Ortodoks Kilisesinin ya kilise bahçelerinde ya da manastirlarda açilan ilkogretim okullari ise 18. yuzyilin ilerleyen donemlerinde sadece dini egitim veren okullara donuçmuçlerdir.7
Petro'nun devletin ve ordunun ihtiyaci olan personel ihtiyacini karçilamak için açtigi okullarda da oldukça "sekuler" ve "batili" bir egitim verilmiçtir. Bu okullarda sadece programlar degil, egitici kadrosunun onemli bir kismi da Batili ulkelerdendi. Çunku bu donemde Petro'nun açtigi okullarda egitim verecek Rus bir egitimci kadrosu yoktu. Petro doneminde açilan okullardan ilki, 1701'de egitime baçlayan topçu okulu idi. Ayni yil, 14 Ocak 1701'de ise Moskova'da Matematik ve Denizcilik Bilimleri Okulu açildi. Bu okulun ilk profesorleri Londra'daki Chrrist's Hospital'in Matematik okulundan mezun olan birkaç kiçi ile Aberdeen'den bir gokbilimci idi. Bu okulun amaci, bahriyeli subaylar, muhendis mimarlar ve matematik ogretmenleri yetiçtirmekti. Okul programi ise aritmetik, geometri, cebir, reginometri, yer olçme bilgisi, cografya, Ingilizce, gemicilik, muhendislik ve diger bilimlerden muteçekkildi. 1715'te ise Petro, St. Petersburg'da Denizcilik Akademisi'ni kurdu ve bu, daha once kurulan okulun yerini aldi. Matematik ve Denizcilik Bilimleri Okulu, sonradan açilan bu okul için bir hazirlik okuluna donuçtu.8
Ardindan 1705'te asker ve burokrat yetiçtirmek uzere Gluck Lisesi açilmiçtir. Bunlari, 1713'te egitim hayatina baçlayan Muhendislik Okulu ve 1715'teki Bahriye Okulu takip etmiçtir. 1716'da muhendisligin temeli olan matematik egitimi için 12 tane matematik okulu açilmiçtir. 1716'da Petro tarafindan manastirlarin ve piskoposluklarin
6 Ben Eklof & Elena Lisovskaya, "Russia's Involuted Pathstoward and within Educational Modernity," European Education 52/3 (2020):187.
7 S.V. Rozhdestenskii, "Educational Reforms," in Peter the Great: Reformer or Revolutionary? (Lexington: D.C. Heath and Co., 1963), 57; aktaran Erin M. Fleener, Peter the Great as a Constructive Revolutionary (Western Oregon University, 2007), 20.
8 Nicholas Hans, The Russian Tradition in Education (London: Routledge, 2011), 6; Joseph S. Roucek, "Education in Czarist Russia," History of Education Journal 9/2 (1958): 6.
kurmalarini emrettigi bu matematik/sypher-okullari, 10-14 ya^indaki erkek focuklar ifindi ve hepsi Deniz Komutanliginin idaresi altindaydi. Daha fok denizcilerin i§ine yarayacak sadece matematik degil, ayni zamanda okuma yazma ve belagat ögretilen bu okullarin sayisi, 1722'de 42'ye ula^ti. Denizcilik alaninda hizmet edecek ögrenciler yeti^tirmeyi amaflayan bu okullarin egitimci kadrosu da Denizcilik Akademisinden geliyorlardi. Hem Denizcilik Akademisinin kontrolü altindaydilar hem de piskoposluk bölgesine dahildiler. Zamanla matematik okullarindan kalan okullar da bunlarin bünyelerine dahil edildiler. 1730'larda resmiyet kazanan bu okullar, fakir aristokrat ve subaylarin, kilise soylularinin ve astsubaylarin focuklari veya ba§ibo§ veya öksüz yetim focuklari ifin ilkögretim hizmeti veriyorlardi. Ögretmenler de subaylardan sefiliyordu ve kendilerine i^leri kar^iliginda askeri bütfeden ödeme yapiliyordu. Bu okullar daha etkili oldu ve özellikle Rus §ehir ve köylerinde askerlerin arasinda okuryazarligin artmasina yardim etti. Ancak genel olarak bu okullar ne ögrencilerin ne de ögretmenlerin fok ilgi gösterdigi okullardan degildiler. Aksine, genf aristokratlarin devam etmemek ifin ellerinden gelen her §eyi yaptiklari okullardi. Nitekim 1744'te bunlardan sadece sekiz tane kaldi.9
Petro döneminde ayrica Bilimler Akademisinin kurulmasi ifin zemin hazirlanmi§, konuyla ilgili kararlar alinmi^tir ancak afilmasi £arife I. Katerina döneminde (17271741] Ocak 1728'de gerfekle§mi§tir. Okulun amaci, ba§ta matematik olmak üzere, fizik, tarih, hukuk ve be^eri bilimi gibi birfok degi^ik konuda egitim vermek ve bilimlerin geli^mesine katkida bulunmakti.10 Petro'ya göre Akademi hem bilimsel fali^malarin hem de egitimin verilecegi bir kurum olmaliydi. Ancak daha sonraki dönemlerde St. Petersburg'daki akademi ifin ögrenci bulmak fok zor hale geldi. Böylece akademiye hazirlik okulu niteligindeki gimnazyum her siniftan ailelerin, örnegin marangozlarin, askerlerin, demirci ustalarinin, hatta Prens Aleksandr Danilovif Men^ikov'un topraklarindaki köylülerin focuklari kabul edilmeye ba^landi. Ayrica Akademi, özellikle aristokrat focuklarin ilgisi noktasinda her zaman Kadet Okullarinin gölgesinde kaldi. Bunun en önemli nedeni Kadet Okullarindan mezuniyetin buradaki ögrencilere dogrudan subay unvani saglamasiydi.11
Temmuz 1731'de afilan Kadet (Subay] okullari da modernle^menin, özellikle de q askeri egitimde reformun bir diger önemli parfasi idi. Mare^al Kont Burkhard Christoph g von Münnich (1683-1767] tarafindan organize edilen okullarin amaci, fok erken ya^tan m z itibaren aristokrat focuklarina askerlik sanatinin ögretmek ve onlara askeri egitim
H ^ j
Cn ° m vermekti. Ögrenciler, Rusya, Livonya ve Estonya eyaletlerinden 13-18 ya^lari arasindan
a: a? ©
9 Roucek, "Education in Czarist Russia," 7-45; Isabel De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System by Catherine II," The Slavonic and East European Review 57/3 (1979]: 369-395. |4S| 10 Paul Dukes, The Making of Russian Absolutism 1613-1801 (London, New York: Longman, 1990], 102-105; PSZRl,
Sobraniye 1, 7, No 4443 (1724].
11 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 371.
sefilecek 200 focuktan ve genften olu^acakti. 1762'de 600 ögrencisi vardi. Okulda esas olarak aritmetik, geometri, fizim (harita vs.), yapi i^leri (kale), topfuluk, eskrim, at biniciligi ve askeri sanat ifin gerekli diger bazi dersler ögretilecekti. Bunlarin di^inda politik ve sivil egitim ifin yabanci dil, tarih, cografya, hukuk, dans, müzik ve diger faydali konular verilecekti. Kadet okulunun müdürü Prens B. G. Yusupov tiyatroya merakli birisi idi. Elizabeth döneminde kadet ögrencileri hem Rus hem de yabanci birfok oyun sahnelediler ve amatör bir tiyatro grubu kurdular.12
Kadet Okullarinin gölgesinde kalan Bilimler Akademisi'ne ilgiyi arttirmak ifin hazirlik i^levi gören gimnazyuma vergi ödeyenler di^inda kalan her siniftan aday ifin 1747'de 20 burs verilmesi kararla^tirildi. Aristokratlar ve raznofintsy (hifbir gruba dahil olmayan, Kilise mensuplari, askerlerin focuklari vs. killer) ise belli bir ücret mukabilinde okula girebiliyorlardi. Böylece gimnazyum, eskiden oldugu gibi, mütevazi kökenli ki^ilerin focuklari ile dolmaya devam etti. Bunlar arasinda Akademi'nin Müdürü Kirill Razumovsky'nin topraklarinda ya^ayan köylüler de vardi. Ama Akademi'nin de burs vermesine ragmen hem Akademi hem de gimnazyum, yeteri kadar ögrenci fekemedi. Bunun üzerine yüksekögretimdeki eksikligi gidermek ve daha cazip hale getirmek ifin 1755'te Moskova Üniversitesi kuruldu.13
Yukarida bahsi gefen ve Elizabeth döneminde Ocak 1755'te, Peter ^uvalov'un kuzeni Ivan ^uvalov'un fabalari ve I. Elizabeth'in onayi sonucu afilan Moskova Üniversitesi'nin kurulu§ amaci, isteyen aristokratlara ve raznofintsye Avrupa üniversiteleri örneginde egitim vermekti. Üniversitede ba^lica üf fakülte bulunacakti: tip, hukuk ve felsefe fakülteleri (bu fakülte fatisi altinda felsefe di^inda ahlak, metafizik, fizik ve tarih dersleri okutulacakti). Moskova Üniversitesi daha sonraki dönemlerde birfok aydinin yeti^mesinde önemli roller oynadi. Ayrica, Rusya'nin ilk Milli Egitim Bakani olan Ivan Ivanovif §uvalov (1727-97), biri aristokratlarin focuklari, birisi de serfler harif bütün diger kesimlerin egitim alabilecegi orta ögretim kurumlarinin (gimnazyumlarin) kurulmasini önerdi.14 St. Petersburg'da oldugu gibi, Moskova'daki üniversiteye de klasik gramer okullarindan ve ayrica gimnazyumdan ögrenciler alindi. Ögrencilerin fogu yoksul ailelerdendi. 1767'e kadar egitim dili Latince ve Fransizca idi. St. Petersburg'daki gibi, Moskova Üniversitesi'nin ilk yil ögrencileri de genellikle gramer okullarindan temin edildi. Daha sonraki dönemlerde ise gimnazyumdan ögrenciler alindi. Ama bunlara o
ragmen ögrenci sayisi oldukfa azdi. Daha sonra 1758'de St. Petersburg'a Sanat Akademisi g
afildi. Moskova Üniversitesi gibi buraya da köylülerden, raznofintsyden ögrenciler alindi. m ^ Ögrenciler, burada resim, mimari, heykeltira^lik, mühendislik, müzik egitimi aldilar. Bu ° m okullardaki ögretmenlerin fogu yabanci idi. Ama De Madariaga'ya göre, bu ögretmenlerin 02 ^ w
12 PSZRl, Sobraniye 1, Tom 8, No 581 (1731).
13 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 371.
14 PSZRl, Sobraniye 1, Tom 14, No 1043 (1755).
|49|
fogu etik olarak uygun olmadigi gibi, entelektüel anlamda da yeterince nitelikli degildiler.15
Egitim, her ne kadar toplumun degi^ik katmanlarindaki insanlar ifin firsatlar sunsa da en büyük katkisi aristokrat focuklarina olmu^tur. Aslinda en ba^tan beri de amaci biraz agirlikli olarak bu siniftan askeri ve bürokratik bir elit yaratmakti. Petro döneminden beri fikarilan kanunlar da egitimin bu amacina hizmet etmi^tir. Örnegin Moskova üniversitesi mezunlari, Derece/Rütbeler Tablosundaki (Табель о рангах]16 memuriyetlerden 12-14 arasindaki kadrolara tayin edilmi^tir. Daha ba^arili olanlara ise 10. Derecedeki kadrolar tahsis edilmi^tir. Soyluluk unvani olmayip askeri görevler ifin gönüllü olanlara ise 6 ayin sonunda 14. derece verilmi^tir ki bu subay unvanina e^itti ve böylece babadan ogula gefecek §ekilde soyluluk anlamina geliyordu. Profesörler 7. derecede idiler ve bu, sivil kadrolar ifin miras birakilabilir bir kadro demekti. Akademilerin mezunlarina da benzer ayricaliklar verilmi^tir.17
Petro'dan sonra, modernle^me ve egitim baglaminda en fok katki yapanlardan veya üzerinde konu^ulan liderlerden biri de II. Katerina idi. 1762'den 1794'e kadar iktidarda kalan Katerina, genel olarak "aydin despot" bir lider görüntüsü vermiß ve egitime baki^i da bu ferfevede olmu^tur. Onun döneminde hem modernle^me fabalari hem de egitimdeki reformlar, büyük oranda Aydinlanma £agi felsefesinin etkisi altinda kalmi^tir. Darbe ile e§i III. Petro'yu devirip iktidari ele gefirdikten yakla^ik bir hafta sonra, Fransa'daki entelektüellerle arasi iyi olan D. A. Golitsyn araciligi ile Diderot'u ve daha sonra da I. I. §uvalov araciligi ile Voltaire'i St. Petersburg'a davet etmi^tir. Katerina'nin aydinlanmacilara bu ilgisi hem ki^isel hem de politik nedenlere dayanmaktaydi. Rusya'ya gelmeden önce ailesi tarafindan tam bir orta sinif üyesi gibi yeti^tirilen Katerina, genf kizligi döneminde Fransizca dil egitimi almi§ ve bu sayede ailesinin de yönlendirmesi ile Fransiz dü^ünürlerin kitaplarini okumaya ba§lami§tir. Bunlarin arasinda Katerina'nin en fok begendigi iki isim, burjuva fevrelerinde de son derece popüler olan Voltaire ve Montesquieu idi. 1751'de hayrani oldugu Montesquieu'nun Kanunlarin Ruhu adli eserini okumu§ ve onu ele^tirel bir §ekilde degerlendirmeye fali§mi§tir. Daha sonra Voltaire ve Diderot ile yazi^maya ba§lami§tir. £arife olduktan sonra da bu isimlerle yazi^malarini devam ettirmi§ hatta Diderot'u Rusya'ya davet ederek, bir kütüphane olu^turmasi ifin ona q yüklüce bir miktar para ödemi^tir. Ayrica, Voltaire'i ve D'Alambert'i sürgün edildiklerinde g korumu§ veya maa^lari kesildiginde maddi destekte bulunmu^tur. £arife, filozoflardan
и
Q m ^
s ° -
D <N1. лд 15 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 372.
09 16 24 Ocak 1722'de ilan edilen "Derece Tablosu," Rusya'nin sosyal ve hizmet hiyerarjisini yeniden düzenledi. Sivil,
askeri, kilise ve saray hizmet statüleri tekrar belirlendi. Aristokratlar ayricalikli bir sinif olmaktan fikti; ayricaliklarini devlete hizmet ederek ve kendilerini egitim yolu veya hizmet yolu ile yetijtirerek kazanmak zorunda kalan bir sinif haline geldi. Örnegin, 1722'de soylu olmayanlarin, ticaret ve üretimde gösterdikleri bajari ile orantili olarak soylu
|50|
unvani alabilmesi kabul edildi. Kezban Acar, Ortafag'dan SovyetDevrimi'ne Rusya (Istanbul: tletijim Yayinlari, 2020], 164.
17 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 373.
sadece, idealizminden ve e^itlik fagrisindan hoslanmadigi Jean Jacques Rousseau'ya ilgi göstermemi^tir. £arifenin aydinlanmacilarla/filozoflarla ili^kilerini inceleyen Ivan K. Luppol'a göre, Katerina'nin filozoflara gösterdigi ilgi ve verdigi destek sadece ki^isel entelektüel ihtiyaflarini tatmin etmeye yönelik fabalar degildi; ayni zamanda, onlar, Katerina'nin, Polonya ve Osmanli Devleti'ni Rusya'ya kar§i koruyan Fransa'dan intikam almasinin ve Avrupa'da Rusya lehine bir kamuoyu olu^turmanin araci idi.18
"Aydin bir despot" imaji fizen Katerina'nin yaptigi en önemli reformlardan biri de egitimin yayginla^tirilmasi ifin fikardigi kanunlardir. Mart 1764'te, Katerina'nin dani^mani ve ayni zamanda onun dönemi boyunca Imparatorluk Sanatlar Akademisi'nin Ba^kanligini yapan Ivan Ivanovif Betskoy'un hazirlamis oldugu, "Her iki cinsten Genf Insanlarin Egitimi ifin Genel Plan"i onaylayip yayimladi. Bu planda, özellikle "yeni bir kusagin" ve "insanin yaratilmasinda egitimin önemine dikkat fekildi. Buna göre, "yeni bir ku§ak" ancak 5 ya^indan 21 ya^ina kadar olan focuk ve genfler, "ailelerinin, cahillerin, zalim ve bozulmus bir toplumun zararli etkilerinden izole edilerek" yaratilabilirdi. Bu amacin ba^ariya ula^abilmesi ifin okullarda profesyonel ve mesleki egitimden ziyade, "iyi vatanda^larin" ve "ba^arili insanlarin" yeti^tirilmesine vurgu yapilmaliydi. Betskoy, iki yil sonra genel Plan'ina, dogumdan genflige focuklarin egitimine dair ilaveler yapti ve bu kez de "en iyi yazarlardan" derledigi bazi önerilerde bulundu. Mesela, fiziksel bakim ifin, hijyen, sadelik, temiz hava, bol giysiler, uygun ve alfak topuklu ayakkabilarin önemine dikkat fekti. Ayrica focuklarin asla dövülmemesi gerektigini, siddet gören focuklarin a§agilanmi§lik duygusu ifinde olacaklarini ve böyle ki^ilerin ise yalan söylemeyi ögreneceklerini ileri sürdü. Bu önerilerin hatta talimatlarin basilip bütün devlet kurumlarina, hatta Kutsal Sinod'a dagitilmasini emretti.19
Katerina, erkeklerin oldugu kadar kadinlarin egitimine de verdigi önemin altini fizmek ifin 1764'te kizlar ifin iki okul afti. Bunlardan ilki, St. Petersburg Aristokrat Kizlari ifin Smol'nii Enstitüsü; ikincisi ise 3. Estate (Özgür köylüler) Kizlari ifin Novodevif'ye Okulu idi. Saint Cyr of Madame de Maintenon'i model alan St. Petersburg Smol'nii Enstitüsü, Rusya'da kizlar ifin afilan ilk okuldu. Okulun ders programinda kutsal metinlerin ve ilmihal kitaplarinin yani sira, görgü kurallari, ahlak, yabanci diller, müzik ve dans dersleri vardi. Burjuva sinifinin kiz focuklari ifin de ayni okullar afildi ancak onlarin ders programindan mimarlik, soy kütügü fali^malari gibi dersler fikarildi.20 o
Bunlar di^inda Katerina, 1766'da Kadet Okullarini yeniden düzenledi. Buna göre, §
focuklar bu tür okullara fok daha genf yasta alinacaklar ve 21 yasina kadar egitim Q m z
A02 -
göreceklerdi. Okullarin ders programlari da revize edildi: önceki derslere, doga bilimleri, ^ m
18 Ivan K. Luppol, "The Empress and the Philosophe," in Catherine the Great: A Profile, ed. Marc Raeff (Macmillan: London, 1972), 43-46. |51|
19 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 376.
20 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 378-379.
felsefe, ahlak, tarih, uluslararasi hukuk gibi dersler eklendi. Bu yeniden düzenlemeyle Berlin Academy des Nobles veya Paris'teki Ecole Militaire Royale'i andiran Kadet okullari, yeni kimlikleriyle, sadece askeri bir okul olmaktan fiktilar; ayni zamanda sivil ve siyasi bir okul haline de geldiler. Kadet okullarindaki egitim, Denizcilik Kadet okullari ve Mühendislik ve Topfuluk okullarini da etkilemi^tir. Katerina, egitim politikalarinda Fransiz dü^ünürleri kadar, hatta onlardan daha fazla Johann Basedow gibi Alman bilim insanlari ve entelektüellerinden etkilenmi^tir. 1774'te egitimde sadece Basedow'un görü^lerini esas alan bir egitim sistemi kabul edilmi^tir. 21
Katerina 1775 fikardigi bir kanunla egitimin yayginla^masi ifin bir adim daha atmi§ ve Yerel Hükümetler Bildirisi ile gubernia (vilayet] ve uyezdlerde (daha fok kazaya kar^ilik gelebilecek idari birim] okul afma i^inin Sosyal Refah Komisyonlarinin sorumlulugunda oldugunu belirtmi^tir. Bu amaf ifin bu komisyonlara ba^langifta 15.000 ruble verilmi§, ayrica mahkemelerin kestigi cezalarin da bu komisyonlarin bütfesine aktarilmasi emredilmi^tir.22
Katerina egitimin kapsamini hem iferik hem toplumsal sinif ve cinsiyetler afisindan geni^letmekle kalmami§, ayni zamanda amacini da döneminin "aydinlanma ruhundan" etkilenerek yeniden tanimlami^tir. 5 Agustos 1786'da fikardigi kanunla, egitimin i^levini yalnizca, "sade ve rasyonel bir Yaratici kavramini, onun kutsal kanunlarini ve imparatora sarsilmaz bir sadakatin ve anavatana gerfek bir bagliligin temel prensiplerini anlatmak"la sinirli tutmami§, ayni zamanda egitimin, birfok bilgi ile insanin zihnini aydinlatmak, iyiyi yapmak ifin insanlara rehberlik etmek ve sosyal ileti^imi saglamayi da amaflamasi gerektigini belirtmi^tir. Egitimi, dini ve politik ideolojinin ve sosyal ve ahlaki degerlerin bireylere aktarilmasi ifin bir araf olarak gören farife, eyaletlerde halk okullari (narodniye ufilitsa) adi altinda egitim kurumlarinin kurulmasini ve bu okullarin yüksek ve a§agi seviye olmak üzere iki gruba ayrilmasini emretmi^tir. Okullarda okutulacak konular ise vatanda^lik bilgisi (2. sinifta], Rusfa gramer, dünya tarihi, cografya ve kompozisyon idi. Ayrica programda geometri, makine, in^aat bilgisi, fizik ve doga tarihi gibi dersler de vardi. Bu kanunun en önemli maddesi egitimin ana dilde olmasi idi.23 19. yüzyilin ikinci yarisinda Rusfanin egitimde zorunlu dil olarak kabul edilmesi ile kar§ila§tirildiginda, bu uygulama son derece ilericidir. Katerina öldügü zaman okullarin sayisi 550, toplam ögrenci sayisi ise 60.000 idi. Bunun 20.000'i kilise okullarinda, 12.000'den fazlasi da askeri okullarda okuyan ögrencilerden olu^makta idi. Geri kalani ise 1786'da fikarilan kanunla afilan okullarin ögrencileri idi.24
21 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 379.
22 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 380.
23 PSZRl, Sobraniye 1, Tom 22, No 16421 (1786).
24 Dukes, The Making of Russian Absolutism, 186.
Bu kadar reforma ve adima ragmen Katerina bazilari tarafindan egitimi zorunlu kilmamakla suflanmistir. Isabel de Madariaga'ya göre bunun en önemli nedeni, zorunlu egitimin uygulanmasini saglayacak yeterince okul olmamasiydi. Kaldi ki, ona göre, ilkögretimi zorunu kilan Prusya (1763) ve Avusturya (1774) gibi ülkeler de bunu, maliyetinden dolayi, ücretli yapmak zorunda kalmislardir. Bu yüzden bu ülkelerde, zorunlu egitim, ücretsiz olmadigi ifin bir haktan ziyade özellikle yoksul kesimler ifin bir yük haline gelmistir. Bu yüzden Rusya'da öncelik zorunlu egitime degil, ücretsiz egitime verilmistir.25 Hatta Katerina döneminde öksüz ve yetimler ifin ilkokullar da afilmi$tir. Bu okullarin finansmanini saglamak ifin £arife, 100 bin ruble bagis yapip, bu okullar ifin ayrica yillik 50.000 rublelik bütfe ayirmistir. Bunlara ilaveten, Demir Madenleriyle ünlü Prokofiy Akinfeevif Demidov gibi ülkenin varlikli isimlerinden de bu okullar ifin paralar bagi$lanmi$tir. Bu okullarda 1917'e kadar öksüz ve yetim focuklar ifin egitim verilmeye devam edilmi$tir.26
Bu tür bagislarla ve devlet finansmaniyla belli gruptaki focuklar ifin egitim saglayan kurumlar di$inda, Rusya'da orta ve yüksekögretim herkes ifin 1829'a kadar ücretsiz sunulmustur. Ilkokullar ise Sovyet Hükümeti, proleter olmayanlardan ücret talep edinceye kadar parasiz devam etmi$tir. Ingiltere, 1870'de zorunlu egitime gefmis ama ücretsiz egitime ancak 1881'de baslamistir. Fransa'da ise ücretsiz ilkokul egitimine ancak 1882'de gefilebilmistir. Polonya'da ise ilkokul egitimi 1775'te ba$lami$ ancak zorunlu egirme ancak 1919'da gefilmistir.27
2) 19. ve 20. Yüzyildaki Reformlar
18. yüzyilda gerfeklestirilen egitim reformlari 19. yüzyilda da devam etmi$tir. Bu anlamda afilisi yüzyilin ilk fari I. Aleksandr (1801-1825) yapmistir. Aleksandr sadece liberal egilimli degil, ayni zamanda reform yanlisi bir liderdi. Bunda Aydinlanma £agi ve Fransiz Ihtilali ile yayilan fikirlerin önemli bir etkisi vardi. Egitim alaninda ilk yapilan reform, Ocak 1803'te fikarilan bir kanunla egitim yaygin hale getirilmesiydi. 1792'deki Fransiz Yasama Meclisine sunulan bir taslaktan esinlenerek hazirlanan kanuna göre köylerden sehirlere kadar her yerde, her sinifin fikarlari ve görevleri dogrultusunda dört tip okul afilacakti. Bunlardan ilki devlet köylerinde (devlet serflerinin yasadigi) kiliseler tarafindan afilacak kilise okullari idi. Bu okullarin masraflari ve bakimi kiliseye ve yerel halkin saygin kisilerine aitti. Toprak sahiplerine ait köylerde ise okullarin bakimindan °
"aydin ve iyi niyetli" toprak sahiplerinin kendileri sorumlu idi. Ikinci tür okullar her §
uyezdde olmasi gereken bölge okullari idi. Bu okullarin müdürü dogrudan o bölgedeki q m z
A02 -
üniversite tarafindan atanacakti. Üfüncü tür okullar ise her eyalette, temel egitim ^ ™
25 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 395.
26 N. Rumyantseva, et al., "State Reforms in the Field of Education in Russia (Late 18th-Early 19th Centuries)," Journal |53| of History Culture and Art Research 7/1 (2018): 48-49.
27 De Madariaga, "The Foundation of the Russian Educational System," 395.
okullarina ilaveten afilmasi gereken orta ögretim kurumlari gimnazyum idi. Bunlarin idaresinden de eyalet yönetimi sorumlu idi. Ayrica ayni kanuna göre, her okrugda sanat ve bilimler egitimi ifin üniversiteler afilmasi kararla^tirildi.28 Afilan bu okullardan gimnazyumlar, 1804'den 1918'e kadar zorunlu orta egitim kurumlarindan biri idi. Egitim süresinin 4 yila (1830'larin ortasindan itibaren ise 7 yila] yayildigi bu okullarda Latince, Almanca ve Fransizca gibi dil derslerinin yani sira, tarih, cografya, istatistik, dogal bilimler, matematik ve fizik dersleri de verilmekteydi. 1819'dan itibaren ise bu derslere ilaveten din kültürü ve Rusfa dersleri de verilmeye ba§lanmi§tir.29
Aleksandr'in yeni bir ivme kazandirdigi modernle^me ve egitimde reform süreci, onun Aralik 1825'te ölümü üzerine ba§a gefen I. Nikolay zamaninda kismen kesintiye ugradi. Nikolay'in ki^iligi ve dünya görü^ü kadar, döneminde patlak veren 1830 ve özellikle de 1848 Ihtilalleri ve bu ihtilallerden duyulan endi^enin sonucu olarak, modernle^menin bir ta^iyicisi ve yansimasi olmaktan fok, hem büyüyen bürokrasi ifin kadrolar yeti^tirmenin hem de resmi ideolojinin bir araci haline geldi
Rus tarihfisi Nikolay Riasanovsky'nin ifadesi ile £ar I. Nikolay, kendisini Ortodoks kilisesine ve otokrasiye adami§ bir liderdi. Davrani^lari ve kararlarinda Hiristiyan etiginin ve ifinde büyüdügü aristokrat normlarinin büyük bir etkisi vardi. Nikolay "direkt, pervasiz ve inatfi bir ki^ilige sahipti... Ideali, her §eyin belli bir yerinin oldugu ve belli bir emir komutasinda cereyan ettigi mükemmel bir askeri düzendi." Ayrica, ona göre en küfük sosyal birim olan aileden ulusa kadar herkes ve her §eyin yeri, "Tanri-£ar ve digerleri §eklinde" özetlenebilecek hiyerar^ik bir sosyal düzene ve otokratik bir sisteme göre belirlenmeli idi."30 Bunun ifin Mayis 1826'da egitim kurumlarinin organizasyonu ifin bir komite kurdurur. Ulusal Aydinlanma Bakanligi (Mhhhctcpctbo HapogHoro npocBe^eiHHH] ile birlikte fali^an Komite, Rus egitiminin yayginla^masinda etkili olmu^tur.
Bu noktadan hareketle, Nikolay'a göre egitim, sadece ki^ilerin statüsüne göre degil, Milli Egitim Bakani Kont Uvarov'un 21 Mart 1833'te yaptigi konu^masinda da ifade ettigi üzere, "Ortodoksluga, otokrasiye ve resmi ideolojiye uygun olmali idi."31 18 §ubat 1831'de fikarilan Yabanci Egitimin Kisitlanmasi Hakkindaki Kanun, 26 Temmuz 1835 tarihli Rus Üniversiteleri Hakkindaki Kanun ve 23 Ocak 1851'de Nikolay'in yüksekögretim ° üzerindeki kontrolü artirmaya yönelik direktifleri bu amaca yönelik adimlardi. Ilk kanun z 10-18 ya§ arasindaki ögrencilerin yurtdi^inda egitim almasini yasakladi, fünkü yurt
q m z; di^ina giden genf insanlar Rusya'ya en suni fikirlerle dönmekte ve ülkelerinin gerfek
g ° «
oi a? © _
28 PSZRl, Sobraniye 1, Tom 27, No 20597 (1803].
29 Mehmet Özberk, "Rus Egitim Sisteminin Kurucusu K. D. Ujinski Üzerine," MSGSÜ Sosyal Bilimler Dergisi 1/23 (2021]:
- 454.
|54|
30 Christine D. Worobec, Peasant Russia: Family and Community in the post-Emancipation Period (New Jersey: Princeton University Press, 1991], 175.
31 Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosve$feniya, 1833-1855 (Sankt Peterburg, 1864], 2.
ihtiyaflarindan habersiz onun kanunlarina, geleneklerine, düzenine ve genellikle diline yabanci hale gelmekte idi. Bu kurala uymayanlar askeri hizmete veya hükümet hizmetine girmekten menedileceklerdi.32 Ikinci kanun, üniversiteleri ders programlarindan, profesörlere ve üniversite yönetimine kadar her seyi devletin kontrolü ve denetimi altina koydu. Her üniversitede (bu dönemde sadece St. Petersburg, Moskova, Kiev, Kazan ve Harkov'da üniversiteler vardi) far tarafindan atanan ve kurumu ve falisanlarini gözetleyen bir yüksek müfettis ve bir de kontrolör vardi. Üniversitelerde akademik kadro Milli Egitim Bakanligi tarafindan atanmakta idi; hazirlanacak tezler ve yayinlar sansür denetiminden gefirilmek zorunda idi.33
1848 ihtilallerinden sonra Nikolay üniversiteler üzerindeki kontrolü daha da arttirdi. Üniversite rektörlerine ve dekanlarina dersleri kontrol etme ve ögretim üyelerinin performansini ölfme yetkisi verdi: Her profesör, yönetime dersler baslamadan önce dersin konusunu, kapsamini, araligini ve egitim metotlarini afiklayan bir ders programini vermek zorundaydi. Rektörün onayi olmaksizin hifbir ders programi uygulanamazdi. Teolojik ve felsefi dersler bunun disinda idi. Bu derslerin programlari Ortodoks kilisesi ve Milli Egitim Bakanligi tarafindan incelenmek zorunda idi.34
Egitim üzerindeki bu kontrol 1855'te iktidara gelen II. Aleksandr (1855-1881) döneminde büyük oranda kalkti. Kirim Savasi'nda alinan yenilgiyi, Rusya'nin birfok afidan geri kalmisligina baglayan II. Aleksandr, egitim de dahil birfok alanda bir dizi reform baslatti. Ilk el attigi konu serflik, ardindan egitim idi. Hatta Kirim yenilgisinden dolayi egitim alaninda ilk askeri egitime egildi. Krineder baskanliginda Temmuz 1855'te askeri bir komisyon kuruldu. Bu komisyonun üyelerinden biri de 1861'den itibaren Savas Bakani olarak reformlara damgasini vuracak Dmitriy Alekseyevif Milyutin idi. Orduda "taktik kabiliyeti, fabuk karar vermek ve hareket etme yetenegi" gibi konulara önem veren Milyutin, özellikle subaylarin egitimine agirlik verdi.35
Bunda özellikle 1864 Kanunu'nun mühim bir payi vardir. Bu kanunla yerel meclisler olan zemstvolara egitim konusunda önemli bir görev ve inisiyatif verilmistir. 1864 Kanunu ile "zemstvolara kendi kendilerine yönetim ve okullari insa etme ve finanse etme, ögretmenler ise alma, ders kitaplar alma vs. hakki verilmistir. Ancak bu yetkilerine ve haklarina ragmen zemstvolarin isleyisi, merkezi hükümetler tarafindan kontrol edilmeye falisilmis, engellenmistir. Örnegin ders kitaplarinin sefimine müdahale edilmis, °
zemstvo gelirler topraktan alinan vergilerle sinirlanmis ve zemstvo temsilcilerinin yerel -
okul meclislerine katilimi azaltilmistir. Zemstvolarla bir yandan da cehalet ve D 3
32 PSZRl, Sobraniye 2, Tom 6, No 4364 (1831).
33 PSZRl, Sobraniye 2, Tom 10, No 8337 (1835). -
34 Sofineniya T. N. Granovskogo, 3. bs., C. 2 (Moskva, 1892), 457-62. I55l
35 Bruce W. Menning, Bayonets Before Bullets: The Imperial Russian Army, 1861- 1914 (Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press, 1992), 8; PSZRl, Sobraniye 2, Tom 49, No 52985 (1874).
o
Q Z Ö
a m ^
< o ^ g ° «
ci a? ©
umursamazlik ifinde olan bazi köylülerin nefretine de maruz kalmi^lardir."36 Ben Eklof'un verdigi bilgilere göre, bu müdahalelere ragmen zemstvolar ilkögretim konusunda, yereldeki aydin, doktor, agronomist ve egitimcilerle de i§ birligi iferisinde 50k ba^arili i^lere imza atmi^lardir. Zetmstvolarin ve yerel e^rafin veya bürokratlarin egitime verdigi destek, modernle^me ve egitim afisindan bir kirilma noktasi te^kil eder. Her §eyden önce, egitim i^inin artik sadece devletin ön ayak oldugu bir alan olmaktan fiktigi; toplumun fok daha fazla sayida kesiminin egitim i§ine dahil olduklari görülür. Egitim, hälä modernle^menin bir aracidir. Ancak hem hedef kitle afisindan hem de egitime yön ve destek veren aktörler afisindan, sadece devletin yön verdigi bir alan degil, toplumun birfok kesimini ifine alan bir süref haline gelmi^tir.
Ilkögretimin yayginla^masi ifin zemstvoya verilen destegin, kisitli da olsa, tek nedeni, II. Aleksandr'in Kirim Sava^i'ndan agir bir yenilgiyle fikan ülkesini yeniden güflü kilmak amaci degildi; ama bu amafla ilintili §ekilde, ordudaki reformlara paralel olarak, silah kullanabilecek okuma yazma bilen askerlere duyulan ihtiyacin da önemli bir payi vardi. Netice itibariyle zemstvolarin ve yerel e^rafin/bürokratlarin vermiß oldugu destekle, a^agidaki tabloda da görülecegi üzere, 19. yüzyilin ikinci yarisindan itibaren ilkögretim okullarinin ve ögrencilerinin sayisi giderek artmi^tir.
Tablo 1: ilkögretimdeki Geli^me37
1856 1878 1896 1911
Okullarin sayisi 8,227 24,853 87,080 100,749
Ögrencilerin Sayisi 4.508,002 1.065,889 3.804,262 6.629,978
Kizlarin orani 8,2 17,7 21,3 32,2
Ögrencilerin nüfusa orani 143 77 33 24,1 (100.000'de)
Okullarin nüfusa orani 7,762 3,299 1,443 1,499
Bu arti^la birlikte okuma yazma bilen askeri personelin sayisi giderek artmi^tir. 1874'te %21; 1884'te %25,5; 1894'te %37,8, 1904'te %55,4, 1913'te ise %67,8 idi. Ayni arti§, 1897 Nüfus sayimina göre toplumun genelinde de vardi:
Tablo 2: 1897 Nüfus Sayimina Göre Okuma Yazma Orani (Milyon)
Ya? Erkek Kadin Toplam Nüfus (Milyon)
Erkek Kadin Toplam
Toplam 29,3 13,1 21,1 62,5 63,1 125,6
10-19 45,5 21,8 33,5 13,1 13,4 26,5
20-29 44,9 19,5 32,3 10,0 10,02 20,2
30-39 39,5 15,7 27,6 7,9 7,9 15,8
|56|
36 Ben Eklof, "Peasant Sloth Reconsidered: Strategies of Education and Learning in Rural Russia before the Revolution," Journal of Social History 14/3 (1981): 357.
37 Eklof, "Peasant Sloth Reconsidered," 372.
40-49 33,2 12,6 22,9 5,9 5,8 11,7
50-59 26,5 11,1 18,7 4,1 4,2 8,3
60 ve üstü 20,0 9,7 14,8 4,2 4,4 8,6
Tablo 3: Kent-Kirsal Okuma Yazma Orani (1897 Nüfus Sayimi)38
Yas Erkek Kentteki Kadin Toplam Erkek Kirsaldaki Kadin Toplam
Toplam 54,0 35,6 45,3 25,2 9,8 17,4
10-19 72,4 55,6 64,1 41,1 17,1 29,1
20-29 66,2 48,5 59,4 38,5 14,7 25,9
30-39 64,2 40,2 53,0 34,7 11,7 22,9
40-49 58,8 33,5 46,7 28,0 9,0 19,1
50-59 58,8 31,8 42,2 22,5 8,2 15,3
60 ve üstü 47,2 25,8 35,1 17,1 7,2 12,1
1881'de II. Aleksandr'in bir devrimci tarafindan öldürülmesi ile tahta gefen oglu III. Aleksandr döneminde ise (1881-1894), I. Nikolay döneminde oldugu gibi hem modernlesme hem de egitim reformlari anlaminda yine duraksamalar ve baskilar görülmüstür. Reform karsiti muhafazakar politikalarin izlendigi bu dönem, bir önceki dönemde yapilan bütün reformlarin askiya alinmasina, Rus olmayan halklara karsi Ortodokslastirma ve Ruslastirma politikalarinin izlenmesine, sadece basinin degil, üniversitelerin ve genel olarak bütün egitim kurumlarinin siki denetim altina alinmasina sahitlik etmistir.
III. Aleksandr birfok alanda oldugu gibi egitim politikalarinda da Kutsal Sinod'un basindaki Konstantin Pobedonostsev'in etkisi altinda kalmistir. Hem Pobedonostsev hem de akil hocaligini yaptigi III. Aleksandr, egitimi Rus olmayan halklarin "modernlestirilmesinin" ve bu yapilirken asimile edilmesinin bir araci olarak görmüstür. Bu baglamda St. Petersburg üniversitesinde Türkoloji Kürsüsü kurulmustur. Ancak bu kurumda görev alan herkes, egitimin islevi ve rolü konusunda merkezle ayni görüste degildi. Örnegin, üniversite profesörlerinden Vasili D. Smirnov, Rus entelektüellerinin, Müslüman din adamlarinin, Müslümanlarin modern egitimi ve Ruslastirilmasinin araci olabilecegi yönündeki görüslerini elestirmis, Tatarca seküler kitaplar ve dergiler fikarmistir. Smirnov, egitimi asimilasyonun degil de yerel kültürlerin gelisimi ve
o
aydinlanmasinin bir araci olarak görürken, Nikolay Ivanovif Ilminskiy, merkezin ^
görüsüne paralel olarak egitime oryantalist bir bakis afisiyla yaklasmis ve onu ^r
asimilasyon ve Ruslastirma amacina hizmet edecek bir araf olarak görmüstür. 1842'de ^ g ^ Kazan Akademisini kuran Ilminskiy, burada yerli halka Hiristiyanligin ögretilmesi if in g © onlarin dilinin kullanilmasi gerekir düsüncesinden hareketle, Rus olmayan halklara
38 Eklof, "Peasant Sloth Reconsidered," 362-363.
|57|
dillerini fali^ma olanaklari vermi^tir. Bu dogrultuda Akademide Türkfe, Mogolca, Kalmukfanin yani sira Almanca, Ibranice ve Fransizca dersleri verilmi^tir. Ortodoks kilisesinin bir üyesi olan ve misyonerlik faaliyetlerine öncülük etmis Ilminskiy, "Rus egitimi ve dili almamis bir fanatik, uygar bir Rus-Tatar'dan daha iyidir: daha da kötüsü bir aristokrat ve ondan da kötüsü üniversite egitimi almis birisidir" inancinda idi. Egitim yoluyla "fanatiklerin" ehlilestirilebilecegini dü^ündü ve bu amafla okullar afti. Gaspirali 1881'de Russkoe Musulmanstvo (Rus Isläm Dünyasi] adli eserini yazdiginda Ilminskiy, £ar III. Aleksandr'i Tatarlar arasinda uyanmaya ba^layan milliyetfilik bilinci ve onlarin birle^mesi ihtimali konusunda uyardi. Ilminskiy'e göre, Tatarlar arasinda milli bilincin gelismesinin en önemli nedeni orta ögretim kurumlarinda ve üniversitelerde verilen Avrupa-Rus egitimi idi. Bu görüsten hareketler, Petersburg'u Rus-Tatar okullarinin sinirlandirilmasi konusunda uyardi.39
Bu muhafazakär politikalara paralel olarak, 23 Agustos 1884'te fikarilan "Üniversiteler Kanunu" ile üniversitelerin bir önceki dönemde kazandiklari özgürlüklere ve üniversitelerin bagimsizligina son verildi. Kanuna göre, üniversitelerdeki profesörler, Nikolay döneminde oldugu gibi, Milli Egitim Bakanligi tarafindan atanacakti. Benzer bir sekilde, kasabalarda ve sehirlerde, hatta kurduklari egitim ve saglik kurumlari ile köylerde etkili olan ve 1860'larda ilkögretimin yayginla^masinda önemli rolü olmus zemtsvo üzerindeki hükümet kontrolü de arttirildi. Konuyla ilgili Haziran 1890 tarihli kanunla, zemtsvolarin i^lerini takip etmek ifin her eyalette, vali ve bölge mahkemesi savcisinin da aralarinda bulundugu merkezden atanan birfok eyalet yetkilisinden olu^an bir büro kurulmasi karara baglandi.40 Bu tür baskici politikalarin en önemli nedeni, 1860'larda sonra artan örgütler, sosyal hareketlilik ve protesto kültürü idi. Merkez afisindan egitim kurumlari ve buradaki ögrenciler, artik modernizasyonun bir araci degil, mevcut yapiyi degi^tirmek isteyen birer tehdittiler. Bu nedenle kontrol altinda tutulmalari gerekli idi. Ayni bakis afisinin II. Nikolay döneminde de devam ettigi görülür.
Esasen, 20. yüzyilin ba^larinda daha da yayginla^an egitim, Nikolay'in da dü^ündügü gibi sadece modernle^menin bir parfasi degil, ayni zamanda hatta ondan da fazla milli bilincin olu^masi veya geli^mesinin siyasi sisteme ele^tirinin hem kaynagi hem araci idi. Okullar, ayrica 1860'lardan itibaren Rusya'da popüler olmaya ba^layan q sosyalizmin destek buldugu ve isyanlar ve protestolara dönü^tügü yerler haline g gelmi^lerdi. Örnegin 1901-1902'de St. Petersburg, Harkov ve Kiev üniversitelerinde m z birfok yeni ögrenci olaylari fikmi^ti ve öncekilerden farkli olarak devrimci bir karaktere oq sahiptiler. Kendilerini "insan haklarinin, iscilerin ve zayiflarin" savunucusu olarak 02 ^ tanimlayan ögrenciler, kisi haklarinin garanti edilmesini, hukukun ihläl edilmemesini,
|58|
39 Robert P. Geraci, Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia (Ithaca and London: Cornell University Press, 2001), 49-125.
40 George Kennan, Siberia and the Exile System, Vol. 1 (New York, 1891), 79, 307-308.
mahkemelerde herkese savunma hakki verilmesini istiyorlardi. Ayrica, basin özgürlügü, konusma ve toplanti yapma özgürlügünün saglanmasini, herkese esit egitim hakki verilmesini, kadinlara üniversiteye giris hakki taninmasini, isfiler ifin günlük falisma sürelerinin sekiz saat olarak kabul edilmesini ve onlara grev hakki verilmesini ve bütün halklara-azinliklara Ruslarla esit haklar taninmasini talep ediyorlardi.41
Devlet egitime süphe ile bakarken, 1860'lardan itibaren oldugu gibi, toplumun bazi kesimleri ise onu sadece modernlesmenin degil, ayni zamanda toplumsal dönüsümün önemli bir araci olarak gördüler. Bu yönüyle bazi arastirmacilar, bu son dönemi, egitime bakislari baglaminda, daha fok devletle toplumun egitimli kesimleri (obpfestvo) arasindaki bir fatisma dönemi olarak tanimlarlar. Bazi falismalara göre, ilkögretimden üniversiteye kadar devam eden asamali resmi bir egitim sisteminden yanayken, devlet buna karsiydi. Bazi arastirmalara göre ise devletle yereldekiler arasinda yereldeki egitimin kontrolü ve isleyisi konusunda keskin bir mücadele ve fatisma vardi. Obpfestvo yerel meselelerde daha fazla otonomi talep ederken ve örnegin devletin üniversitelerin özerkligine sinir getirmesine karsi fikarken, merkez de egitim kurumlari üzerinde etkisini arttirmaya falismaktaydi. 1911'de Moskova Üniversitesindeki ögrenci protestolari biraz da bu farkli bakisin veya amaflarin sonucu idi.42
Merkezdekiler egitim kurumlarini toplumsal ve siyasi istikrar ifin birer tehdit olarak algilarken, özellikle zemstvolarda etkili olan zengin kesimler ise egitimi özellikle toplumun alt kesimlerinden kisileri sehirlerin sosyal yapilari ifine fok daha kolay bifimde entegre ederek, istikrara katki saglayacak bir araf olarak görüyorlardi. Robert Thurston, Moskova örneginden yola fikarak, devletle egitimli kesim veya esraf arasindaki fatismayi etkili bir bifimde sunar. Öncelikle sehir esrafinin egitim de dahil hem toplumsal hem de siyasi anlamda neden öne fiktigini afiklar. Onun verdigi bilgilere göre, 1892 fikarilan bir Kanuna göre Moskova ve Petersburg'daki mülk sahibi insanlarindan sadece 3000 ruble vergi ödeyenler oy kullanabilir ve sehir Dumalarinda görev yapabilirlerdi. Öyle ki 1906'dan 1914'e kadar Moskova §ehir Duma'sinda hizmet edenlerin %90'i -326 kisiden 295'i ayni kisilerdi. 1905 Devrimi'nden sonra kurulan §ehir Dumalari genellikle, bu, varlikli, egitimli ve liberal egilimli kisilerden olusuyordu. Bu kisilere göre halkin egitimi, öncelikli bir meseleydi. Bunun tek nedeni, bu kisilerin egitimi kisi haklarindan biri olarak görmesi degildi. Ayrica, egitim sayesinde alt siniflarin sehrin sosyal yapisi ifin daha kolay o
entegre olacagina ve bunun da sosyal ve politik istikrar ve bütünlüge/birlige g
dönüsecegine inanmalariydi.43 Bu kesim, sadece alt kesimlerin egitimine ilgi m ^ göstermemisler, kendi focuklarina da egitim olanaklari sunmuslar, Batidaki fagdaslari AS202 gibi, modern bir dünya görüsüne sahip olup, ögrenmeye, kesfetmeye önem vermisleri 02 ^ w
41 Krasniy Arhiv 75 (1935): 101-103; Krasniy Arhiv 89-90 (1938): 265-279. -
42 Robert Thurston, "Developing Education In Late Imperial Russia: The Concerns of State, "Society", and People in |59| Moscow, 1906-14," Russian History 11/1 (1984): 53-82.
43 Thurston, "Developing Education In Late Imperial Russia," 53-82.
yurt disina seyahat edip; teknolojik yeniliklere büyük bir ilgi göstermi$lerdir. §ehir ve Eyalet Dumalarinda veya zemstvolarinda sadece kendi haklarini savunmakla kalmamislar, ayni zamanda egitim ve saglik temel ihtiyaflarin karsilanmasi, egitimin yayginlasmasi, liseler, ticaret akademileri ve ticaret enstitüsü gibi egitim kurumlarinin afilmasi ve ayakta kalmasi ifin finansal destek vermi$lerdir. Ancak sehirlerde yasayan herkes §ehir Dumalarindakilerle ayni egitim anlayi$ina sahip degildi. Daha küfük ölfekli tüccar sinifi, §ehir Dumalarindaki fok daha zengin kesimlerin aksine, sadece modernlesme karsiti degil, ayni zamanda yaygin egitime hatta kendi focuklarinin ortaokul veya üniversite egitimine de fok az ilgi gösteren ki$ilerdi.44
Rusya'nin merkezinde bunlar yasanirken, yönetimi altina aldigi, Rus olmayan halklarin yasadigi bölgelerde ise egitim, ulusal bilinflenmenin önemli bir araci haline gelmistir. Ilminskiy gibi isimlerin "sarkiyatfi bir anlayi$la" asimilasyon araci olarak gördükleri egitim, özelikle 1905 Devrimi'nden sonra, yerel ve ulusal kültürleri ve kimlikleri geli$tirmeye hizmet eden bir alana dönü$mü$tür. Esasen daha 19. yüzyilin ortalarindan beri, özellikle Volga Tatarlari ve Kirim Tatarlari arasinda yayilmaya baslayan Pantürkizm akimina paralel olarak egitimin bu bölgelerde böyle bir islevi vardi. Bu konuda öncülük eden Volga Tatarlari, Kazak Türklerinin topraklarinda okullar afmislar, bu okullarda ögretmenlik yapmislar ve egitim araciligiyla Pantürkist fikirleri Kazak topraklarina getirmislerdi. Hatta bu fikirleri engellemek ifin Rus hükümeti, 1850'lerde Tatar ögretmenlerin Kazak okullarinda falismalarini yasaklamis ve bunlarin yerine Rus-Kazak okullari afmisti. Fakat Tatar etkisini azaltmak ifin kurulan bu okullar, zaman iferisinde Kazak milliyetfiliginin filizlendigi yerlere dönü$mü$tü. Bunda, Kirim Tatarlarindan Ismail Gaspirali (1851-1914]'nin önemli bir rolü vardi. Rus devletinin Ruslastirma politikasina kar$i fikan Gaspirali, Rus olmayan halklara kendi kültürlerini gelistirme sansi verilmesi gerektigini, bunun ifin de Rus okullarinin kapatilip, yerine halk mektepleri kurulmasi gerektigini belirtmistir. Bu amafla, onun giri$imi ve onun gibi düsünen birfok Türk aydininin destegi ile ilki 1897'de Bahfesaray'daki olmak üzere Orta Asya'da birfok okul afilmistir. Ayni okullar, 1901'de Taskent'te Münevver Kari Abdurrasid Hanoglu (1880-1933] tarafindan afilmistir. 1900'lerde, Mollalarin egemen oldugu Buhara da bile bu okullardan afilmistir. Islah edildikleri ifin Cedit okullari olarak
0 anilan bu kurumlarin sayisi 1894-1905 arasinda 9 iken, 1914'te 5,000'i bulmustur.45
q Böylece egitim 20. yüzyilin basinda sadece devletin elinde, onun basindaki yöneticilerin
z
ö ve bürokratlarin, modernlesme programlari ferfevesinde veya disinda, istedikleri insan
Q m ^
< ö tipini yaratmak amaciyla kullandiklari bir araf olmaktan fikmis, toplumun fok daha farkli
BÄ ■ © ve genis kesimlerinin bir sekilde müdahil oldugu bir alan haline gelmistir.
|60|
44 Pavel A. Buru?kin, Moskova kupefeskiya (New York: £ekov, 1954), 104-105.
45 Mehmet Saray, Kazak Türkleri Tarihi: Kazaklarin Uyanip (Istanbul: Nesil, 1993), 58.
Sonuç
Rusya'da modernleçme, devletin baçindakiler tarafindan baçlatilmiçtir. Egitim ise modernleçmenin hem araci hem de sonucu olmuçtur. Bu baglamda Petro dönemi çok önemlidir. Çûnkû Petro, egitimi, "yeni" devleti için gerekli sivil ve askeri eliti yaratmak için bir araç olarak dü^ünmü^tür. Bu amaçla açtigi okullarda egitim alanlar ki bunlar özellikle aristokrat çocuklariydi hem modernleçmenin hem de egitim reformlarinin hem ürünü hem de daha sonraki dönemlerde taçiyicisi olmuçlardir.
Petro döneminin bir diger özelligi de onun dönemindeki modernleçmenin hem amaci hem biçimi hem de örnek aldigi kurumlar ve bu kurumlarda ögretmen/egitmen olarak görev alanlar açisindan diger dönemlere nazaran çok daha "batili" olmasidir. Özellikle Kuzey Avrupa ve Alman etkisi söz konusudur.
Her ne kadar ondan hemen sonra baça gelen karisi I. Katerina ve kizi Elizabeth döneminde de hem modernleçme çabalari hem de egitim reformlari devam etmiç olsa da modernleçme ve egitim anlaminda 18. yüzyilda ve 19. yüzyilin baçlarinda asil öne çikan dönemler, II. Katerina ve I. Aleksandr dönemleridir. Bu iki dönem, Aydinlanma Çagi ve Fransiz Ihtilali'nden sonra popüler olmaya baçlayan egitim hakki, "aydin" birey yaratma amacinin dillendirildigi ve bu amaç dogrultusunda önemli adimlarin atildigi dönemler olmuçtur. Özellikle ilkögretimin her iki "cins" için eriçilebilir olmasi bu dönemlerde gerçekleçmiçtir.
Modernleçme ve egitim açisindan diger önemli bir dönem de 1855-1881 yillari arasinda hüküm süren II. Aleksandr dönemidir. Bu dönemde modernleçmenin kapsami daha da geniçlemiç, egitim, basin, yayin, hukuk alaninda birçok reform yapilmiçtir. Egitim alanindaki en büyük yenilik, Yahudilere yönelik kisitlamalarin kaldirilmasi (üniversitelerde hukuk, tip gibi bölümlere giremiyorlardi] ve daha da önemlisi egitimin daha önceki dönemlerdekine nazaran bir siçrama yaçayarak çok daha fazla yayginlaçmasidir. Egitim bu dönemde özellikle köylüler için her zamanki dönemden daha fazla eriçilebilir olmuçtur. Bunda üyeleri daha çok varlikli kiçilerden oluçan, zemstvo adi verilen yerel meclislerin okullaçmaya katkisidir. 1850'lerden 1880'lere okullarin sayisi 10 kat, okullardaki ögrenci sayisi da 3 kat artmiçtir.
Ancak bu geliçmelere ragmen Ben Eklof'un ifade ettigi üzere, Rusya'da modernleçme ve bu çerçevedeki egitim reformlari sürekli olmamiçtir. Hem modernleçme ^
hem de egitim politikalari, devletin baçindakilerin veya onlara yakin isimlerin dünya §
görü^lerine; daha da önemlisi onlarin görü^lerine de etki eden, isyan, devrim, savaç gibi < g geliçmelere bagli olarak kesintiye ugramiç, baski altina alinmiçlardir. Dekabrist § oc© Ayaklanmasi, 1848 Ihtilalleri ve Kirim Savaçi yenilgisine çahitlik eden I. Nikolay, suikastlar, sosyalist hareketler, ögrenci protestolarina taniklik eden III. Aleksandr dönemi ve devrim öncesi iççi grevi ve ögrenci olaylarinin fazlaca arttigi II. Nikolay dönemleri l61l modernleçmenin büyük oranda sekteye ugradigi, egitimin modernleçmenin bir aracindan
ziyade, potansiyel bir tehdit olarak algilandigi ve bu baki? afisi yüzünden baski ve kontrol altina alindigi dönemler olmu?tur. Ayni zamanda bu dönemler, modernle?meden sapmalarin ya?andigi, egitimin de resmi ideolojiye göre ?ekillendirilmeye fali?ildigi yillar olmu?lardir. Nikolay döneminde, otokrasi, Rusluk ve Ortodoksluk ekseninde bifimlendirilmeye fali?ilan egitim, III. Aleksandr döneminde özellikle Rus olmayan halklar ifin Rusla?tirma ve asimilasyon araci olarak görülmü?tür.
Bu baskici politikalara ragmen, özellikle 1900'lerin ba?indan itibaren egitime destek ve egitimde özgürlük tarti?malarinin daha da büyüdügü ve 1860'lardan beri zemstvolarla olu?an destek tabaninin giderek büyüdügü ve ülkedeki liberal ve sosyalist egilimli kesimlerle devlet arasinda bir fati?ma alani haline geldigi görülür. Petro zamaninda egitim ba?ta olmak üzere modernle?me yanlisi olan devlet, 1880'lerden itibaren egitimi giderek artan oranda baski, kontrol ve asimilasyon gibi kelimelerle baglantili bifimde görmü?tür. Bu sürefte 1905 Devrimi bir kirilma noktasi olmu?, Rusya'da anayasal monar?iye gefi?le birfok alanda oldugu gibi egitimde de bazi özgürlükler ve haklar taninmi? ama bunlar sürekli olmami?tir. Artan gerilim, 1917 Devrimi'ne kadar sürmü?tür.
^ ^ ^
Beyanname:
1. Etik Kurul Izni: Etik Kurul Izni gerekmemektedir.
2. Katki Orani Beyani: Yazar, makaleye ba?kasinin katkida bulunmadigini beyan etmektedir.
3. fikar £ati$masi Beyani: Yazar, herhangi bir fikar fati?masi olmadigini beyan etmektedir. Declarations:
1. Ethics approval: Not applicable.
2. Author contribution: The author declares no one has contributed to the article.
3. Competing interests: The author declares no competing interests.
^ ^ ^
KAYNAKfA
Jurnal Ministerstva Narodnogo Prosvepfeniya, 1833-1855. Sankt Peterburg, 1864. q Krasniy Arhiv 75 (1935): 101-103. a Krasniy Arhiv 89-90 (1938): 265-279. m z PSZRi (Polnoe Sobranie Zakonov Rossiyskoy Imperii). Sobraniye 1. Tom 7. No 4443 (1724) 3 ° ™ PSZRi. Sobraniye 1. Tom 8. No 5811 (1731).
2 a^ ©
PSZRi. Sobraniye 1. Tom 14. No 10436 (1755). PSZRi. Sobraniye 1. Tom 22. No 16421 (1786). |6Z| PSZR Sobraniye 1. Tom 27. No 20597 (1803).
PSZRi. Sobraniye 2. Tom 6. No 4364 (1831).
PSZRi. Sobraniye 2. Tom 10. No 8337 (1835). PSZRi. Sobraniye 2. Tom 49. No 52985 (1874).
Acar, Kezban. Ortafag'dan Sovyet Devrimi'ne Rusya. istanbul: iletisim Yayinlari, 2020. Buruskin, Pavel A. Moskova kupefeskiya. New York: £ekov, 1954.
Chrissidis, Nikolaos. "A Jesuit Aristotle in Seventeenth-Century Russia: Cosmology and the Planetary System in the Slavo-Greco-Latin Academy". in Modernizing Muscovy: Reform and Social Change in Seventeenth-Century Russia, edited by Marshall Poe and Jarmo Kotilaine, 391-416. London and New York: RoutledgeCurzon, 2004.
Crumney, Robert O. The Formation of Muscovy, 1304-1613. London, New York: Longman, 1987. De Madariaga, Isabel. "The Foundation of the Russian Educational System by Catherine II." The Slavonic and East European Review 57/3 (1979): 369-395.
Dowler, Wayne. A History of Education in Modern Russia: Aims, Ways, Outcomes. Bloomsbury Publishing, 2021.
Dukes, Paul. The Making of Russian Absolutism 1613-1801. London, New York: Longman, 1990.
Eklof, Ben. "Peasant Sloth Reconsidered: Strategies of Education and Learning in Rural Russia
before the Revolution." Journal of Social History 14/3 (1981): 355-385. Eklof, Ben. & Elena Lisovskaya. "Russia's Involuted Pathstoward and within Educational
Modernity." European Education 52/3 (2020): 185-192. Fleener, Erin M. Peter the Great as a Constructive Revolutionary. Western Oregon University, 2007.
Geraci, Robert P. Window on the East: National and Imperial Identities in Late Tsarist Russia. Ithaca and London: Cornell University Press, 2001.
Hans, Nicholas. The Russian Tradition in Education. London: Routledge, 2011.
Hans, Nicholas. History of Russian Educational Policy (1701-1917). Russell & Russell, 1964.
Holmes, Brian H., Gerald Read & Natalya Voskresenskaya. Russian Education: Tradition and
Transition. Taylor & Francis, 1995. Kennan, George. Siberia and the Exile System. Vol. 1. New York, 1891.
Luppol, Ivan K. "The Empress and the Philosophe". In Catherine the Great: A Profile, edited by
Marc Raeff. Macmillan: London, 1972. q
4.
Mardin, $erif. Türk Modernlepmesi: Makaleler 4. istanbul: iletisim Yayinlari, 2005. g
Menning, Bruce W. Bayonets Before Bullets: The Imperial Russian Army, 1861-1914. Q m z
< ^ >-
Bloomington, Indianapolis: Indiana University Press, 1992. g ° pa
Ot- CT^ ©
Ozberk, Mehmet. "Rus Egitim Sisteminin Kurucusu K. D. Usinski Uzerine." MSGSU Sosyal Bilimler Dergisi 1/23 (2021): 452-460.
Roucek, Joseph S. "Education in Czarist Russia." History of Education Journal 9/2 (1958): 37- |63| 45.
Rumyantseva, N., V. Matveenko, L. Tretiyakova, Y. Yurova. "State Reforms in the Field of Education in Russia (Late 18th-Early 19th Centuries)." Journal of History Culture and Art Research 7/1 (2018): 46-54. Saray, Mehmet. Kazak Türkleri Tarihi: Kazaklarin Uyanipi. Istanbul: Nesil, 1993. Seton-Watson, Hugh. "Russia and Modernization." Slavic Review 20/4 (1961): 583-588. Sofineniya T. N. Granovskogo. 3. bs. C. 2. Moskva, 1892.
Thurston, Robert. "Developing Education In Late Imperial Russia: The Concerns of State, "Society," and People in Moscow, 1906-14." Russian History 11/1 (1984): 53-82.
Waugh, Daniel Clarke. "We Have Never Been Modern: Approaches to the Study of Russia in the
Age of Peter the Great." Jahrbücher für Geschichte Osteuropas 49/3 (2001): 321-345. Worobec, Christine D. Peasant Russia: Family and Community in the post-Emancipation Period.
New Jersey: Princeton University Press.
^ ^ ^
0.
^ Q
N-
ö
Q m ^ < g ^
D ° M Q2 cj^ ©
|64|
