CC BY
6
S AY I / ISSUE 2 • EKÍM / OCTOBER 2021
rV
¡mtîyaz SAHiBi | Proprietor Burhan ÇAGLAR
SORUMLU YaZI i$LERi MüDÜRÜ | Managing Editor Ömer Faruk CAN
S
-a
Osmanli ara§tirmalarina münhasir, alti ayda bir (Nisan ve Ekim) ne§redilen, agik eri§imli, gift kör hakem sistemli akademik dergi
Double-blind peer-reviewed open-access academic journal published semiannually (April and October) in the fields of Ottoman Studies ^
SAYI | ISSUE 2 • EKiM | OCTOBER 2021 ^ ^
a
£
iRTiBAT | Contact Kadim • Sakarya Üniversitesi
Esentepe Kampüsü, Fen-Edebiyat Fakültesi, C Blok, Ofis: 113, Serdivan/Sakarya (Turkey) 54050 Telefon | Phone • 00 90 264 295 60 15
Internet Adresi | Webpage • dergipark.org.tr/kadim • kadim.sakarya.edu.tr E-posta | E-mail • kadim@sakarya.edu.tr
Tasarim | Design Hasan Hüseyin CAN
Baski | Printed by
MetinCopyPlus • Arti Dijital & Baski Merkezi
Turkocagi Cad. 3/A Cagaloglu/Fatih/lstanbul
Basim TaRiHi | Print Date • EkiM | October 2021 ISSN 2757-9395 • e-ISSN 2757-9476 UcRETSiz | Free of Charge
Kadimdeki makaleler, Creative Commons Alinti-Gayriticari 4.0 (CC BY-NC) Uluslararasi Lisansi ile lisanslanmigtir. Bilimsel aragtirmalari kamuya ücretsiz sunmanin bilginin küresel paylagimini artiracagi ilkesini benimseyen dergi, tüm içerigine aninda açik erigim saglamaktadir. Makalelerdeki fikir ve görüglerin sorumlulugu sadece yazarlarina ait olup Kadim'in görüglerini yansitmazlar.
Articles in Kadim are licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 (CC BY-NC) International License. Kadim provides immediate open access to its content on the principle that making research freely available to the public supports a greater global exchange of knowledge. Authors are responsible for the content of contributions; thus, opinions expressed in the articles belong to them and do not reflect the opinions or views of Kadim.
Dergi Park
Edïtôr Editor-in-chief
Yayin KURULÜ Editorial Board
Yazim ve DiL EdïtOrlerI Writing and Language Editors
Tûrkçe Dil EdïtOrC Turkish Language Editor
Ïngïlïzce Dil EdïtOrlerI English Language Editors
Mïzanpaj EdïtOrC Layout Editor
Sosyal Medya EdïtOrC Social Media Editor
Yayin SekreterI Secretariat
Arif BÎLGÎN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi
Necmettin ALKAN | Prof. Dr., Sakarya Üniversitesi Fatih BOZKURT | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Ömerül Faruk BÔLÛKBA§I | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Kerim ilker BULUNUR | Doç. Dr., Sakarya Üniversitesi Bü§ra ÇAKMAKTAÇ | Dr. Ögr. Üyesi, Sakarya Üniversitesi M. Talha ÇiÇEK | Doç. Dr., istanbul Medeniyet Üniversitesi Filiz DIGIROGLU | Doç. Dr., Marmara Üniversitesi Miraç TOSUN | Dr. Ögr. Üyesi, Karadeniz Teknik Üniversitesi
Ômer Faruk CAN | Sakarya Üniversitesi Burhan ÇAGLAR | Sakarya Üniversitesi Burak ÇITIR | Sakarya Üniversitesi Bünyamin PUNAR | Sakarya Üniversitesi
Sedat KOCABEY | Sakarya Üniversitesi
irem GÛNDÛZ-POLAT | Sakarya Üniversitesi Hâcer KILIÇASLAN | Sakarya Üniversitesi
Hasan Hüseyin CAN | islâm Araçtirmalari Merkezi (iSAM)
Kasim BOLAT | Çankiri Karatekin Üniversitesi
Yusuf islam YILMAZ | Sivas Cumhuriyet Üniversitesi
Rus imparatorlugu'nun Basra Körfezi Politikasinin
Te§ekkülü*
the formation of the Persian gulf policy of the Russian empire
OLEG ALEKSANDROViÇ NiKONOV** ÇEV. OKAN GÜVEN**
OZ ABSTRACT
Bu makale Rusya Imparatorlugu'nun Basra Körfezi'ndeki ilk siyasi ve ticari temaslarini ve bölgedeki ilifkilerinin tefekkü-lünü ele almaktadir. Çalifmada Bagdat ve Basra'da faaliyet gös-teren Imparatorluk konsolosluklarinin, Rusya ticaret ve sana-yi çevreleri ile bölgedeki pazarlar arasinda tesis edilen müna-sebetlerdeki rolleri incelenmektedir. Rus Imparatorlugu Dif Politika Arfivi'nden (AVPRI) derlenen belgelerin analizine da-yanan çalifmada Ruslarin bölgede yapilanma girifimlerine karfi çikan Britanya politikasina özellikle odaklanilmiftir. Zira yazara göre, Ruslarin planlarini bafariya ulaftirmasindaki zorluk, Basra Körfezinin uzak bir cografyada yer almasi degil, Britanya ile olan dostane ilifkilerin korunmasini gerektiren siyasi atmosferden kaynaklanmaktaydi. Bununla birlikte Rusya'nin Körfez'deki var-ligini güçlendirmesi, askeri manevralar da dahil, 19. yüzyilin son çeyregi ile 20. yüzyilin baflarina degin siyasi g^ dengesinde de-gifime yol açti ve Rusya-Britanya arasinda Dogu'daki "etki alan-larinin" paylafimina dair 1907 anlafmasinin imzalanmasina kat-kida bulundu.
Anahtar Kelimeler: Basra Körfezi, Rusya Imparatorlugu, Büyük Britanya, Bagdat, Basra, Osmanli.
Iii© MAKALE BiLGiSi | ARTICLE INFORMATION
Makale Türü: Tercüme Makale | Article Type: Translated Article Geli§ Tarihi: 2 Eylül 2021 | Date Received: 2 September 2021 Kabul Tarihi: 4 Ekim 2021 | Date Accepted: 4 October 2021
(röl
ATIF | CTATON
This article deals with the Russian Empire's first political and commercial contacts in the Persian Gulf and its relations in the region. Based on the analysis of documents compiled from the Russian Empire Foreign Policy Archive (AVPRI), the study reveals the role of the Imperial consulates in Baghdad and Basra in establishing mutually beneficial contacts between representatives of the commercial and industrial circles of the Russian Empire and the Arab markets in the region. It pays particular attention to the British policy opposing the initiatives of the Russian structures. The author finds the difficulty that prevented the success of the Russian plans in the region not related to the geographical remoteness but to the necessity of keeping friendly relations with Great Britain. At the same time, the growing Russian presence and military demonstrations between the last quarter of the nineteenth and the beginning of the twentieth century paved the way for the change in the political balance of powers. They contributed to formalizing the Russian-British agreement of 1907 for the legal division of "spheres of influence" in the East.
Keywords: Persian Gulf, Russian Empire, Great Britain, Baghdad, Basra, Ottoman.
Nikonov, Oleg Aleksandrovig. "Rus Imparatorlugu'nun Basra Körfezi Politikasinin Te§ekkülü". gev. Okan Güiven. Kadim 2 (Ekim 2021), 163-173.
* O. A. Nikonov, Stanovlenie otnosheniy Rossiyskoy imperii s regionom Persidskogo Zaliva, Lokus: Lyudi, Ob^estvo, Kultun, Sm'isf, [О. А. Никонов, Становление Отношений Российской Империи с Регионом Персидского Залива, Локус: Люди, Общество, Культуры], 2015/4, 88-99.
** Do$. Dr., Moskova Pedagoji Devlet Üniversitesi, Tarih ve Politika Enstitüsü, Modern ve Qagda§ Tarih Bölümü, Moskova / Rusya. ORCID: 0000-0001-6632-4364.
*** Ar§. Gör., Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Sivas / Türkiye. oguven@cumhuriyet.edu.tr, ORCID: 0000-0002-8589-1433.
RUS IMPARATORLUGU'NUN BASRA KöRFEZi PoLiTiKASININ TE^EKKÜLÜ OLEG ALEKSANDROViC NiKONOV
us Devleti'nin Basra Körfezi1 bölgesine kar^i ilgisi ilk olarak Büyük Petro'nun hakimi-
yeti zamaninda ortaya ^lkmi^ti. Kendilerini büyük cografi ke^ifler sayesinde önemli deniz gü^leri olarak gören ülkeler Avrupa'dan Hindistan'a uzanan yolda Körfez havzasinda-ki ticaret ve nakliyat noktalarinda bir üs kurmayi dü^ünmü^lerdi. Ruslarin Reformist Qari2 Bahreyn'den gelen inciler ve Hindistan ile Afrika'dan gelen egzotik mallarla ilgili olarak Körfez limanlarindaki zengin ticareti i^itmi^ti. Burada bir Rus noktasi tejkil etmeden Hindistan gibi gelecek vaat eden pazarlara a^ilmak imkansizdi.
Öte yandan 17. yüzyilin sonunda Körfez'deki politik durum tüm Avrupa gü9leri-nin harekete ge9mesini tefvik etmifti. iran ve Osmanli imparatorlugu arasinda yerel Arap afiretlerinin kendi tebaalarina dahil edilmesi i^n yafanan keskin 9atifma, her iki tarafin da bu topraklar üzerindeki etkin kontrolünü kaybetmesine neden olmuftu. Bedevi kabilesi Beni Halid'in feyhleri 1670'te, islam Halifeligi'nin geleneklerine saygi duymalarina ragmen en elverifli ani kullanarak, Ahsa ve Katif vahalarini ele ge9irmeyi, Osmanli pafasini devirmeyi ve bagimsizliklarini ilan etmeyi bafarmiflardi. Böylece §eyh Barak ibn Garir yetkisini güneydeki Katar'dan kuzeydeki Basra'ya kadar genif-letmifti.3 Bu gelifmeler bafta Kuveyt olmak üzere Körfez kiyilarinin bati kesimini bir yandan Bagdat ve Basra'da merkezi bir temsilci olan Osmanli valisi i9in ulafilamaz kilarken diger yandan i9 huzur ve sükünun muhafaza edilmesini saglamifti.
Rusya'nin bölgedeki durumu tanimaya yönelik ilk girifimi Hindistan'a yapilan büyük bir kefif gezisinin bir par9asi olarak organize edilmifti. 1695'te I. Petro, yanina kattigi tüccarlar ve kaleme aldigi mektuplar ile birlikte Semyon Malenkoy'u iran §ahi'na ve Hindistan'daki Yüce Mugol'a4 göndermifti. Kendisine eflik eden grupta Moskova'nin tacirlerinden Sergei Anikeev ve Astrahan kökenli olan Ivan Sevrin ile bir dizi tüccar bu-lunuyordu.5 El9iler Hindistan'in Surat, Agra ve Delhi fehirlerini ziyaret etmeyi bafardi. Bu sirada imparator Evrengzib'den (Älemgir) ticaret izni elde etmif ve buradayken Rusya'ya ithal etmek i9in kumaf ve sair Hint mallari satin almiflardi.6 Heyetin dönüf rotasi körfezdeki limanlardan biri vasitasiyla ger9eklefmifti. Yerel gelenek ve görenek-lerden habersiz olmalarindan dolayi dönüf yoluyla ilgili yapilan bu tercihin yanlifligi sonradan ortaya 9ikmifti. Basra Körfezinde yafanan bir dizi talihsizlik el9ilik heyetinin "Arap Korsanlari" tarafindan yagmalanmasinin pefi sira bafladi. Malenkoy ve Anikeev dönüf güzergahinda §amahi fehrinde7 vefat ettiler. Bu sefer hakkinda 1716 tarihli bir rapor ulaftirilmifti. Raporda Andrey Semenov'un ziyaretinden herhangi bir sonu9 alinamadigi ve "e^ilige verilen emirlerin bir sonu9 temin etmesi a9isindan bafarisiz
1 20. yüzyil boyunca Fars Körfezi, Arap Körfezi ve Basra Körfezi ^eklindeki isim tarti^malari bölgedeki siyasi egilimlere ve egemenlik iddialarina paralel olarak ^ekillenmi^tir. Metinde Türk$e kullanima uygun olarak "Basra Körfezi" ismi tercih edilmi^tir. (Qevirenin Notu. Bundan sonra Q. N).
2 Kastedilen, Osmanli tarihinde "Deli" olarak bilinen I. Petro'dur (1689-1725). (Q. N).
3 A. M. Rodriges, Arabskie Monarkhy v XX veke: Ekonomika, Politika, Sotsialnaya Struktura, (New York, 2000), 297-298.
4 Babürlüler. (Q. N).
5 Bu kimseler, orijinal metinde Rus imparatorlugu'nda bulunan ^ehirlerdeki el sanatkari ve tüccar olan özel bir sosyal sinif dahilindedir. Onlarin yanlarinda bulunan ki^ilerse aslinda tüccardan $ok sati^lari ger?ekle§tiren tüccar temsilcisi olan kiralanmi^ kimselerdir.
6 K. A. Antonova i dr. (ed.), Novayaistoriyaindii (Moskva: 1961), 15/45.
7 Azerbaycan'da bir §ehir. (Q. N).
olundugu" bildirilmekteydi.8 Bafarisizlik Petro'yu ürkütmedi, aksine sözüm ona bir "Madagaskar" seferi için hazirliklari hizlandirdi. Bunu tetikleyen ise Madagaskar'in bölgesel nakliyenin kontrol edilmesi ve Hindistan'in "zenginliklerine" ulafmak için bir Rus üssüne dönüftürülebilecegi düfüncesiydi.9 Bundan ötürü ise 1723 yilinda büyük bir gizlilik atmosferi içerisinde Amiral D. Wilster'in10 yapacagi bir deniz seferi için ha-zirliklara baflanmifti. ilk Rus imparatoru'nun11 ölümü üzerine Basra Körfezi'ne karfi olan ilgi azalmifti ve 18. yüzyilin ortalarindan itibaren baflamak üzere Körfez'e komfu olan bölgelerdeki girifimler Büyük Britanya'ya geçmifti; Es-Sabah ailesiyle olan yakin baglari sayesinde Britanyalilar ilk olarak Kuveyt'te akabinde komfu Arap limanlari Muhammara (Hürremfehr), Bufehr ve Bender Abbas'ta yerleftiler.
Rus imparatorlugu iran'da kalici bir nüfuz elde ettikten sonra ancak 19. yüzyilin son çeyreginde Basra Körfezi limanlariyla münasebet tesis etme fikrine yeniden geri döndü.
Bu yeni topraklarda Rus varliginin geniçlemesine destek olanlarsa geleneksel bir çekilde Imparatorluk konsolosluklari olacakti. Yerli giriçimcilerin ticari ve sair çikarlarinin ko-runmasini bunlar saglayacakti. Arap topraklarina nüfuz edilebilmek için ilk adim Bagdat Konsoloslugu'nun açilmasi oldu. Oluçturulan bu yeni yapinin görevi piyasaya dair sistematik bir çaliçma yapmak ve kumaç, gaz yagi (kerosen), çeker gibi yerli mallarin buradaki satiçini gerçekleçtirmek için gerekli koçullari meydana getirmekti. Daha sonra ise ihracat çejitlili-gi oluçacagindan ve yerli üreticinin desteklenmesi gerekeceginden kendilerine ait kredi ve finans müesseselerini kurmalari zorunlulugu dogacakti. Bu konuya dair ilginç bir gerçek 1896 yilinda Konsolos V. Mashkov tarafindan kayitlara geçilmiçti. Çehinçah Bankasi'nin %24'lük içlemine mukabil Iran-Irak transitine hizmet veren Rus Moskova Bankasi'nin transferleri %76 düzeyine ulaçmiçti. Bu da sadece 5 bin Sterlin gibi k^ük bir meblaga tekabül etmekle birlikte Mezopotamya pazarinda Rus mallarinin iç hacminin oldukça istikrarli bir seyir takip ettigini gösteriyordu. 1898 yilinda Bagdat temsilcilikleri, Basra Körfezi limanlarina Rus gaz yagi satiçini organize etmekte baçarili oldu.12 1898-1900 dönemi için yilda ortalama 44.214 sandik gaz yagi ithal edilmiçti.13 1903 yilina gelindiginde ise satilan mallarin sayisi 80 bin sandiga ulaçmiçti.
Ihracatta saglanan artiçin Hindistan'in ulusal burjuvazisinin temsilcisi olan tüccar Haci Allayan Memeni'nin çabalari sayesinde elde edilmesi dikkat çekicidir. Sandiklar Londra-Bombay ve Karaçi hatti üzerinden tüm pazarlara dagitildiklari yer olan Basra'ya ulaçtirili-yordu. Gaz yagi fiyatinin pazarda 2 Ruble 36 Kopek'ten 3 Ruble 15 Kopek'e varana kadar dalgalanmasi ve pahali olmasi, ürünün bu güzergah üzerinden sevk edilmesinden ileri geli-
8 V. A. Ulyanitskiy, Snoçeniya Rossii so Sredney Azieyu i indieyu vXVI—XVII vv. (Moskva: 1889), 56.
9 E. V Anisimov, Vremya PersovskihReform (London:1989).
10 Danimarkali. (Ç. N).
11 Yazarca kastedilen I. Petro'nun ölümüdür. Osmanli tarihinde ekseriyetle "Çar" unvanina sahip kimseler olarak anilan Rus hükümdarlari, Çar I. Petro'nun hakimiyeti zamani olan 1721'den itibaren "imparator" unvanini kullanmaya baçlamiç ve Rusya bir imparatorluk olarak konumlandirilmiçtir. (Ç. N).
12 Bagdat muhtemelen Ruslarin bir dagitim noktasi haline getirilerek söz konusu malzeme buradan diger liman çehirlerine satiliyor/naklediliyordu. (Ç. N).
13 Basra'daki Rus Konsolosunun 12 Aralik 1901 tarihli gizli raporunun kopyasi. Arhiv Vneçney Politiki Rossiyskoy imperii (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 52v.
Rus Imparatorlugu'nun Basra KöRFEzi PoLiTiKASiNiN Te^ekkülü OLEG ALEKSANDROViC NiKONOV
yordu.14 Bu sebeple Konsolosluk, hem gaz yagi fiyatinin 1.6-2 Ruble'ye kadar bir fiyat bandina düjmesine imkan taniyacak hem de arz artiji saglayarak yeni bir rota teklifiyle gaz yaginin Batum üzerinden gelmesini önerecekti.
Ruslarin Körfezin limanlarinda gaz yagi ile ilgili olarak ger^eklejtirdikleri operasyonla-rin bajarili olmasi, Hintli tüccarlarin tekstil ürünlerini Ruslarin ihracat siciline dahil etme-lerine izin vermijti. Bajlangi^ta Ruslar kumajlari Hindistan'a Iran bölgesi vasitasiyla Herat ve Afganistan üzerinden tajiyorlardi. Daha sonra ise Basra Körfezi limanlari araciligi ile daha uygun bir yol olujturuldu. Böylece ilk kez Vikula Morozov 1897'de Moskova Fabrikasi'ndan bir Rus yari kumajini (pamuklu kadife) Mejhed'den Bujehr vasitasiyla Bombay'a getirmijti. Sevkiyattaki mallarin miktari az olmasina ragmen kalitesi müjterilerin yüksek talebini kar-jilamijti. Bunu 1898 yilinda 8, sonraki yil 20 ve 1900'de ise 40 partiden olujan mallarin sev-kiyatina dair siparijler dizisi izledi. Ajkabat, Mejhed ve Bender Bujehr üzerinden Bombay'a ulajan bir yarim kumajin (100 arjin)15 navlun bedelinin emtia fiyatinin %20'sine tekabül ettigi unutulmamalidir. Delhi'de ikamet eden Iran asilli Mejhedli Muhammed Ismail ve Gulyam Nebi'nin naklettiklerine göre Moskova'da 36 Ruble olan bir par^a kumajin nakliye masrafi 6 Ruble 70 Kopek'e denk geliyordu.16
Bagdat'taki Konsolos Basra Körfezi'ne dogrudan bir Rus temsilciligi a^ilmasi imkanlari-ni incelemekle de görevlendirilmijti. Basra jehrini iki kez teftij eden Konsolos G. Ovseenko burada bir temsilcilik ofisi a^ilmasinin gerekli oldugu sonucuna varmijti.17 Basra Körfezi'ne dogrudan baglantisi olmayan Basra mahsusen se^ilmijti zira Rus diplomasisi Britanya'nin Körfez'in herhangi bir limaninda bir Rus noktasi tejkiline karji sergiledigi direniji ajamamijti.
Konsoloslugun resmi a^ilijinin arifesinde Rusya kendi mallari i^in yerel girijimcilerin ve potansiyel müjterilerin ilgisini ^ekebilecek bir dizi sergi düzenledi. Öncelikle 1900'de Gilyak adindaki gambot, tüm limanlardan ge^erek "Körfezin sadece Britanya savaj gemileri i^in erijilebilir olduguna dair bölge halki arasinda kökleri derinlejmij inan^lari, bayragi-mizi göstererek sarsin" tavsiyesi ile Basra'ya gönderilmijti.18 Geminin hem Basra'da hem de Kuveyt'te ^ok sicak bir jekilde karjilandigi belirtilmelidir. Ikinci olarak ise ticaret vapuru "Kornilov", Rus firmalarinin mümessilleri yerel fabrikalardan alinan numuneler ile Körfez'e bir "^ikarma" i^in gönderilmijti.19
Rus Imparatorlugu'nun Basra Körfezi'ndeki ilk girijimleri, Ingiliz basininda Büyük Britanya'nin siyasi bajarisizliklarindan Rus Konsoloslugu'nun sorumlu tutuldugu bir dizi su^layici makalenin yayinlanmasina sebep oldu. 1898 baharinda Bombay'da Fars^a yayin-
14 Kastedilen direkt olarak Türkistan ve iran üzerinden degil, deniz yolu ile $ok daha fazla kilometreleri a^arak gelinmesinden kaynakli olarak nakliye ücretinin artmasi ve ürünün fiyatina yansimi^ olmasidir. (Q. N).
15 Bir kol a?ikligi kadar uzunlugu (ortalama 70 cm) ifade eden öl$ü birimi Rus$ada da Türk$ede oldugu gibi ar^in olarak adlandirilmaktadir. (Q. N).
16 Horasan Konsolosunun Bombay Konsolosuyla 22 Ekim 1900 tarihli yazi^masmm kopyasi. (AVPRi), F. 194 (Missiya v Persii (1809-1913)), Op. 3, D. 367, 2-3.
17 istanbul Büyükel?isinin Basra'daki müfetti^i Adamov'a 31 Agustos 1901 tarihli gönderdigi gizli talimatnamenin kopyasi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 3.
18 istanbul Büyükel9isinin Basra'daki müfetti^i Adamov'a 31 Agustos 1901 tarihli gönderdigi gizli talimatnamenin kopyasi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 5.
19 istanbul Büyükel9isinin Basra'daki müfetti^i Adamov'a 31 Agustos 1901 tarihli gönderdigi gizli talimatnamenin kopyasi.
_ (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 5.
lanan Kevâkib-i Nâsirî Gazetesi'nde, Bagdat'taki Rus Konsoloslugu faaliyetlerinin Büyük Britanya'ya karji istihbarat ve sabotaj çalijmasi olarak yorumlandigi bir makale nejredildi. Bu makalede dikkati en çok çekense, yazarin bir tedbir olarak Konsolosluk personelinin tutuklanarak ülkeden sinir diji edilmeleriyle ilgili bir çagrida bulunmuj olmasiydi. Üstelik bu talebi sadece Osmanli Devleti'ne ait Mezopotamya için degil Iran için de dile getirmijti. Ayrica makalede bu "sabotajcilarin" yerel kiyafetler giyerek doktor veya tüccar gibi davran-diklarini da vurgulamijti.20
Yapilan suçlamalardan bazilarinda gerçeklik payi da vardi 9ünkü Bagdat Konsoloslugu güncel bilgileri toplamak için, Rus mallarini yerel pazarlara tanitmakla ilgilenen yerel tüccar-lari ije almijti. 1892 yilinda Konsolos V. Mashkov Rus Dijijleri Bakanligi'ndan bu tür serbest çalijanlarin kendilerini "yasal korumadan yararlanan Rus tebaasi" olarak takdim etmelerine imkân taniyacak tavsiye mektuplari ve ilgili belgeleri saglamasini önermijti.21 Mashkov'a göre böylesi bir önlem onlara, Iran ve Osmanli Imparatorlugu'nun kiyi bölgelerinde bulunan, Ingiliz diplomatlarinin elinde kukla olmuj yetkililerin tecavüzlerine karji bir koruma olacakti.22
Rus Imparatorlugu'nun siyasî ve ticarî girijimleri Basra Körfezi'ndeki Britanya idaresi için ciddi bir tehdit haline gelmeye bajlamijti. Rus mallarinin Rusya sinirlarinin çok güneyine nüfuz ediji, Britanyali tüccarlarin Iran'daki Rus tesir sahasindaki faaliyetlerinden devamli surette mahrum kalmalarini tetikledi. Bu durumu Britanyali analistler de dogrulamaktaydi. 1900 baharinda Times of India gazetesinde yayinlanan 1898-1899 döneminin mali ve ticari raporunda, Iran'in güneyinde kendilerine ait yollar olmadigi müddetçe Basra Körfezi'ndeki rekabette Britanya'nin tüm kuzey Iran pazarlarini kaybedecegi vurgulanmaktaydi. Gazete ayni zamanda Rusya'ya komju bölgelerde negatif egilim gösteren Britanya ihracatindaki azalmaya da ijaret ediyordu. Son 5 yil içerisinde Bombay'dan Bender Abbas yoluyla Horasan'a yapilan ithalat 2,5 kat azalmijti.23
Büyük Britanya'nin pozisyonu her iki yönden de kötülejmekteydi. Bir yandan da Tahran'daki Alman elçisi von Gaertner'in24 girijimleri ile Hamburg'tan Bujehr'e bir deniz yolu ulajimi mümkün olmujtu. Bagdat Rus Konsolosu V. Mashkov, Alman Çirketi "Werths Linie"nin "Aslan ve Günej"25 bandrasi altinda yelken açabiliyor olmasina ragmen, asil amacin "Almanya'nin Güneydogu Iran'daki ekonomik mevzileri fethetmesi" oldugunu ileri sürüyor-du.26 Almanya'nin bu arzusu Bagdat demiryolunun injasina ilijkin Türk-Alman müzakerele-rinin ortaya çikmasiyla dogrulandi. Özellikle 1902 tarihli projelerden birinin bir yol baglan-tisi injasi için Basra Körfezi kiyilarinda 20 mil2 [51km2] bir satin alimi içerdigi biliniyordu.
20 Kruglov'un Bagdat'taki Rus imparatorluk Konsoloslugu'nun 13 Nisan 1898 tarihli Iran'daki Rus Elçisi Byutsov'a verdigi rapor. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1443, 25.
21 Bagdat'taki Konsolos V. Maçkov'un iran'daki Rus Elçisine yazdigi mektuptan alinti. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1675.
22 Bagdat'taki Konsolos V. Maçkov'un iran'daki Rus Elçisine yazdigi mektuptan alinti. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1675.
23 Horasan Baç Konsolosu'nun iran'daki Rus Elçisi Argiropulo'ya 29 Nisan 1900 tarihinde yazdigi mektup. (AVPRi), F. 194, Op. 3, D. 363.
24 Günther von Gaertner-Griebenow (görev süresi: 1896-1898).
25 Ayni zamanda bir dönem Safevi Bayragi da olan iran bayragi kastedilmektedir. Dönemin Akdeniz ve diger denizaçiri ticaretlerinde diger devletlerin tüccar gemilerinin Osmanli flamasi çekmesine benzer bir biçimde bu kimseler de iran bandrasi altinda ticaret yapiyordu. (Ç. N).
26 Bagdat Baç Konsolosu Maçkov'un iran'daki Rus Misyonu birinci sekreteri A. N. Çeglov'a sundugu 10 Nisan 1896 tarihli rapor. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1443.
Rus ImparatorluGu'nun Basra Kôrfezî Polítíkasinin Te^ekkülü OLEG ALEKSANDROVIÇ NIKONOV
Almanya bu konuda Abdullah Körfezi ve Zübeyr Körfezi27 gibi iki derin su koyuna eriçimi olan Kuveyt'i tercih etmiçti.28
Öte yandan Rus te^ebbüsleri Muskat'taki29 meçhur Fransiz-Ingiliz çatiçmasiyla ayni zamana denk geldi. Arap topraklarindaki siyasi inisiyatif ve nüfuzunun elden kaçmasin-dan korkan Britanya Diçiçleri Bakanligi, bir dizi önlem ve tatbikat için ivedilikle harekete geçmiçti. Böylece I899 baharinda Amiral Douglas ve Buçehr'deki Britanya Baçkonsolosu'nun bulundugu "Eclipse" adindaki askerî gemi Bombay'dan Basra Körfezi'ne geldi. Gemi; Basra, Muhammara, Kuveyt ve Ahvaz'i ziyaret etti. Bagdat'taki Konsolos A. Kruglov'un rapor ettigi üzere Douglas'in "ekibi" Arap çeyhleri, Çah'in yetkilileri ve ticari temsilcilerle yaptik-lari görü^melerde, Muskat olaylarinin Britanya'nin talep ettigi ilk anda sükún bulduguna ve Fransizlar tarafindan ele geçirilen topraklarin iade edildigine dair söylentiler yaymiçlardi.30 Ikinci olarak Ingiliz entrikalarindan dolayi Basra Valisi Ali Muhsin görevinden azledildi ancak "Gilyak" gemisi için sicak bir karçilama tertip ettiginden Rus Imparatorlugu hükümeti tarafindan I. dereceden St. Anna niçani ile ödüllendirildi.5' Üçüncüsü, Buçehr limanina giriç esnasinda Kornilov gemisi Britanya subaylari tarafindan alenen denetime tabi tutuldu ve mürettebat maksatlari ile rotalari hakkinda sorgulandi. Cevaplar özel bir deftere kaydedil-miçti. Basra'daki Rusya Konsolosu ise hakli bir biçimde bu olaylarin amacinin bölge halkinin gözünde ülkesinin prestijini dü^ürmek olduguna inaniyordu.32 Kruglov33 genel olarak I9. ve 20. yüzyilin baçindaki durumu oldukça dogru bir çekilde degerlendirmiçti. "Hindistan do-laylarindaki Rus etkinliginden ürken Britanya'nin, bir yabancinin her adimina hatta daha da fazlasi Ruslarin her bir adimina gözlerini dört açarak bakiyorlar" yaziyordu.34
Bölge halkinin tepkilerinde iktidarin gözle görülür bir biçimde etkisi oldugunu fark etmiç olan Rusya Diçiçleri Bakanligi, Ingiliz provokasyonlarina yeterince cevap vermiçti. I90I yilinda Basra Körfezi'nin limanlarini ziyaret ettigi vakit Varyag Kruvazörü Kuveyt'te, iletiçim saglama ve devriye vazifelerini ifa eden Ingiliz savaç gemisi Pomona'nin yanina demirlemiçti. Modern bir kruvazör ile karçilaçtirildiginda Pomona acinasi bir halde görü-nüyordu. Dost bir limana giren gemiler için yapilan 2I pare top atiçi ile selamlama, karçila-manin tesirini arttiran unsurlardan olmuçtu. Buçehr'deki çiddetli yagmura ragmen Varyag yaklaçik 6 mil [Iokm] mesafede demir atmiçti. Gemi, Vali Mirza Halil Han ile birliklerin kumandani Fatihü's-Sultan dahil olmak üzere tüm vilayet ileri gelenlerince ziyaret edilmiçti.
27 Bugün Iгak topгaklaгmda yeг alan Khoг ez-Zubeyг, ülkenin Basra Körfezi ile baglantisini saglayan önemli limanlaгdan biгidiг. Güneyinde, Iгak-Kuveyt sminnda yeг alan Khoг Abdullah bulunur Ayni haliç üzeгinde yeг alan heг iki nokta da deniz seviyesinin liman yapimina müsait olmasi bakimindan mühim biг konumdadn". (Ç. N).
28 Rodriges, ArabskieMonarhi vXXveke, 322.
29 Fransiz-ingiliz ihtilafinin nedeni, Paris'in 1898'de Muskat Sultani Faysal ile Basгa Körfezi'ndeki Fгanslz savaç gemileгi için Ыг kömüг istasyonu kuгulшasl konusunda imzaladigi imtiyaz anlaçmasiydi (Bendeг soгunu). Çubat 1899'da Büyük Britanya'nin savaç gemileri Muskat limanina girmiç ve Sultani Fransiz-Muskat anlaçmasini iptale zoñami^ti.
30 Bagdat'taki Konsolos A. F. Kmglov'un iran'daki Rus Elçisi ^g^pulo^a 17 Mart 1899 tanhli olan raporn. (AVPRÍ), F. 194, Op. 1, D. 1446, 2-3.
31 i. A. Zinovyev'in 28 Eylül / 11 Ekim 1901 taгihli gizli göndeгisi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 9.
32 Bagdat Elçisi Adamov'un, istanbul Büyüke^isi i. A. Zinovyev'e 1 Kasim 1901 taгihli gizli гapoгunun nüshasi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 6.
33 A. Kmglov, tespit edebildigimiz kadan ile sadece Bagdat konsolosudur Bagdat Konsoloslugu'ndan sonra Halep Rus Konsoloslugu'na atanmiçtir Ancak hiçbiг zaman Basгa Konsolosu olmamiçtir Yazann biг önceki cümlede verniç oldugu Basгa Rus Konsolosu ifadesine nazaran Kmglov'un buгada görevli oldugu dü^nülmemeHdin (Ç. N).
34 Bagdat Konsolosu A. F. Kmglov'un Rusya'nin iran Elçisi Aгgiгopulo,ya 17 Mart 1899 tanhli göndeMigi rapor (AVPRi), F.
_ 194, Op. 1, D. 1446, 3v.
Halk özellikle kruvazörün savaj projektörleriyle tertip ettigi jehrin gece aydinlatmasindan etkilendi. Rus Konsolosu'nun aktardigina göre "Basra Körfezi'ne bir Rus Kruvazörünün gelijiyle ilgili söylentiler §iraz ve Isfahan'a kadar ulajmij, Dübey (Dubai), Resü'l-Hayme ve Ebuzabi (Abudabi)'ye kadar tüm Arap kiyilari boyunca her yerde bölge halki arasinda ilgiyle karjilanmijti. Halk ^ok yakin bir zamana kadar sadece ismiyle taninan Rusya'nin engin gücüne saygi göstermekteydi".35
Imparatorlugun taktikleri meyvesini verdi. 1900'de Bujehr'i ziyaret eden "Siegfried" gemisi yükünü gecikmeden bojaltmayi bajarmakla kalmadi, ayni zamanda geri dönüj yolculugu i^in yerel pazardan ürünlerle navlun da buldu.36 Rusya'nin Tahran El^isi K. E. Argiropulo sürdürülebilir bir deniz baglantisi olujturmak i^in Lenge, Bahreyn ve Kuveyt limanlarinin gemilerin zorunlu demirleyebilecekleri yerler arasina dahil edilmesi ve Basra'da da demirlemenin kolaylajtirilmasi gerektigine inaniyordu. Rus nakliyesinin tajima kapasite-sinin arttirilmasini ve böylece Körfez'de kendi kü^ük gemilerinin bulundurulmasini öner-mekteydi. Böylelikle gemiler Fav'daki37 akintiyi ge^ebilecek ve yükleme noktalarina Bagdat'i da dahil edebileceklerdi.
Basra Körfezi bölgesinde Rus politikasinin yogunlajmasi yerel jeyhlerle karjilikli temasin artmasina da neden olmujtu. Basra Konsoloslugu'nun a^iliji arifesinde Rus arajtirmaci Syromyatnikov Kuveyt'i ziyaret etmij, burada Mübarekü's-Sabah ve veliahti §eyh Cabir ile özel bir görüjme yapmijti. Odessa-Basra hattinda bir buharli gemi trafiginin organize edilmesi projesi §eyh Mübarek'in ilgisini ^ekmij ve §eyh, aktarma noktalarindan biri olarak Kuveyt'i önermijti.38 Syromyatnikov'a göre §eyh Mübarek ile ilijkilerin kurulmasi, sadece Kuveyt'te degil ayni zamanda geleneksel olarak Kuveyt'le ilijkili Riyad ve Hail gibi pazarlar-da yillik olarak Rus kumajlarinin, jekerinin ve gaz yaginin 3-4 bin deveden olujan 20 kervan vasitasiyla istikrarli bir jekilde satilabilmesini mümkün kilmijti.39
1901 yilina gelindiginde, imparatorlugun Tahran el^isinin tavsiyeleri dikkate alinarak Odessa-Basra ticaret hatti kurulmujtu. Hattin hizmet verebilmesi i^inse özel olarak Rusya Denizcilik ve Ticaret Dernegi (ROPIT) bir Ortadogu jubesi a^mijti. Yillik 4-5 kez düzenli olarak seyrüsefer yapilmasi gerekiyordu. Ayni yil a^ilan Basra Bajkonsoloslugu tarafin-dan ticari ijlemlerin hukuki zemin dahilinde yapilmasi ve desteklenmij olmasi saglandi. Bununla ej zamanli olarak konsolosluk evvelden Rus buharli gemi ortakligi lehine kabotajin kabul edilmesini saglamak i^in Türk buharli gemi jirketi olan "Umman" ile görüjmelerde bulunmujtu.40
Bu yeni konsoloslugun görevi Basra Körfezi bölgesinde "Britanya'nin siyasi ve ekonomik planlarina kayitsiz kalmanin imkansizligi nedeniyle" bölge halklarinin imparatorluk ile ticari ilijkilerini kuvvetlendirmek, Rus Devletinin ekonomik ve siyasi hedeflerini karjila-
35 11 Ocak 1902'de Rusya'nin Bu^ehr Imparatorluk Konsoloslugu yöneticisinin raporunun kopyasi. ( AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 365, 8.
36 K. E. Argiropulo'dan Rusya Di^leri Bakanligi'na 5 Aralik 1901 tarihli gönderi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 29.
37 Firat ve Dicle nehirlerinin birle^erek olu^turdugu §attü'l-Arap'in Basra Körfezi'nden denize döküldügü noktada yer alir. Bagdat'a degin i? kesimlere kadar uzanan bu su yolunun agzini tuttugu i$in stratejik bir mevkiye sahiptir. (Q. N).
38 Bagdat'taki Konsolos A. F. Kruglov'un iran'daki Rus Misyonunun birinci sekreteri olan D. A. Nelidov'a 19 Ekim 1900 tarihli raporu. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1446, 52-55.
39 Bagdat Konsolosu V. Ma^kov'un iran'daki Rus El?isine yazdigi mektuptan bir alinti. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1675, 56.
40 K. E. Argiropulo'nun Rus Dielen Bakanligi'na 5 Aralik 1901 tarihli gönderisi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 29v.
RUS IMPARATORLUGU'NUN BASRA KöRFEZi PoLÎTÎKASININ TeÇEKKÛLÛ O LEG ALEKSANDROViÇ NiKONOV
mak amaciyla bölgeye dair etnografik, siyasi ve iktisadi incelemelerde bulunmakti.41 Bir Iran limani olan Muhammara'ya özel bir dikkat gösterilmeliydi. Istanbul'daki büyükel^i, Basra Konsolosu A. A. Adamov'a verdigi gizli talimatta "ilk firsattan istifade edilerek Muhammara Çeyhi Muizzü's-Saltana42 ile kiçisel, yari-resmi iliçkilere girmenizi çok faydali buluyorum" demekteydi.43 Ancak Imparatorluk önceki baçarilarinin devamini getiremedi. Bunun nedeni böyle uzak bir mesafeden transit geçiçleri organize etmenin getirdigi olumsuz koçullardi. Basra Körfezi'ni Rusya'nin merkezi sanayi bölgelerine baglayabilecek kara ve demir yollarinin eksikligi tüm yükü deniz trafigine kaydirmiçti. Bogazlar ve Süveyj Kanali'ndan yapilacak geçiçlerin vergi ve siyasi bakimdan oluçturacagi yüksek riskler ise bu güzergahi hiç de çekici kilmiyordu. Sonuç olarak 1904'ten 1913'e kadar, tüm çabalarina ragmen ROPIT'in ticarî cirosunda gözle görülür bir artiç olmadi. Dahasi 1905'ten 1912'ye kadar düjüj göstermij ve 1913 yili itibariyle de tüm bölgenin toplam bilançosunun yalnizca %1'ine tekabül eden bir vaziyet almiçti. Bu baglamda ROPIT'in bölge çube müdürü Yüzbaji Gérard Rus ticaretini artirmak için tedbirler alinmasi geregini devamli surette hatirlatti. Fakat gerçekte hiçbir çeyin degiçtirilmesi mümkün degildi, ingiliz sermayesi Basra Körfezi'ndeki tek sermaye olarak duruyordu. 1910 yilina degin Hint kökenli Ingiliz tüccarlarin Basra Körfezi'ndeki it-halat-ihracat içlemleri, bölgenin toplam cirosunun %83'üne tekabül ediyordu. Ingiliz firmala-rinin ithalatin %55,7 ihracatin ise %35,3'ünü garantiledikleri Bagdat pazarinda güçlenmekte olmalari, buradaki kuvvetli varliklarinin bir göstergesiydi.44
imparatorlugun konumu, iran'in ve Osmanli Imparatorlugu'nun Arap vilayetlerindeki zorlu siyasi durumu nedeniyle agirlaçmiçti. Görevlerine atandiklari ilk günlerden itibaren Rus diplomatlar, Britanya Diçiçleri Bakanligi'nin körüklemesi ile Arap çeyhlerinin mil-liyetçilik ve siyasi ayrilikçilik düjüncelerinin günden güne arttigini kaydettiler. Özellikle Britanya gemilerinin periyodik olarak silah ve mühimmat kaçakçiligi yaptigi kaydedilmek-teydi. Mashkov, St. Petersburg'a bu tür ithalatin ana noktalarinin Arap kabileleri için Muskat ve Bahreyn, iran'in içteki vilayetleri içinse Lenge ve Bender Abbas ve Mezopotamya için de Buçehr oldugunu rapor etmiçti. Bagdat Konsolosunun ortalama tahminlerine göre Britanya Misyonunun bölgedeki modern silah arzi yillik 4300 birime kadar çikmaktaydi.45
Körfezde Rus gemilerinin ortaya çikmasinin ardindan "ingiliz Hindistan" çirketi vapurlari ve savaç gemileri, Osmanli tahtinin ve iran tacinin tebaasi olan Kuveyt ve Muhammara çeyhleri için 21 pare top atiçi ile selamlama yapmaya baçlamiçlardi.46 Oysa bahriye teçrifatina göre yalnizca Muskat Sultani gibi bagimsiz bir hükümdar bu kadar sayida top atiçini hak edebilirdi. Misyonun Tahran'daki baçi Argiropulo, Britanya'nin politik amaç-larini oldukça dogru bir çekilde: "Misir ve Sudan'i ele geçirmiç olduklarindan aradaki kiyi
41 Bagdat'taki konsolos A. F. Kruglov'un iran'daki Rus Elçisi olan Argyropulo'ya 17 Mart 1899 tarihli raporu. r. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1446, 2.
42 Muhammara Çeyhi Hazal Han'in kullandigi bir unvan. Ayrintili bilgi için bkz. idris Bostan, "Haz'al Han", Türkiye Diyanet Vakfi Îslâm Ansiklopedisi (Istanbul: TDV Yayinlari, 1998), 17/107-108. (Ç.N)
43 istanbul'daki bûyûkelçinin 31 Agustos 1901'de Basra Konsoloslugu'ndaki müfetti^i Adamov'a gönderdigi gizli talimatin bir kopyasi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 8.
44 V. L. Çapovalov, Ekspansiya Angliyskogo Kapitala v Mesopotamii v Naçale XX v. Problemi Prepodavaniya i izuçeniya istorii Zarubejnih Stran (Kursk: 1999), 1/102.
45 Bagdad Konsolosu V. Ma^kov'un iran'daki Rus diplomatik misyonunun birinci sekreteri olan A. N. §eglov'a verdigi 3 Nisan 1896 tarihli rapor. (AVPRi), F. 194, Op. 1, D. 1864, 28v.
__46 I. A. Zinovyev'in 26 Eylül / 11 Ekim 1901 tarihli gizli yazi^malari. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 15.
jeridine de boyun egdirerek Misir ile Hindistan arasinda kesintisiz bir baglanti kurma istegi" jeklinde tanimliyordu.47
Imparatorlugun Dijijleri Bakanligi, Rusya'nin konumundaki kirilganligin farkinda oldugundan Konsolos A. A. Adamov'a "bu bölgenin siyasi hayatina aktif katilimdan ka^in-masini" önermijti.48 Hükumet bu tür faaliyetlerin Britanya'ya Osmanli Imparatorlugu'nun i^ ijlerine müdahale etmek ve Arap vilayetlerinde Sultan ve §ah'in topraklarini ele ge^irmek i^in bir bahane vermesinden ^ekiniyordu.49 Bu, Kuveyt §eyhi Mübarekü's-Sabah'in Adamov'a yaptigi Rus himayesi teklifinin reddedilmesini a^iklamaktadir. Ticari beklentilere ragmen Imparatorlugun Dijijleri Bakanligi Konsolos'a, "maceralara karijmamasini" tavsiye etmijti. Konsolosun Kuveyt §eyhi ile münasebetlerine dair verilen tavsiye ilgin^ti - vaatlerle aldatma-mak ama sempatisini kazanmak i^in umuttan da mahrum etmemek.50 Bu strateji dogrultu-sunda §eyh Mübarek'e Kasim 1902'de askeri bir kruvazör olan Askold'un komutani, birinci dereceden yüzbaji Reitsenshtein tarafindan bir ziyaret ger^eklejtirildi.51 Boyarin ve Infernet kruvazörlerinin §ubat 1903'te Basra Körfezi'nin Bujehr, Kuveyt, Lenge, Bender Abbas ve Muskat gibi ana limanlarini ziyaret eden Rus-Fransiz ortak seferi de daha az dikkate deger degildi.52
1901 Hazirani'nda Genelkurmay subaylarindan Serebryannikov bölgedeki gergin Ingiliz-Fransiz ve Ingiliz-Rus ilijkilerini dikkate alarak durumu degerlendirmek üzere Iran'in güney limanlarina gönderilmijti. Bundaki temel gaye "sorunlu" olan Iran vilayetlerinde ve Ingilizler tarafindan kontrol edilen limanlarda olaylarin gelijmesine yönelik askeri bir senaryo i^in olasiliklarin belirlenmesiydi. Bu subay cografya cemiyetinin üyelerinden birisinin kendisine verdigi belgeler sayesinde Rejt - Tahran - Kum - §ujter - Bender Bujehr - Qahbar yolunu takip etmijti. Ancak Arap topraklari hakkinda güvenilir bilgiye ihtiya^ duyulmasi üzerine güzergahta degijiklikler yapilmijti. Serebryannikov Rusya'dan ayrilarak Burucerd'e, buradan Kirmanjah'a, Kirmanjah üzerinden Osmanli vilayetlerinden Pujt Kuh'a ve oradan da Basra, Bagdat ve Muhammara'ya gitmijti. Yüzbaji Rusya'ya, oradaki yerel konsolostan ek talimatlari ve raporlari aldigi Hindistan (Bombay) yoluyla dönmüjtü. Görünüje göre Serebryannikov'un elde ettigi bilgiler olduk^a rahatlatici bir maiyetteydi ve Rusya Dijijleri Bakanligi, Britanya karjiti herhangi bir önlem almamijti.
Rus Imparatorlugu'nun Basra Körfezi'ndeki ilk siyasi ve ticari girijimlerinin tamamen bajarisiz oldugu söylenemez. Bölgedeki degijen gü^ dengesi Britanya parlamentosunda ciddi siyasi tartijmalara yol a^mijti. 1902'nin bajlarinda Dogu'ya yolculuk yapan ünlü seyyah Walton tarafindan bajlatilan tartijma, "drift policy"nin degijimine zemin hazirla-
47 25 Eylül 1899 tarihli K. E. Argiropulo'nun Rus Di^leri Bakanligi'na olan gizli raporu. (AVPRi), E. 151 (Politarhiv), Op. 482, D. 3181, 10.
48 istanbul'daki büyükel^inin 31 Agustos 1901'de Basra Konsoloslugu'ndaki müfetti^i Adamov'a gönderdigi gizli talimatin bir kopyasi. (AVPRI), E. 151, Op. 482, D. 364, 6.
49 Istanbul'daki büyükel^inin 31 Agustos 1901'de Basra Konsoloslugu'ndaki müfetti^i Adamov'a gönderdigi gizli talimatin bir kopyasi. (AVPRi), E. 151, Op. 482, D. 364, 6.
50 istanbul'daki büyükel^inin 31 Agustos 1901'de Basra Konsoloslugu'ndaki müfetti^i Adamov'a gönderdigi gizli talimatin bir kopyasi. (AVPRi), E. 151, Op. 482, D. 364, 7.
51 Müfetti^ G. Ovseenko'nun Bu^ehr'den 8 Nisan 1903'te gönderdigi raporundan bir alinti. (AVPRi), E. 151, Op. 482, D. 366, 3 V.
52 Müfetti^ G. Ovseenko'nun Bu^ehr'den 8 Nisan 1903'te gönderdigi raporundan bir alinti. (AVPRi), E. 151, Op. 482, D. 366, 3.
Rus Imparatorlugu'nun Basra Kôrfezî Polîtîkasinin Teçekkûlû O LEG ALEKSANDROViÇ Ni KO NOV
mif ve Rusya ile yapici bir diyalogun baflangici olmuftu.53 Teklifin sahibi, liberal Norman ve bagimsiz muhafazakar Sir Albert Rollit tarafindan desteklenen Britanya'nin gelecekteki Dififleri Bakani Lord Edward Grey'di. Lord Gray'e göre bölgedeki Britanya ^ikarlarini korumak i^in olaylari gözlemlemekten ibaret olan mevcut taktik en kötü se^imlerden biriydi. Tartifmanin sonu^larini özetleyen Dififleri Bakan Yardimcisi Viscount Cranborne, Büyük Britanya'nin toprak iddialarinin sinirlarini ana hatlariyla ortaya koyan isim oldu. Ona göre: "Donanmasinin gücüne istinaden Britanya, Basra Körfezi ve Hint Imparatorlugu'na komfu vilayetlerdeki önceliginden vazge^emezdi."54 Böylece Britanya diplomasisinin genel siyasi ^izgisi olufmuf, daha sonra 1907 anlafmasinda da tescillenecegi üzere Rus-Britanya ilifkile-rinde "statükonun" korunacagi a^iklanmifti.
Elbette anlafma sömürge sorunlarinda Ingiliz-Rus ^atifmalarinin ortadan kaldirilmasi anlamina gelmiyordu. Aksine, I. Dünya Savafi'nin arifesinde Britanya ihracati Basra ve Bagdat üzerinden Iran'in Rus kontrolündeki vilayetlerine akmaya bafladi. 1911-1912'de Basra ve Bagdat'tan Hanekin-Kirmanfah güzergahi üzerinden Iran'a 3.1 milyon pound degerinde mal teslim edilmif ve 1913'te Ingiliz mallarinin akifi 7.4 milyon pounda ^ikmifti."
Basra Körfezi bölgesindeki tüketicinin yüksek kaliteli Rus mallariyla bulufmasi ise Sovyet hükümetleri zamaninda karfilikli menfaate dayali if birliginin infasi sürecini kolaylaftirdi.
Ara^tirma & Yayin Etigi: Bu makale, en az iki kor hakem tarafindan incelenmi^ ve iThenticate taramasiyla intihal ve benzerlik raporu olu^turulmu^tur. Makale, ara^tirma ve yayin etigine uygundur.
Etik Beyani & Çikar Çati^masi: Bu makalenin mutercimi çikar çati^masi bildiriminde bulunmami^, makalenin ha-zirlanma surecinde bilimsel ve etik kaidelere uyuldugunu ve yararlanilan tum çali^malara atifyapildigini beyan etmi^tir. Açik eri^imli bu makale, CC BY-NC 4.0 lisansina sahiptir.
Research & Publication Ethics: Two or more blind peers reviewed this article, and an iThenticate scan generated a report for potential plagiarism and similarity. The article complies with research and publication ethics. Ethical Declaration & Conflict of Interest: The translator of this article declares no conflict of interest, and the article follows scientific and ethical principles and cites all the sources appropriately. This is an open-access article under the CC BY-NC 4.0 license.
53 1902 yili Ocak ayinda G. A. Grebenets'in Rusya imparatorlugu Di^leri Bakanligi'na gönderdigi yazi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 23-25V.
54 1902 yili Ocak ayinda G. A. Grebenets'in Rusya imparatorlugu Di^leri Bakanligi'na gönderdigi yazi. (AVPRi), F. 151, Op. 482, D. 364, 26.
__55 M. A. Kamal, Natsionalno-Ocvoboditelnoe Dvijenie vIrakskom Kurdistane(1918-1932) (Baku: 1967), 28, 33, 48.
KAYNAK^A
Ar^iv Belgeleri
Arhiv Vnefney Politiki Rossiyskoy Imperii (AVPRI) [Rus Imparatorluk Dif Politika Arfivi]: F. 144/488 - 588; F. 151/482 - 364, 365, 366, 318; F. 194/1 - 1443, 1446, 1675, 1864; F. 194/3 -363, 367.
Tetkik Eserler
Anisimov, E. V. Vremya Petrovskih Reform [Petro Dönemi Reformlari]. London: 1989. Ireland, P.W. Iraq, A Study in Political Development. London: 1937.
Kamal, M. A. Natsionalno-Osvoboditelnoe Dvijenie v Irakskom Kurdistane (1918-1932) [Irak Küristaninda UlusalBagimsizlikHareketi (1918-1932)]. Baku: 1967.
Antonova, K. A. Novaya Istoriya Indii [Hindistan'in Yeni Tarihi]. Moskva: 1961.
Rodriges, A. M. ArabskieMonarhi vXXveke: Ekonomika, Politika, Sotsialnaya Struktura [20. Yüzyilda Arap Monarpleri: Ekonomi, Siyaset, Sosyal Yapi]. New York: 2000.
Ulyanitskiy, V. A. Sno^eniya Rossii so Sredney Azieyu i Indieyi v XVI-XVII vv [16 ve 17. Yüzyillarda Rusya'nin Orta Asya veHindistan ileIli^kileri]. Moskva: 1889.
