CC BY
13e-ISSN: 2687-3583 https://dergipark.org.tr/trad
TRAD - Türkiye Rusya Araçtirmalari Dergisi Sayi: 3 (Yaz 2020)
TJORS - Turkish Journal of Russian Studies Issue: 3 (Summer 2020)
Baçlik / Title: Rus Çarligi'nin Ideolojik Baski Aygitina Bir Örnek: Altay Dini Misyonu'nun Egitim Faaliyetleri
Yazarlar / Authors ORCID ID
Harun ARSLANTÜRK 0000-0003-4010-1511
Bu makaleye atif için: Harun Arslantürk, Rus Çarligi'nin Ideolojik Aygitina Bir Örnek: Altay Dini Misyonu'nun Egitim Faaliyetleri, Türkiye Rusya Araçtirmalan Dergisi 3 (Yaz 2020): 79-93.
To cite this article: Harun Arslantürk, Rus Çarligi'nin Ideolojik Baski Aygitina Bir Örnek: Altay Dini Misyonu'nun Egitim Faaliyetleri, Türkiye Rusya Araçhrmalari Dergisi 3 (Summer 2020): 79-93.
Makale Türü / Type of Article: Ara§tirma Makalesi / Research Article Yayin Geliç Tarihi / Submission Date: 28.05.2020 Yayina Kabul Tarihi / Acceptance Date: 28.06.2020 Yayin Tarihi / Date Published: 30.06.2020
Tarandigi Indeksler / Abstracting & Indexing
DRJÎ
II
4 unir m ic fei dUrCf
ESJI
www.ESJIndex.org
Scientific J ou nul
inLls ^ idealonline
Î^Ot^actor
vs
CVBERLERINKA
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial 4.0 International License.
Yazar: Harun ARSLANTÜRK*
Rus Çarligi'nin ideolojik Baski Aygitina Bir Örnek: Altay Dini Misyonu'nun Egitim Faaliyetleri
Özet: XVIII. yüzyilda Çarlik Rusya'sinin asirlardir Türklerin tarihî yurtlarindan biri olan Altay bölgesini ele geçirmesiyle beraber burada ya§ayan gayri Rus topluluklar sistematik bir §ekilde Rusla§tirma ve Hiristiyanla§tirma politikasina maruz kalmi§tir. Altay Dini Misyonu bu asimilasyon siyasetini kurumsal bir yapiya dönü§türmek amaciyla 1830 yilinda Makari Gluharev'in ba§kanliginda Ulala'da kurulmu§tur. Misyonun nihai hedefi Rus dil, kültür ve inancini bu topraklarda kalici hale getirerek çarlik sinirlari içerisinde tek tip millet olu§turma gayretinden ba§ka bir §ey degildir. Vaftiz edilen Altaylilar ya§am tarzlarini, sosyal ili§kilerini ve ekonomik faaliyetlerini Rus kültür hayatina uygun bir §ekilde ya§amaya ba§lami§tir. Bölgede gerçekle§tirilen misyonerlik faaliyetlerinin en etkin yolu da egitim kurumlarindan geçmekteydi. Altaylilar küçük ya§tan itibaren bu egitim kurumlarinda kendi dil, kültür ve inançlarindan yoksun bir §ekilde yeti§tirilerek Rusla§mi§ gelecek neslin temelini olu§turacaklardir. Nitekim asimilasyon, ba§larda bölge lehçelerine hâkim misyonerlerin yerel dilde verdikleri egitimle ba§lami§, sonralari ise yerelden dev§irilen misyonerlerle devam etmi§tir. Misyonun kuruldugu ilk yillarda zayif kalan egitim faaliyetleri her geçen yil etki alanini geni§leterek binlerce Altaylinin vaftizi ile sonuçlanmi§tir. Kuruldugu 1830 yilinda tek okul ve yirmi ögrenciyle ba§layan egitim faaliyetleri zamanla onlarca okul ve binlerce ögrenciye ula§mi§tir. Bu çali§mada, 1830 yilinda kurulan Altay Dini Misyonu'nun genel yapisi ortaya konulduktan sonra, misyon ba§kanlarinin faaliyetleri üzerinden Altay bölgesi halklarinin Rusla§tirilmasi ve Hiristiyanlajtirilmasmda egitim kurumlarinin ne derece önemli oldugu vurgulanmaya çali§ilmi§tir.
Anahtar Kelimeler: Altay Halklari, Ruslar, Misyonerlik, Egitim, Altay Dini Misyonu.
An Example of the Russian Tsarist Ideological Pressure Apparatus: Educational Activities of
the Altai Religious Mission
Abstract: The Altai region, which has been one of the historical hometowns of the Turks for centuries, after being taken over by the Tsarist Russia in the XVIIIth century, the non-Russian communities living in the Altai systematically have been subjected to the policy of Russification and Christianization. Altai Religious Mission was established in 1830 in Ulala under the presidency of Makari Gluharev in order to transform this assimilation policy into an institutional structure. The ultimate goal of the mission is to make the Russian language, culture and belief permanent in these lands, and to try to form a uniform nation within the borders of tsarist. The baptized Altai people started to live their lifestyle, social relations and economic activities in accordance with the Russian cultural life. The most effective way of missionary activities in the region was through educational institutions. The people of Altai will be raised in these educational institutions at a young age and will be grown in a way devoid of their own language, culture and beliefs, and will form the basis of the next Russianized generation. As a matter of fact, assimilation started with the training given in local language by the missionaries who mastered the regional dialects, and then continued with the missionaries recruited from the local. The educational activities, which were weak in the first years of the mission's establishment,
* Ar§. Gör., Ardahan Üniversitesi, Insani bilimler ve Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Ardahan/Türkiye, E-mail: harunarslanturk@ardahan.edu.tr, ORCID ID: 0000-0003-4010-1511.
expanded its impact year by year and resulted in the baptism of thousands of Altaians. The educational activities that started with a single school and 20 students in 1830 when it was established have reached tens of schools and thousands of students over time. In this study, after the general structure of the Altai Religious Mission, established in 1830, is presented, the importance of educational institutions in the Russification and Christianization of the people of the Altai region through the activities of the heads of mission is emphasized.
Keywords: Altai People, Russians, Missionary, Education, Altai Religious Mission.
Giri§
Latince missio kelimesinden gelen misyon, gorev-yetki; misyoner ise gorevli olan ki§i manasina gelmektedir. Butun dinlerde var olan tebligcilik, Hiristiyan dini anlayiginda ozellikle ortaçagda kurulan kilise-devletlerinin etkisiyle Hiristiyanligi, Hiristiyan olmayanlar arasinda yayma gorevi anlamina evirilmigtir. Daha çok emperyal amaçlar tagiyan bu misyon, faaliyetleri kapsamindaki bolgede oncelikli olarak manastirlar inga ettirmigtir. Bu manastirlar araciligiyla bolgede misyonerlik faaliyetleri yuruten din adamlari yerel dil, kultur ve inançlar hakkinda bilgi sahibi olup halkla iligki içerisine girerek, daha dogru bir tabirle halkin içine sizarak inançlari dogrultusunda niyetlerini açik etmeyi amaçlamiglardir.1 Misyonun kuruldugu bolgenin yerel diline hâkim olmak ve hâkim olunan bolgede yerel dilde egitim vermek misyonerlik faaliyetlerinin bagarili bir gekilde sonuçlandirilmasindaki en onemli hususlardandir. Misyonerler bu anlamda ozellikle egitim yoluyla misyon bolgesinde yagayanlarin maddi medeniyet alaninda geri kalmigligini vurgulayarak bu durumun ancak Hiristiyanlikla agilabilecegi mesajini vermeye çaligmigtir.2 Misyon kelimesi teknik terim olarak ilk defa XVI. asirda Protestanlari tekrar Katolik inanca kazandirmak amaciyla Cizvit tarikati uyelerince kullanilmigtir.
Cografi kegiflerle beraber deniz agiri ulkeleri ele geçiren Ispanyol ve Portekizliler burada yagayan pagan halklari yine Cizvit misyonerlerinin faaliyetleri sonucunda Hiristiyanlagtirmig ve bugunku Latin Amerika'da mevcut Katolik nufus bunun sonucunda meydana gelmigtir.3 Emperyal siyasette onemli bir yere sahip olan Protestan misyon ise XVII. asirda yeni somurge bolgelerinde toplumsal birlikteligi saglamak adina onemli bir dinamik olmugtur. Rus Ortodoks misyonu da batida meydana gelen bu geligmelerden farkli dugunulmemelidir. Ruslar misyon kavramini bati
1 Mehmet Canbulat, "Misyonerlik", Dini Kavramlar Sözlügü (Ankara: DIB. Yaymlari, 2007), 449.
2 §inasi Gündüz, "Misyonerlik", TDVislam Ansiklopedisi, C. XXX., (Istanbul: DIB. Yayinlari, 2005), 193.
3 Süleyman Turan, Misyoloji Hiristiyan Misyon Bilimi (Ankara: Sarkag Yayinlari, 2011), 53.
perspektifinde inangla birlikteligin ve homojen millet olugturma fikri temelleri üzerine inga etmigtir.4
Ruslar IV. Ivan zamaninda 1552 yilinda Kazan Hanligi'ni ele gegirdikten sonra idil bölgesinde misyonerlik faaliyetleri baglamigtir. Burada ilk olarak Zilantov manastiri, akabinde Troitsko-Sergiyevski ve Bogoroditse-Uspenski manastirlari inga edilerek Kazan'da meskün farkli dilden ve dinden halklarin Hiristiyanliga dönügümü desteklenmigtir.5 Kazan'da baglayan Ortodoks misyon siyaseti6 farkli tarihlerde de olsa Rus tahakkümüne giren Türk topraklarinin tamaminda kendisini hissettirmigtir. Türklerin yagadigi ve Rus Ortodoks tesirinin görüldügü yerlerden biri de Altay bölgesidir. Ruslarin Altay bölgesinde yagayan gayri Rus halklari7 Hiristiyanlagtirma ve Ruslagtirma amaciyla kurmug oldugu Altay Dini Misyonu, asirlardir bu cografyada hüküm süren ve eski Türk inanglarini benimseyen Altaylilar üzerinde dil, kültür ve inang baglaminda sistematik olarak tahribata neden olmugtur. 1830 yilinda kurulan bu misyon egitim faaliyetleriyle bölgedeki Altayli gocuklar üzerinden kalici bir asimilasyon faaliyeti yürütmügtür. Misyon bölgede vaftiz edilenlerin sayisina bakildiginda kuruldugu ilk evrede zayif kalmig ancak yerel lehgelere hakim olan devgirme misyonerlerin misyona dahil edilmesiyle niceliksel kazanimlar saglamigtir. Gergekten de bölgede misyonerlik gergevesinde egitim faaliyetleri yürüten okullarda kügük yagta egitim gören Altayli gocuklardan yerel misyonerlerin yetigtirilmesi neticesinde belirlenen hedeflere ulagilmaya baglanmigtir.
Altay Dini Misyonu ile alakali Türk bilim gevrelerince dogrudan bir galigmanin yapilmig olmamasi, bu galigmada daha verimli netice alinmasi bakimindan konu ile alakali Rusga kaynaklarin kullanilmasini gerektirmigtir. Bu baglamda misyon hakkinda 1880-1915 yillarini kapsayan raporlar, dönemin Altay misyonerlerinin yapmig oldugu müstakil kaynaklar ve diger aragtirma eserlerden yararlanilmigtir.
4 Ilyas Topsakal, Rus Misyoner Kaynaklarina Göre Rus Qarligi ve Türkler (1552-1917) (Istanbul: Türk Dünyasi Aragtirmalari Vakfi, 2009), 49-51.
5 Topsakal, Rus Misyoner Kaynaklarina Göre Rus Qarligi ve Türkler, 137.
6 XIX. asirda Idil-Ural bölgesinde cereyan eden Rus Ortodoks misyonerlik faaliyetleri kapsaminda ayrintili bir galigma igin bkz. Saime Selenga Gökgöz, idil-Ural'daislam Kargiti Misyon Hareketi: Yermifiy Aleksandrovig Malov (Ankara: Köksav Yayinlari, 2007).
7 Gayri Rus halklardan kasit, günümüzde Bati Sibirya ve Mogolistan arasinda yer Altay bölgesinde yagayan Altay Kiji (Kigi), Teleüt, Telengit, Tuba, ^alkandu ve Kumandi gibi Türk boylaridir. Bkz. Saadettin Yagmur Gömeg, Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklari Tarihi (Ankara: Akgag yay., 2015), 285.
Altay Dini Misyonu'nun Kurulu§u ve Altay Bolgesindeki Faaliyetleri
1828 yilinda Kutsal Sinod, Bati Sibirya'da meskun gayri Ruslarin hem Ruslagtirilmasi hem de Hristiyanlagtirilmasi igin bolge bagpiskoposluklarindan misyon planlarini sunmalarini istemigtir. Tobolsk bagpiskoposu Evgeni Kazantsev de bolgede yurutulecek misyon faaliyetleri kapsaminda goreve uygun buldugu kigilerin belirlenmesi ve haklarinda tahkikatlar yapilmasi igin galigmalara baglamigtir. Evgeni'nin misyon kurma planlarinin haberini alan Makari Gluharev8 zaman kaybetmeden Tobolsk'a gelmig ve Evgeni'ye gonullu olarak bolgede misyoner olma istegini bildirmigtir.9 Makari, Tobolsk piskoposluguna Kokgetav askeri yerlegim alani ve Petropavlovsk savunma hatti yakinlarinda yagayan Kazaklar arasinda misyonerlik faaliyetleri yapilmasini onermigtir. Ancak Bati Sibirya Genel Valisi Ivan Aleksandrovig Velyaminov guvenlik gerekgesiyle Makari'nin bu isteginin uygun olmadigini belirtmigtir. Bunun uzerine Makari, 1830 yilinda misyonerlik faaliyetlerinin daha uygun oldugu Bisk'e gonderilmigtir.10
Altay Dini Misyonu'nun kurucusu Makari, 1830-1844 yillari arasinda misyona bagkanlik etmigtir. Bu kapsamda Makari gorev suresi boyunca ug misyoner yerlegim alani inga ettirmigtir: Mayma (1831), Ulala (1834) ve Myuta (1839). Altay Misyonu'nun ilk evresi, kiliselerin kurulmasi ve bolgede yagayan halklarla manevi diyalogun geligtirilmesi geklinde gegmigtir. Bu donemde misyonerlik faaliyetleri kapsaminda 675 Altayli vaftiz edilmigtir.11 Vaftiz edilenlerin sayisina baktigimizda misyonun ilk yillarinda Makari'nin gok bagarili olamadigini ancak ilerleyen yillarda Altaylilar uzerinde
8 8 Ocak 1792 yilinda Smolensk'te dünyaya gelen Makari, ilkögrenimim Vyazemsk Ilahiyat Okulu'nda (1800-1803) tamamlamigtir. Daha sonra Smolensk Ilahiyat Okulu'nda (1803-1813) ögrenim gördügü yillarda, Napolyon'un Rusya seferi nedeniyle egitimine 1812 yilinda ara vermek zorunda kalmigtir. Yedi yagindayken babasinin yardimiyla kisa Latince metinleri Rusgaya tercüme eden Makari, yirmili yaglara geldiginde Ibranice, Eski Grekge, Almanca ve Fransizca ögrenmigtir. 22 Mayis 1814 tarihli sinod kararnamesine göre, Petersburg Ilahiyat Akademisi'nde egitim gören Makari, Smolensk'ten gelen en iyi ögrenciler arasinda gösterilecek kadar da bagarili olmugtur. 1830-1844 yillari arasinda Altay Dini Misyonu'nun kuruculugunu üstlenen Makari, bu bölgede yagayan gayri Rus halklarin Ruslagtirilmasi ve Hiristiyanlagtirilmasina öncülük eden misyonerlerin baginda gelmektedir. Makari'nin hayati ve misyonerlik faaliyetleri igin bkz. I. Yatsrebov, Ahimandrit Makari Osnovotel Altayskoy Duhovnoy Missii, Kratkiya Svedeniya o ego Jizni i Deyatelnosti (S-Peterburg: 1892).
9 Yu. A. Kreydun, "Deyatelnost Arhimandrita Makariya (Gluhareva) na Altaye", istoriya Pravoslaviya na Altaye (Barnaul: 2001), 11.
10 S. V. Nesterov, Slovom i Jitiem, Jizn i Trudt Prepodobnogo Makariya Altayskogo (Moskva: Pravoslavniy Svyato-Tihonovskiy Gumanitarniy Universitet, 2005), 43.
11 S. Landigev, Altayskaya Duhovnaya Missiya (Moskva: 1864), 5; Altayskaya Tserkovnaya Missiya (Sanktpeterbug: Tippgrafiya Doma Prizreniya Maloletnih Bednih, 1865), 124.
misyonun etkisini gösterecek yapinin temellerini olugturdugunu söyleyebiliriz.
Makari'nin 1844 yilinda görevini tamamlamasmm ardindan misyonun bagkanligini 1844-1865 yillari arasinda Stefan Landigev yürütmügtür. Landigev, Makari'nin aksine Altay bölgesi halklarinin vaftizi konusunda kati bir tutum sergilemigtir. Onun dönemimde her ne kadar kitlesel vaftizler gergeklegmese de yeni vaftiz edilenlerin sayinda gözle görülür bir artig olmugtur. Landigev, Altay bölgesinde gok genig kapsamli misyoner seyahatler gergeklegtirerek daha fazla kigiye ulagmaya galigmigtir. 1844-1856 yillari arasinda daha önce vaftiz olan 675 kigiye ek olarak Landigev 764 erkek, 648 kadin olmak üzere toplam 1412 kigiyi vaftiz ederek toplam sayiyi 2087'e gikarmigtir.12 1864 yilina kadar Landigev tarafindan toplam 3200 yetigkin vaftiz edilmig ve gocuklarla birlikte bu sayi 5000'e kadar yükselmigtir.13
Landigev'in ardindan misyonun ügüncü bagkani Vladimir Petrov döneminde de (1865-1883) misyonun yerlegim alanlarinin olugum süreci devam etmigtir.14 1883 yilina gelindiginde misyon sinirlari igerisinde 32 kilise ve gapel, 20 okul, vaftizlerin yapildigi 95 misyon yerlegim alani, Ruslarin ve vaftiz edilen Altaylilarin birlikte yagadigi 30'dan fazla köy bulunmaktaydi. Bu dönemde 6697 Altayli vaftiz edilmigtir. Misyonun kontrolü altindaki sinirlarda 13000 Altayli15 ve 4550 Rus'tan mütegekkil toplam 17550 kigi yagamaktaydi. Yine bu dönemde misyonun maddi gelirlerinde galiganlarina ve ailelerine emekli maagi saglanacak kadar artig oldugunu gözlemlemekteyiz.16
Vladimir Petrov'dan sonra Altay Dini Misyonu'na 1855 yilinda dahil olan Makari (Nevski), 1883-1891 yillari arasinda misyona bagkanlik yapmigtir. Nevski, Altay bölgesinde yagayan halklarin asimilasyonunda etkin bir egitim kurumu olan Bisk Katehizator Okulu17'nun olugumu ve geligiminde önemli
12 S. Landi§ev, "Nekotoriye Svedeniya o Tserkovnoy Altayskoy Missii", Pribavleniya k Tvoreniyam sv. Ottsov (Moskva: 1856), 702-703.
13 Landi§ev, Altayskaya Duhovnaya Missiya, 5.
14 K. V. Harlampovig, "Arhiepiskop Kazanskiy Vladimir Petrov, Ego Jizn i Deyatelnost", Hristiyanskoye Qiteniye (Sankt-Peterburg: 2009), 252.
15 "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1879 god", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 6 (Eylül 1880), 116.
16 Manuil Leme§evskiy, Russkie Pravoslavnie ierarhi Perioda s 1893 po 1965 godi, ^ast I (Kuybi§ev: 1966), 223.
17 Katehizator, yeni vaftiz olmu§ ki§ilerin dine girmeden önce Hiristiyan temel ögretilerini (Kate§izm) igeren kitabi okutan ki§iye verilen adlandirmadir. Ayrintili biigi igin bkz. B. I. Gruzdev, "Katihizisi Russkiye", Pravoslavnaya Bogoslovskaya Entsiklopediya Tom IX. (S. Peterburg: 1908), 203-218; Bisk Katehizator Okulu hakkinda ayrintili bilgi igin bkz. Yu. A. Kreydun, "120 Let
bir rol oynamigtir. Onun döneminde misyon sinirlari iginde 60'tan fazla okul ve bir de kadin manastiri agilmigtir. Makari Nevski, vaftiz edilen Altayli Mihail Vasilyevig ^evalkov18'dan Altay Türkgesi ögrenmig, Türk lehgelerine hakim olan misyoner V. I. Verbitski19 ve N. I. Ilminski20'nin de yardimlariyla Altay Türkgesi'nde birgok eser meydana getirmigtir. Misyonun Altay lehgelerinde bu eserleri meydana getirmesindeki asil amag bölgede misyonun daha etkili ve hizli yayilmasidir. Altayca-Rusga Okuma Kitabi (1868) ve Altay Dili Gramatigi (1868) bunlardan bazilaridir.21
Altay Dini Misyonu'na 1890-1919 yillari arasinda bagkanlik yapan Ortodoks din adamlari, kuruldugu 1830 yilindan itibaren misyonun faaliyet ve geleneklerini devam ettirmiglerdir. Makari Nevki'den sonra Altay Dini Misyonu'na sirasiyla Piskopos Vladimir Sinkovski (1891-1893), Mefodi Gerasimov (1894-1898), Sergi Petrov (1899-1901), Makari Pavlov (1901-1905) ve Innokenti Sokolov (1905-1919) bagkanlik etmigtir.22
Altay Bölgesinde Misyoner Okullarinin Kurulu§u ve Egitim Faaliyetleri
Altay bölgesinde Altay Dini Misyonu tarafindan misyoner okullarinin ilki erkek gocuklar igin 1830 yilinda misyonun kurucusu Makari Gluharev'in
so Vremeni Pervogo Nabora Ugagihsya v Biyskoe Missionerskoe Katehizatorskoe Ugilige", Stranitsi istorii Altaya (Barnaul: 2003), 117-123.
18 ^evalkov, Altay Dini Misyonu'nun ilk Altayli misyoneri olmasi bakimindan misyonda dikkat geken isimlerin baginda gelmektedir. Kendisi Mundusov boyuna bagli Beyaz Teleütlerdendir. ^evalkov 1817 yilinda Biysk'e bagli Kara-su (günümüzde Karasuk) olarak adlandirilan bölgede dünyaya gelmigtir. Vaftiz olmadan önce Kipriyan adini tagiyan ^evalkov yedi yagindayken ailesiyle birlikte Ulala'ya taginmigtir. ^evalkoVun Ortodoks inancina dahil olma serüveni de burada baglamigtir. Kügük yagta birlikte vakit gegirdigi, Altay bölgesinin kolonizasyonu igin bölgeye yerlegtirilen Rus bir aileye mensup olan arkadagi Yakov'un onu misyonun kurucusu Makari (Gluharev) ile tanigtirmasiyla ^evalkov'un hayati bambagka bir yöne evirilmigtir. Misyonun Altay Dili'ne gevrilen eserlerde önemli katkilari olan ^evalkov, Altay Edebiyati'nin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Altay Dini Misyonu'nun ilk Altayli misyoneri ^evalkov'un ayrintili biyografisi igin bkz. M. V. ^evalkov, Pamyatnoye Zaveganiye (Moskva: Tipografiya A. I. Sinegirevoy, 1894).
19 Verbitski'nin hayati ve Altay Dini Misyonu dahilindeki faaliyetleri igin bkz. Fatih Ünal, "Altay Misyoneri Vasili Ivanovig Verbitski: Hayati, Misyonerlik Faaliyetleri ve Altay ^aligmalari", Dede Korkut Uluslararasi Türk Dili ve Edebiyati Ara§tirmalari Dergisi 7/17 (Aralik 2018), 197-205.
20 Rusya igerisindeki gayri Rus topluluklarin Ruslagtirilmasi ve Hiristiyanlagtirilmasi igin kurulan egitim sisteminin öncülerinden N. I. Ilminski hakkinda tafsilatli bilgi igin bkz. Topsakal, Göre Rus Qarligi ve Türkler, 305-401.
21 Yu. Klimakov, "Makari Parvitski", Qernaya Sotnya istorigeskaya Ensiklopediya 1900-1917 (Institut Ruskoy Tsivilizatsii, 2008), 305.
22 G. Kreydun, Altayskaya Duhovnaya Missiya v 1830-1919 godi (Moskva: PSTGU, 2008), 57-58.
girigimleriyle agilmigtir.23 Daha sonra Mayme'de hem kiz hem de erkek gocuklari igin iki ayri misyoner okulu egitime baglamigtir. Bu okullarda erkek gocuk sayisi yirmiyi bulurken kiz gocuklarinin sayisi yedi ila on iki arasinda degigim göstermigtir. Misyoner okullarinda Slav ve kilise belgeleri okuma, Tanri'nin hükümleri, kilise ilahileri ve temel aritmetik dersleri verilmekteydi. Ancak egitim dilinin agirlikli olarak Rusga olmasi nedeniyle ögrencilerden beklenen verim elde edilememigtir. ^ünkü ögrenciler Rus Dilini yeterince bilmediklerinden verilen dersleri tam olarak anlayamiyorlardi. Diger yandan Altay bölgesinde yagayan Türkler kendi aralarinda da farkli lehgelerde konugtuklarindan Makari'nin bildigi Türk lehgesi de oradaki yerli halk tarafindan anlagilamamigtir. Bu durum kargisinda Makari, bölgede yagayan bütün unsurlarin anlayabilecegi Altay Türkgesi'nde yazilmig bir sözlük ve dil bilgisi kitabinin olmasi gerektigi kanaatine varmigtir. Makari zaman kaybetmeden aragtirmalara baglamig ve bunun neticesinde 3000 kelimeyi kapsayan temel kelime ve cümlelerin yer aldigi bir kitap hazirlamigtir.24
Altay Türk lehgeleri üzerine yapilan dil galigmalarinin sonucunda bölgede kullanilan lehgeler Rus alfabesiyle yazilmaya baglandi. Bu uygulamanin neticesinde okullardaki ögrenme süreci büyük ölgüde kolaylagarak egitimin daha genig alanlara yayilmasinin da önünü agmig oldu. Misyonun girigimleriyle Miyuta (1850), ^örniy Anuy (1858), Ust-^egra (1858), Kebezen (1861), Onguday ve ^emal'da (1863) yeni misyoner okullari agilmigtir. Okullarin sayisinin artmasi, bu okullarda egitim verecek kadronun olugturulmasi gibi birtakim sorunlari da beraberinde getirmig oldu. Aslinda misyonun egitim kadrosu yalnizca gocuklara temel bilgileri sunan ögreticilerden ibaret degildi. Misyonun ana görevinin ihyasi igin Altay bölgesinde meskün yerel ahaliye Hiristiyan ögretileri anlatacak kigilere de ihtiyag duyulmaktaydi. Bu ihtiyaca binaen 1867 yilinda Vladimir Petrov'un girigimleriyle misyonda ögretici, gevirmen ve kilise hizmetinde bulunacak kigileri yetigtirmek amaciyla Ulala'da bir misyoner okulu agildi.25
Altay Dini Misyonu'na tercüman yetigtirmek amaciyla baglangigta M. V. ^evalkov'un evinde verilen egitimler, Ulala'da misyoner okulunun agilmasiyla birlikte bu okulda devam etmigtir. Okulun agildigi 1867 yilinda burada egitim görmeye baglayan sekiz kigi gunlardir: Kebezen'den Nikolay Kamzagakov ve Ivan Tenekov, ^erneviler'den Aleksey Pijankin ve Timofey
23 A. P. Potapov, Ogerki po istorii Altaytsev (Moskva-Leningrad: Izdatelstvo Akademii Nauk SSSR, 1953), 201.
24 Yatsrebov, Ahimandrit Makari, 45.
25 N. S. Modorov, Rossiya i Gorniy Altay: Politigeskiye, Sotsialno-Ekonomigeskiye i Kultirniye Otnogeniya (XVII-XX vv.) (Gorno-Altaysk: Gorno-Altayskiy Gosudarstvenniy Universitet, 1996), 267.
Petrov, Kumandinler'den Prokopi Sokolov, Ivan Kugukov ve Yegor Kagkarokov, Myuta Teleütleri'nden Semen ilteev'dir. Misyoner okulunda egitim verenler ise Petersburg ilahiyat Akademisi'nden mezun: I. V. Solodgin, K. P. Sokolov ve P. i. Makugin'dir.26
Misyoner okulunun müfredatina baktigimizda gok genig kapsamli olmadigini görmekteyiz. Ögrenciler eski ve yeni ahit derslerini Makugin'den, aritmetik ve okuma derslerini Sokolov'dan, kisa ilmihal, yazma ve ilahi dersleri ise Solodgin'den almigtir. Misyoner okullarinda devlet okullarinda oldugu gibi ders materyalleri bulunmamaktaydi. Bu nedenle misyon okulu ögreticileri genellikle geviri faaliyetleri yürütmekteydi. Misyonun o dönemki bagkani Viladimir Petrov'un öncülügünde tercüman M. V. ^evalkov ve ögreticilerden i. V. Solodgin, ögrencilerden Semen ilteev ve Timofey Petrov tercüme galigmalarina baglamigtir. Bu kapsamda kilise literatürü Altay Dili'ne gevrilmeye baglanarak bölgede yeni vaftiz edilenlere Ortodoks ögretilerinin daha hizli bir gekilde nüfuz ettirilmesi saglanmigtir. Misyoner okulundan mezun olan ögreticilerden S. ilteev ^epog'ta, T. Petrov ^örniy-Anuy'da, V. Toziyakov ^elugman'da ve Ya. Kumandin Ust-Bagkaus'daki bulunan okullarda görev yapmaya baglamigtir. Ancak misyoner okulundan mezun olan ivan Kugukov ve Aleksey Pijankin gibi farkli meslek gruplarinda galigmaya baglayanlar da olmugtur. Mezun olduktan sonra farkli ig sahalarina yönelen veya misyondan ayrilanlarin olmasi birtakim rahatsizliklari da beraberinde getirmigtir. Bu nedenle misyon bagkani gelecekte bu tür emsallerle kargilagilmamasi ve misyonun faaliyetlerinin sekteye ugratilmamasi igin okula alinacak ögrencilerin kati bir elemeden gegirilmesini istemigtir.27
Altay Dini Misyonunun halka yakinlagma yönünde gergeklegtirdigi galigmalardan biri de bölgedeki egitim faaliyetleri kapsaminda §ubat 1863'te Ulala'da bulunan kadinlar topluluguna yönelik agtigi okuldur. Halk egitim merkezi tarzinda olan bu okulda, yaklagik 20 kadar Altayli kadin dikig-nakig ve sebze yetigtiriciligi kursu almigtir. Altayli kadinlarin egitim gördügü bu kurum, daha sonra yetim kizlarin egitim ve barinmasi igin agilan okulla birlegtirilerek 1868 yilinda Ulala'da kadin misyoner okulu geklinde egitime devam etmigtir. Bu okulda erkekler igin agilan misyonerlik okulunda iglenen müfredata ilaveten ev yönetimiyle ilgili dersler, kadinlar manastirindan gelen ögreticiler tarafindan verilmekteydi. Bu sayede sadece erkeklere yönelik faaliyet yürütmeyen misyon, kadinlara da ayri bir önem vererek etki alanini daha genig bir sahada hissettirmek istemigtir. Kadinlar igin kurulan misyoner
26 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 268.
27 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 268.
okulu igin ögretici personel agigi ortaya gikinca misyon bagkani V. Petrov konuyla ilgili bir rapor hazirladi. Okulun personel ihtiyacini kargilamak igin gayri Rus Altaylilar arasindan belirlenen iki kiginin Kazan Ögretmen Okulu'nda egitime gönderilmesine karar verildi. Misyonun Kazan Ögretmen Okulu'nu kendisine ögretici yetigmek amaciyla segmesi ve buraya ögrenci göndermesi tesadüf degildi. Kazan Ögretmen Okulu o yillarda misyoner yetigtirmek igin kurulmug donanimli bir egitim kurumuydu. Bu okulda, Tanri'nin hükümleri, ilahi, pedagoji, Rus ve Slav Dili, aritmetik, geometri, Rus tarihi, cografya, doga bilimleri, hat sanati ve gizim dersleri verilmekteydi. Ögrenciler bu derslere ilaveten jimnastik ve rustik el sanatlari dersleri de görmügtür.28
V. Petrov'un iki Altayli ögrencinin Kazan'da egitim görmesi karari hem Misyonerlik Cemiyeti hem de devlet yetkilileri tarafindan kabul görmügtür. Bu duruma sebep, Altay misyonerlerinin segtigi ögrencilerin yerel ahaliden olmasi ve segilen bu ögrencilerin egitimini tamamladiktan sonra misyonun sinirlari igerisinde dini ideolojiyi benimsetmede daha etkili olacaklarinin dügünülmesiydi. Bu durumu dönemin egitim bakani D. A. Tolstoy'un: "Tüm gayri Ruslarin egitiminin nihai amaci, onlarin Ruslagtirilmasi ve Rus halki ile bir bütün olmasidir" ifadesi daha net ortaya gikarmigtir. Rusya'da gayri Ruslar igin egitim sisteminin öncülerinden olan N. I. Ilminski'nin "gayri Ruslarin tamamen Ruslagtirilmasi, dil ve inang bakimindan Rus halkiyla mükemmel bir kompozisyon olugturmasi gerektigi" dügüncesi Tolstoy'u destekler niteliktedir. Benzer dügünceleri Altay misyonerlerinde de gören Ilminski, Altay Dini Misyonu'na ögretici yetigtirmeyi de ihmal etmemigtir. Böylelikle 1879 yilindan itibaren her yil Altay Misyonu bölgesinden iki veya üg ögrenci Kazan'daki egitimlere kabul edilmigtir.29 Misyonerlik egitimi igin Kazan'a giden ilk ögrenci, Ulala Misyoner Okulu'ndan mezun olan Stepan Todogogev olmugtur. Devam eden yillarda Kazan'da M. Tagkinov, I. §tigagev, K. Ukunakov ve M. Oroginov misyonerlik egitimine baglamigtir. Ancak M. Oroginov Mayis 1884'te tüberkülozdan yagamini yitirdigi igin egitimini tamamlayamamigtir.30
XIX. asrin 80'li yillarinda Altay Dini Misyonu tarafindan Altay bölgesinde yagayan gayri Rus halklarin egitim yoluyla Hristiyanlagtirilmasi Sinod'un dikkatini gekmigtir. Bu bölgede Ruslagtirma galigmalarinin olumlu sonuglar vermesi üzerine Altay Dini Misyonu, bir diger gayri Rus halklardan olan
28 P. Golubev, "Narodnoe Obrazovanie", Altay Istoriko-Statistigeskiy Sbornik (Tomsk:1890), 246; Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 269.
29 "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1879 god", 120.
30 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 270.
Soyotlar, Derbetler, Kirgizlar ve Kazaklarin da bu yolla temessül ettirilmesi igin yeniden görevlendirilmigtir. Bu baglamda Altay Dini Misyonu'nun merkezinin nerede olacagi konusunda yeni bir sorun ortaya gikmigtir. Altay halklarindan uzak bir yerde olmamak ve diger halklar arasinda da misyonerlik faaliyetlerinin rahatlikla yürütülebilmesi adina misyonun merkezi ve egitim kurumlari Ulala'dan Bisyk'e taginmigtir.31
1853-1856 Kirim Harbi sonucunda Ruslarin agir kayiplar vermesi II. Aleksandr'in her alanda köklü reformlar yapmasina neden olmugtur.32 Rus Ortodoks Kilisesi'nin de bu reformlardan yararlanmasi ve kilise araciligiyla yapilan egitim faaliyetlerinin devlet kontrolünde yapilmasi sonucunda Altay bölgesinde misyoner okullarinin sayisinda gözle görülür bir artig yaganmigtir. 1860'li yillarda Altay bölgesinde 10 misyoner okulu mevcutken 1886 yilinda bu sayi 28'e kadar yükselmig ve ögrenci sayilari 498 erkek, 250 kiz olmak üzere toplamda 748'e ulagmigtir. Misyonerlik faaliyetlerinin devlet eliyle daha serbest hale gelmesi, misyonerleri gayri Rus halklari egitim yoluyla Hiristiyanlagtirma ve Ortodoks ögretileriyle aydinlatmada ne kadar etkin olduklari dügüncesine sevk etmigtir. Misyonerlere göre, Altay bölgesindeki okullarda egitim gören pagan inanglara sahip gengler, artik Tanrinin hükümlerini biliyor ve gelecege umutla bakiyorlardi. Misyoner okullari araciligiyla yapilan Hristiyanlagtirma ve Ruslagtirma politikasi, gocuk yagtaki Altaylilar üzerinde yetigkinlere göre daha etkili ve kalici sonuglar vermigtir.33 Altay Dini Misyonu'na tabi misyonerler ayni zamanda Altay bölgesinin en ug noktalarina kadar giderek gocuklarini okula göndermeleri igin aileleri ikna edici kampanyalar düzenlemigtir. Altay bölgesinde 1889-90 egitim-ögretim yilinda 34 okul, bu okullarda egitim gören 752 erkek ve 252 kiz Altayli ve bunlara ilaveten 27 erkek 15 kiz Kazak olmak üzere toplamda 1046 ögrenci egitim görmekteydi.34 Ancak bölgedeki okul gagina gelmig gocuk sayilarina göre egitim gören gocuk sayisi bir hayli dügük orandadir. 1889-90 egitim-ögretim yilinda bazi yerlegim yerlerine ait ögrenci verileri istatistikleri agagidaki grafikte verilmigtir.
31 "Otget ob Altayskoy i Kirgizskoy Missiyah Tomskoy Eparhi za 1883 god", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 6 (Mart 1884), 19-20.
32 Vladislav Tsipin, istoriya Russkoy Pravoslavnoy Tserkvi (1700-2005) (Moskva: Izdatelstvo Sretenskogo Monastirya, 2007), 152.
33 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 270.
34 "Otget o Missiyah Tomskoy Eparhii-Altayskoy i Kirgizskoy za 1890 god", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 7 (Nisan 1891), 13.
Grafik 1. 1889-90 Egitim-Ogretim Yili Bazi Yerlegim Yerlerinin Ogrenci Sayisi
1889-90 Egitim-Ogretim Yili Bazi Yerlegim Yerlerinin Ogrenci Sayisi -168
122
^emal §ebalin Onguday ^erno-Anuy Tyudrala Katandin Kebezen
■ Okula Giden Ogrenci Sayisi ■ Okula Kayit Yaptirmayan Ogrenci Sayisi Kaynak: Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 270.
1889-90 yillarinda Altay Dini Misyonu'na ait sinirlar igerisinde 7080 Rus ve 15475 gayri Rus olmak uzere toplamda 22555 ki§i yagamaktaydi. Butun yerlegim yerlerinde birer kilise ve tum bolgede yukarida belirtildigi gibi 25 okul ve bu okulda galigan 23 erkek, dort bayan olmak uzere toplamda 27 ogretici bulunmaktaydi.35
Altay bolgesindeki misyoner okullari egitime uygun olmayan birkag ayri siniftan oluguyordu. Altay Dini Misyonu'na bagli okullarda 3.5x2 m. olgulerindeki siniflarda ug masa, iki sira ve bir de tahta bulunmaktaydi. Ogretmen ve ogrencilere ait beg adet murekkep hokkasi, sekiz adet divit kalem ve 45 farkli ders kitabindan olugan egitim materyalleri mevcuttu. Bazi bolgelerde okullar kiralik binalarda hizmet vermesine ragmen mulkiyeti misyona ait okullar da mevcuttu. Bu okullar bolgede yagayan hayirseverlerin bagiglari sonucunda yapilmigtir. Biysk tuccarlarindan A. V. Sokolov36 ve T. E. Mokin37, Onguday (1881) ve Ust-Kan'da (1892); vaftiz edilen Aleksandr (Borogov) Kazagagev ve Mihail Tobokov38, Aleksandrovskoye (1876) ve Salgan'da (1889); yine vaftiz edilen Olge Ildibinay, Uznez'de (1898) ve Bay
35 "Otget ob Altayskoy i Kirgizskoy Missiyah Tomskoy Eparhi za 1889 god", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 7 (Nisan 1890), 1.
36 "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1879 god", 117.
37 "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1910 g.", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 10 (Mayis 1911), 482.
38 "Otget ob Altayskoy i Kirgizskoy Missiyah Tomskoy Eparhi za 1889 god", 7.
Agimay Kulcin, Ust-Kenge'de (1897) birer okul inga ettirmigtir. Misyon bölgede egitim faaliyetlerinin sürekli geligimi ve yeni egitim kurumlarinin yapimina özen göstermigtir. Ancak yine de okul sayilari ve okul igin ayrilan bütge kilise sayi ve bütgesiyle kaslanamayacak durumdadir. Tagtin Okulu ögreticilerinden Timofey Angakov'un 1890 yilindaki raporunda beyan ettigi üzere okulun onarimi igin yalnizca 5 ruble bütge ayrilmig olmasi bahsi gegen durumu agiklar mahiyettedir.39
Ruslar, Altay bölgesini ele gegirdikten sonra bu bölgeye gok sayida Rus gög ettirilmigtir. Ruslardan mütegekkil bu yerlegim yerlerine gögebe Altaylilar da yerlegtirilerek nüfusu kozmopolit olan köy sayilari arttirilmigtir. Bu tür yerlegim yerlerinde misyon, hem Rus hem yerli ahali Altaylilara ayni anda egitim vermigtir. Böylece Ruslarla sürekli etkilegim halinde olan Altaylilarin Ruslagma ve Hiristiyanlagma süreci de hizlanmigtir. 1897 yilinda Altay bölgesinde Myuta, Malo-^ergin, Elikmanar, ^emal, Anos, Kebezen, Inirgin ve Turagak Rus-Altay halklarinin karma egitim gördügü yerlerdendir. Bu okullarda egitim tamamen Rusga yapilmigtir.40
XIX. asrin sonlarina dogru Ruslarla birlikte yerlegik hayati benimseyen Altay toplumunun bir kismi, siyasi, ekonomik ve kültürel iligkilerin artmasiyla dogal süregte okuma yazma istegini kendisinde bulmugtur. Bu dönemde artik sadece okula giden gocuklar degil, yetigkinler de beraber yagamak zorunda kaldiklari yeni komgularinin dillerini ögrenmek igin gaba sarf etmigtir. Tüm bu geligmelere ragmen Altaylilarin gogunlugu gocuklarini Rus okullarina göndermeyi göze alamamigtir. Örnegin; 1913 yilinda bölgede 2000'den fazla Altayli gocuk egitim görmügtür. Bu sayi 1880'li yillara kiyasla bir hayli artig göstermig olsa da toplumun geneline oranla gok dügük seviyede kalmigtir. 1917 yilina gelindiginde Altay toplumunun yerlegik kesiminin okur-yazar orani sadece %6 seviyesindedir. Gögebe olarak yagayan Altaylilar da ise bu oran yalnizca %2'dir. Bu bilgiler bizlere gösteriyor ki, asirlardir kendi ig dinamikleriyle yagayan Altay topluluklari, Rus inang ve kültürünü tüm baskilara ragmen tam olarak kabul etmemigtir.41
39 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 270.
40 1897 yilinda misyona bagli 45 okulda 941 erkek, 298 kiz egitim görmekteydi. Egitim gören erkeklerin 362'si kizlarin ise 123'ü gayri Rus Altaylilardan mütegekkildi. Bkz. "Otget o Sostoyanii Altayskoy Duhovnoy Missii za 1897 god", Tomskiya Eparhialniya Vedomosti No: 10 (Mayis 1898), 25.
41 Modorov, Rossiya i Gorniy Altay, 270; Altayli Türklerin Rus emperyalizmine kargi ilk bagkaldirisi 1904 yilinda ortaya gikan Ak Yang (Ak Din)/Burhanizm hareketidir. Altay Kamlarindan ^et ^elpen'in baglattigi bu dini hareketin mahiyeti Ruslarin siyasi, kültürel ve dini baskilarina kargi koyma mücadelesi olarak bilinmektedir. Bu inaniga göre Altaylilar günahlarindan tövbe ederler ise akboz atli Oyrat Han gelip onlari Rus mezaliminden kurtaracakti. Nitekim ^et ^elpen'in baglatmig oldugu bu hareket Temmuz 1904'te Rus kuvvetleri tarafindan
Sonug
Altay Dini Misyonu'nun bölgedeki misyonerlik faaliyetleri kapsaminda en önemli icraati egitim yoluyla bölge halkini kültürel dönügüme tabi tutmak istemesiydi. Bu egitim kurumlarinda misyonerler tarafindan bölgedeki Altayli gocuklara baglangigta kendi dillerinde daha sonralari ise Rusga egitim verilmeye baglanmigti. Altay misyonunun önde gelen egitim kurumlarindan Bisk Katehizator Okulu'nda yetigtirilen ögreticilerle Altay-Rus modeli bir egitim anlayigi bölgede etkisini daha da arttiracakti. Bu sayede hem yerel dillere hem de Rusgaya hakim olan misyon dahilindeki egitimciler, bölgedeki Ruslagtirma ve Hristiyanlagtirma faaliyetlerine de hiz vermig olacakti.
Misyonun ilk yillarinda kisitli imkanlara ve az sayida ögrenciye sahip bu okullar, zamanla bölgede yeni vaftiz edilen yerel tüccarlarin da destegiyle fiziki agidan daha iglevsel hale getirildi. Bu sayede bölgede okul sayilarinda gözle görülür bir artig yaganmasi misyonerlerin de bölgeyi köy köy dolagarak bu okullara ögrenci temini hususunda daha gok gaba sarf etmelerine yol agmigtir. Misyon okullari zamanla Altay dil, kültür ve inancina öylesine etki etmigtir ki, yerel dillerde edebi eserler meydana getirilmig ve böylece bölgedeki Altay-Rus entegrasyonu kolaylagtirilmaya galigilmigtir. Misyonun kurulug evresinde (1830-1844) 675 olan vaftiz sayisinin misyonun son yillarina dogru 40.000'e kadar ulagmasi bu durumun panoramasini gizmek agisindan yerinde tespit olacaktir.
Altay Dini Misyonu, Altay bölgesinde var olan dil, kültür ve inang düzeninin geligmesinden ziyade nihai hedefi olan Ruslagtirma ve Hiristiyanlagtirma olgusunu egitim kurumlari araciligiyla gergeklegtirmigtir. Misyonun, egitim faaliyetleri bölgedeki Ruslagtirma ve Hiristiyanlagtirma politikalarina yardimci bir arag olarak etkin kullanilmig olsa da, asirlardir kendi kültür ve inanglarini koruyan Altaylilar bu egitim kurumlarina kargi direng göstermiglerdir.
lagvedilmigtir. Bkz. Abdülkadir Inan, Tarihte ve Bugün §amanizm (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015), 201-203.
Kaynakga
Altayskaya Tserkovnaya Missiya. Sanktpeterbug: Tippgrafiya Doma Prizreniya Maloletnih Bednih, 1865.
Canbulat, Mehmet. "Misyonerlik." Dini Kavramlar Sözlügü. Ankara: DiB. Yayinlari, 2007, 449.
^evalkov, M. V. Pamyatnoye Zave§aniye. Moskva: Tipografiya A. i. Sinegirevoy, 1894.
Golubev, P. "Narodnoe Obrazovanie." Altay istoriko-Statistigeskiy Sbornik. Tomsk: 1890, 236-298.
Gökgöz, Saime Selenga. idil-Ural'da islam Kar§iti Misyon Hareketi: Yermifiy Aleksandrovig Malov. Ankara: Köksav Yayinlari, 2007.
Gömeg, Saadettin Yagmur. Türk Cumhuriyetleri ve Topluluklari Tarihi. Ankara: Akgag yay., 2015.
Gruzdev, B. i. "Katihizisi Russkiye." Pravoslavnaya Bogoslovskaya Entsiklopediya. Tom IX. S. Peterburg: 1908, 203-218.
Gündüz, §inasi. "Misyonerlik." TDV islam Ansiklopedisi. C. XXX. istanbul: DiB. Yayinlari, 2005, 193-199.
Harlampovig, K. V. "Arhiepiskop Kazanskiy Vladimir Petrov, Ego Jizn i Deyatelnost." Hristiyanskoye Qiteniye. Sankt-Peterburg: 2009, 252-278.
inan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün §amanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2015.
Klimakov, Yu. "Makari Parvitski." Qernaya Sotnya istorigeskaya Ensiklopediya 1900-1917. institut Ruskoy Tsivilizatsii, 2008, 304-306.
Kreydun, G. Altayskaya Duhovnaya Missiya v 1830-1919 godi. Moskva: PSTGU, 2008.
Kreydun, Yu. A. "120 Let so Vremeni Pervogo Nabora Ugagihsya v Biyskoe Missionerskoe Katehizatorskoe Ugilige." Stranitsi istorii Altaya. Barnaul: 2003, 117-123.
Kreydun, Yu. A. "Deyatelnost Arhimandrita Makariya (Gluhareva) na Altaye." istoriya Pravoslaviya na Altaye. Barnaul: 2001, 11-21.
Landigev, S. "Nekotoriye Svedeniya o Tserkovnoy Altayskoy Missii." Pribavleniya k Tvoreniyam sv. Ottsov. Moskva: 1856, 661-703.
Landigev, S. Altayskaya Duhovnaya Missiya. Moskva: 1864.
Lemegevskiy, Manuil. Russkie Pravoslavnie ierarhi Perioda s 1893 po 1965 godi. ^ast I. Kuybigev: 1966.
Modorov, N. S. Rossiya i Gorniy Altay: Politigeskiye, Sotsialno-Ekonomigeskiye i Kultirniye Otno§eniya (XVII-XIX vv.). Gorno-Altaysk: Gorno-Altayskiy Gosudarstvenniy Universitet, 1996.
Nesterov, S. V. Slovom i Jitiem, Jizn i Trudi Prepodobnogo Makariya Altayskogo. Moskva: Pravoslavniy Svyato-Tihonovskiy Gumanitarniy Universitet, 2005.
"Otget o Missiyah Tomskoy Eparhii-Altayskoy i Kirgizskoy za 1890 god."
Tomskiya Eparhialniya Vedomosti 7 (Nisan 1891), 1-21. "Otget o Sostoyanii Altayskoy Duhovnoy Missii za 1897 god." Tomskiya
Eparhialniya Vedomosti 10 (Mayis 1898), 22-29. "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1879 god." Tomskiya Eparhialniya
Vedomosti 6 (Eylül 1880), 114-123. "Otget ob Altayskoy Duhovnoy Missii za 1910 g." Tomskiya Eparhialniya
Vedomosti 10 (Mayis 1911), 475-489. "Otget ob Altayskoy i Kirgizskoy Missiyah Tomskoy Eparhi za 1883 god."
Tomskiya Eparhialniya Vedomosti 6 (Mart 1884), 18-24. "Otget ob Altayskoy i Kirgizskoy Missiyah Tomskoy Eparhi za 1889 god."
Tomskiya Eparhialniya Vedomosti 7 (Nisan 1890), 1-12. Potapov, A. P. Ogerki po istorii Altaytsev. Moskva-Leningrad: izdatelstvo
Akademii Nauk SSSR, 1953. Topsakal, ilyas. Rus Misyoner Kaynaklarina Göre Rus Qarligi ve Türkler (15521917). istanbul: Türk Dünyasi Aragtirmalari Vakfi, 2009. Tsipin, Vladislav. istoriya Russkoy Pravoslavnoy Tserkvi. (1700-2005). Moskva:
izdatelstvo Sretenskogo Monastirya, 2007. Turan, Süleyman. Misyoloji Hiristiyan Misyon Bilimi. Ankara: Sarkag Yayinlari, 2011.
Ünal, Fatih. "Altay Misyoneri Vasili ivanovig Verbitski: Hayati, Misyonerlik Faaliyetleri ve Altay ^ahgmalari." Dede Korkut Uluslararasi Türk Dili ve Edebiyati Ara^tirmalari Dergisi 7/17 (Aralik 2018), 197-205. Yatsrebov, i. Ahimandrit Makari Osnovotel Altayskoy Duhovnoy Missii, Kratkiya Svedeniya o ego Jizni i Deyatelnosti. S-Peterburg: 1892.
