Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ: ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ –МАДАНИЙ НТЕГРAЦИЯ ЖАРАЁНИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ'

ЎРТА ОСИЁ: ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ –МАДАНИЙ НТЕГРAЦИЯ ЖАРАЁНИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

CC BY
249
30
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
миллат / халқ / тил / аҳоли / этнология / этнография / этногенез / ватан / келажак / истиқбол / социал ҳаёт / маданий ҳаёт / ёш авлод / қирғизлар / кўп миллатлилик / миллий ўзлик / урф-одат / анъанавийлик / тил / тилшунослик. / nation / people / national minority / history / philosophy / language / ethnology / ethnography / ethnogenesis / homeland / future / perspective / law / way of life / sociality / cultural life / future / young generation / national identity / tradition / traditionalism / language / linguistics / epic / epic / poem.

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — X. Xolmirzaev

Қадим даврданоқ, Ўрта Осиё хусусан, ҳозирги Ўзбекистон худуди нафақат ўзининг турфа ҳил, яъни ранг-баранг ва бетакрор сўлим табиати билан балки, аҳолисининг меҳнатсеварлиги билан ҳам эътиборга молик. Улар ўзгаларга нисбатан меҳмондўст, хушфеъл ва толерант-бағрикенглиги билан алоҳида эътирофга сазовордир. Буюк Ипак йўли чораҳасида истеъқомат қилган ўзбеклар тили, дини, миллий урф-одатлари яқин бўлган уйғур, тожик, қорақалпоқ ва қирғиз каби туркий тиллик миллат вакиллари билан нафақат дўстлик ва биродарлик балки, қариндошлик ришталари билан ҳам маҳкам боғланган. Ушбу мақолада Буюк Ипак йўли чораҳасида истеъқомат қилган ўзбек ва бошқа туркий тиллик миллат вакилларининг ўзига хос турмуш тарзи, қадрият ва маданиятининг ўзаро уйғунлиги ҳамда ўзига хослиги хусусида мушоҳада юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

CENTRAL ASIA: THE MEANING OF THE GREAT SILK ROAD AND THE PROCESS OF SOCIAL AND CULTURAL INTEGRATION OF THE UZBEK NATION

Since ancient times, Central Asia, in particular the territory of modern Uzbekistan, has been distinguished not only by its diversity, colorful and unique nature, but also by the hard work of its inhabitants. They deserve special recognition for their hospitality, kindness and tolerance towards others. Uzbeks living at the crossroads of the Great Silk Road are closely connected not only by friendship and brotherhood, but also by family ties with representatives of the Turkic-speaking peoples, such as the Uighurs, Tajiks, Karakalpaks and Kyrgyz, language, religion and national traditions are close. This article discusses the unique way of life, values and culture of the Uzbek and other Turkic-speaking peoples who lived at the crossroads of the Great Silk Road.

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ: ЎЗБЕК ХАЛҚИНИНГ СОЦИАЛ –МАДАНИЙ НТЕГРAЦИЯ ЖАРАЁНИДА БУЮК ИПАК ЙЎЛИНИНГ АҲАМИЯТИ»

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

УРТА ОСИЁ: УЗБЕК ХАЛЦИНИНГ СОЦИАЛ -МАДАНИЙ НТЕГРАЦИЯ ЖАРАЁНИДА БУЮК ИПАК ЙУЛИНИНГ А^АМИЯТИ Холмирзаев Хайитбой

Низомий номидаги ТДПУ доц., с.ф.н. https://doi. org/10.5281/zenodo. 7370320 Аннотация. Кадим даврданоц, Урта Осиё хусусан, %озирги Узбекистон худуди нафацат узининг турфа %ил, яъни ранг-баранг ва бетакрор сулим табиати билан балки, а%олисининг ме%натсеварлиги билан %ам эътиборга молик. Улар узгаларга нисбатан ме%мондуст, хушфеъл ва толерант-багрикенглиги билан ало%ида эътирофга сазовордир. Буюк Ипак йули чора%асида истеъцомат цилган узбеклар тили, дини, миллий урф-одатлари яцин булган уйгур, тожик, цорацалпоц ва циргиз каби туркий тиллик миллат вакиллари билан нафацат дустлик ва биродарлик балки, цариндошлик ришталари билан %ам маркам богланган.

Ушбу мацолада Буюк Ипак йули чора%асида истеъцомат цилган узбек ва бошца туркий тиллик миллат вакилларининг узига хос турмуш тарзи, цадрият ва маданиятининг узаро уйгунлиги %амда узига хослиги хусусида мушощда юритилади.

Калит сузлар: миллат, халц, тил, а%оли, этнология, этнография, этногенез, ватан, келажак, истицбол, социал %аёт, маданий %аёт, ёш авлод, циргизлар, куп миллатлилик, миллий узлик, урф-одат, анъанавийлик, тил, тилшунослик.

ЦЕНТРАЛЬНАЯ АЗИЯ: ЗНАЧЕНИЕ ВЕЛИКОГО ШЕЛКОВОГО ПУТИ В ПРОЦЕССЕ СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ ИНТЕГРАЦИИ УЗБЕКСКОГО НАРОДА Аноттaция. С древних времен Средняя Азия, в частности территория современного Узбекистана, отличалась не только своим разнообразием, красочной и неповторимой природой, но и трудолюбием своих жителей. Особого признания они заслуживают за гостеприимство, доброту и терпимость по отношению к другим. Узбеков, живущих на перекрестке Великого Шелкового пути, тесно связывают не только дружба и братство, но и родственные узы с представителями тюркоязычных народов, таких как уйгуры, таджики, каракалпаки и киргизы, язык, религия и нatsiональные традиции близки.

В данной статье рассматривается уникальный образ жизни, ценности и культура узбекского и других тюркоязычных народов, живших на перекрестке Великого шелкового пути.

Ключевые слова: нация, народ, язык, население, этнология, этнография, этногенез, родина, будущее, перспектива, социальная жизнь, культурная жизнь, молодое поколение, кыргызы, полиэтничность, национальная идентич-ность, традиция, традиционализм, язык, языкознание.

CENTRAL ASIA: THE MEANING OF THE GREAT SILK ROAD AND THE PROCESS OF SOCIAL AND CULTURAL INTEGRATION OF THE UZBEK NATION Abstract. Since ancient times, Central Asia, in particular the territory of modern Uzbekistan, has been distinguished not only by its diversity, colorful and unique nature, but also by the hard work of its inhabitants. They deserve special recognition for their hospitality, kindness and tolerance towards others. Uzbeks living at the crossroads of the Great Silk Road are closely connected not only by friendship and brotherhood, but also by family ties with

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

representatives of the Turkic-speaking peoples, such as the Uighurs, Tajiks, Karakalpaks and Kyrgyz, language, religion and national traditions are close.

This article discusses the unique way of life, values and culture of the Uzbek and other Turkic-speaking peoples who lived at the crossroads of the Great Silk Road.

Keywords: nation, people, national minority, history, philosophy, language, ethnology, ethnography, ethnogenesis, homeland, future, perspective, law, way of life, sociality, cultural life, future, young generation, national identity, tradition, traditionalism, language , linguistics, epic, epic, poem.

^адимги халклар, жумладан Урта Осиё худудида истеъкомат килган ахоли хаёти ва турмуш тарзининг хар томонлама ривожланишида савдо хамда транзит йулларнинг ахамияти нихоятда катта булган. Милоддан аввалги III минг йилликка келиб, Урта Осиёнинг купгина худудлари кадимги ахоли томонидан узлаштириб булинган эди. Чул ва дашт худудлардаги кучманчи чорвадор ахоли вохалардаги утро; ахоли билан узаро алокаларни бронза даврига келиб янада ривожлантиради. Тарихий манбалардан маълумки, Буюк ипак йули ташкил топмасдан анча аввалрок ^адимги Шарк ва Урта Осиё худудларида узаро товар алмашинув йуллари мавжуд эди.

Антропологик ва ёзма манбаларга кура милоддан аввалги IX-VIII аср-ларда Урта Осиёда энг кадимги элатларнинг шаклланиши ва этник худуд-ларнинг ажралаши якунига етган давр хисобланади. Ушбу масаланинг урганиш жуда мураккаб муаммо булсада шубхасиз айтиб утиш керакки, милоддан аввалги VI асрнинг иккинчи ярмида Эрон ахмонийлари сулоласи-нинг Урта Осиёга юришлари айнан шу даврга тугри келгани бу борада яхамятлидир. [1, -Б. 6].

Милоддан аввалги 138 йилда Хитой императори У-Ди Чжан Цянни Урта Осиёга элчи сифатида жунатди, элчининг вазифаси Хитойнинг хуннларга карши курашида иттифокчи топиш эди. Милоддан аввалги II-I асрларга келиб, Чжан Цян юрган йуллар буйлаб, Хитойнинг Урта ва Гарбий Осиё билан боглаган карвон йули пайдо булади. Кейинчалик, Буюк ипак йули номи билан машхур булган йулнинг умумий узунлиги 12 000 км ташкил этган. Уз даврида улкан ахамият касб этган Буюк Ипак йули, Хитойнинг Сиань шахридан бошланиб, Шаркий Туркистон, Урта Осиё, Эрон ва Бобил (Месопотамия) оркали Урта Ер денгизигача чузилган. [2, -Б. 160].

Хитойни Урта Осиё билан богловчи Буюк ипак йули карвонини Шаркий Туркистон оркали утган булиб, ерлик ахоли уйгурлар, Урта Осиёда яшовчи ахоли билан тил ва этник жихатдан якин булган, кейинчалик Ислом динини кенг таркалиши туфайли, диний эътикод бирлиги хам юзага келди. Буюк ипак йули карвони утган худудларда истеъкомат килган халклар хаётига бевосита савдо карвонининг гохида ижобий гохо салбий таъсири булган. Савдо-сотик алокалари туфайли Урта Осиё ахолиси узга халк, миллатларнинг маданий хаёти ва ижтимоий турмуш тарзи билан танишиб, уларнинг ижобий жихатларини узлаштирди. Шу сабаб, узга тил ва динга эътикод килувчи Хитойликлар хаёти билан кисман танишув имконияти яралди.

Кун хаконлиги таъсирида булган Хитойда Гарбий ва Шаркий Хан империясини забт этиш, улкани ишгол килиш хамда Хитойдан Еарбга борадиган Буюк ипак йулини уз назорати остига олиш учун тинмай харакат килди, айрим йилларда уз максадларига

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

вактинча булсада эришган, лекин уни бутунлай Хунлардан тортиб ололмаган. [3, -Б. 128132].

Буюк Ипак йули утган худудда истеъкомат килган ахоли хаётига у факат ижобий таъсир утказган фикрни олга суриш, бироз муболагали булади. Кези келганда таъкидлаш жоизки, шаркий Туркистон Шарк ва Гарбни боглаган Буюк ипак йулидаги мухим худуд хисоблангани сабабли, доимо йирик давлатлар хамда жахонгирлар эътиборини узига тортган. Шу боис хам улка халкдарининг кучиш (миграция) жараёни жиддий тус олган ва бу ердаги давлатчилик тарихининг ривожланиши доимо ташки таъсирлар остида булган.

Жумладан, уйгурлар тарихига кура хозирги Шинжон-Уйгур мухтор райони 1955 йил 1 октябрдан бошлаб расмий жорий этилган. Шунгача мазкур улка рус ва гарб адабиётида Шаркий Туркистон, Хитой Туркистони, Туркия адабиётида Дуги Туркистон, Хитой адабиётида Шинжон (русча транс-крипцияда Синьцзян). ^адимги хитой манбаларида Шиюй (Шиюй-Еарбий замин, Гарбий юрт, Гарбий мамлакатлар), XIV-аср ва XVI-XVII асрларда битилган форсизабон кулёзмаларда Уйгурия, Уйгуристон номи билан юритилган. [4,-Б.404-407]. Буюк ипак йули чорахасида истекомат килган миллатлар нафакат тил жихатдан балки диний эътикодида хам ухшаш жихатлар булгани боис, турмуш тарзида хам маданий трансформация жараёни юзага келган. XVIII асрдан бошлаб, уйгурларнинг Фаргона водийсига оммавий кучишлари руй берган. 150 йил давомида Торим водийсида манжур маъмуриятига карши куп кузголонлар юз берди. Х,ар гал улар бостирилганда минглаб уйгурлар Кукон хонлиги худудларига кучиб кетдилар. Айникса, 1826-1828 йиларда Жахон-гирхужа рахбарлигида манжурлар маъмурияти зулмига карши кутарилган кузголон бостирилганда Торим водийсидан Узбекистонга кучиб келувчилар куп булди. Козок, олими Чукон Валихоновнинг маълумотига кура, "Фаргона улкасининг ^укон, Шахрихон ва бошка шахарларига 70 мингга якин уйгурлар кучиб келиб жойлашган. Уша даврда Туркистонга кучиб келган уйгурларнинг умумий сони 300 минг кишидан иборат булган". [5, -Б. 150-160].

Шаркий Туркистонда яшаган Ислом динига эътикод килувчи уйгур ва дунган каби миллий озчиликни ташкил килувчи миллатлар, такдири юртимиз билан шу тарика богланган. Шунингдек, Узбекистонга киргиз миллатининг жойлашувига хам маълум бир сабаблар бор. Шу тарика, туркий тилда сузлашувчи ахоли, такдир таказоси билан худудимизни ватан тутди. Уларнинг аччик булсада уз утмиши, тарихи, тили, миллий анъана ва урф-одатлари бор лекин, майиший хаётнинг узаро якинлиги натижасида ухшашлик ёки узаро уйгунлик руй берган. Чунки, халк ёки миллатнинг типологик белгиларига умумий тил, турмуш тарзи, маданият, ахлокий кадриятлар кабилари билан бирга «халк рухи» ёки «халк калби» каби психологик хусусиятлар хам киради. [6,-Б. 113115].

Мамлакатимиз миллий мустакилликка эришилгандан сунг Марказий Осиё халкларининг, хусусан узбек, коракалпок, козок, киргиз, туркманларнинг хам миллий идентиклик жараёнларини англаш эхтиёжи ва бу феноменга булган кизикишлари ортди. [7,-Б.142-150]. Зеро юртимизда истеъкомат килаётган туркий тиллик миллат вакиллари: узбек, уйгур, дунган, козок, киргиз ва коракалпок миллатлари узига хос турмуш тарзига эга лекин, урф-одат хамда анъаналарида узаро интеграцияси мавжуд. Глобал макондаги ижтимоий узгаришлар хар бир халк ва турли этник-худудий бирликлар миллий идентикликнинг негизий элементлари булган маданий узига хослик, тил, санъат,

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

маънавий категориялар мазмунида хам муайян узгаришларни юзага келтириб глобаллашув жараёни таъсирида мазкур масала янада кескин тус олмокда. [8,-Б.676-688].

Хусусан тиллар, таснифига кура: узбек, козок, киргиз, туркман, кора-калпок ва уйгур тиллари, кадимги туркий тиллар оиласига мансуб. Бу тиллар эволюцияси, келиб чикиш тарихига кура, кадимги туркий тиллар негизида пайдо булган хамда ажралиб чиккан. Бутунги кунда туркий тиллар гурухини ташкил этувчи тиллар сохасида мустакил тадкикот олиб борилса, кардош тилларнинг узига хос хусусиятлари хдмда узвийлиги тулик акс этади.

Х,ар бир тил, маълум бир тил оилага мансуб, ёки турдош булишидан катьий назар узга тиллар таъсирига учрайди. [9,-Б.2278-3075]

Аксарият, собик шуро хукмрон-лиги таъсирида булган туркий тиллар тараккиётига факатгина кардош ёки турдош тилларгина эмас, балки рус тили чукур таъсир утказган. Шунингдек, урал-олтой тиллари хам туркий тилларга нисбатан сезиларли таъсирда булган. Шу сабабга кура, муайян туркий тиллардаги интеграция ходисаларини изохлашда юкорида келтириб утилган тиллар билан киёслашга хам тугри келади. Тиллар интеграцясини киёсий урганиш, тахлил жараёнида туркий тиллар, урал-олтой тиллари билан узвий, сифатда урганиш лозим булади. Чунки, тилларнинг грамматик шакллари генезисини ёритишда интеграция ходисаларнинг узаро таъсири ва богликлигини хисобга олиб, чукур хамда тизимлик тахлилни амалга ошириш керак булади. Тилларнинг шаклланиши ва узгаришларини аник, мантикий фикр оркали исботлаш керак булади. Бу эса туркий тилларга хос грамматик шаклларнинг тараккиёти ва умумий тузилиш моделини курсатиш имкониятини яратади. [10]

Урта Осиёнинг гарбий Тян-Шан, Чоткол ва Х,исор тог тизмаларидаги гор ва коя тошларга ишланган коятош тасвирларида акс этган ов ва мехнат куроллари, бугунги кунда ибтидоий хаёт тарзини урганишга кул келади. Шунингдек, коятош тасвирларида ифодаланган инсонларнинг уст-бошларида хам бугунги кунда амалда булган тасвир ва шаклларга нисбатан айнан хамда ухшаш жихатлар куплаб учрайди. Бу каби коятош тасвирларининг нисбатан мукаммал ифодаси Сурхондарёнинг Зараутсой ва Нуротанинг Сармишсой дараларидаги коятош тасвир, суратлар билан киёслаш, солиштиришдан фаркли жихатлар аникланади.

Антик давр грек тарихчиси Герадотнинг "Тарих" ва Страбоннинг "География" асарида нисбатан озчиликни ташкил этган скиф кабиласига оид фикрга кура кадимги Урта Осиё худудида азалдан яшаган киргизларнинг утмиш аждоди деган тухтамга келинган. Аммо, Узбекистон худудида яшовчи киргизлар "...Совет тарихчиси К. И. Петров гипотезасига кура Сибирнинг Олтой улкаси ва Енесей дарёси худудида яшаган киргизлар, Урта Осиёга шимолдан кириб келган. Утроклашиш даврида шаркий кипчоклар билан аралашуви (интеграцияси) натижасида улардан Олтой киргизлари келиб чикан. Урта Осиёда камчиликни ташкил килган скиф кабиласининг сак, скиф, гун ва карлук каби турк хамда эрон тиллик кабилар таъсирида шаклланган киргизлар ^иргизистон жанубида жойлашган"-деган фикрни олга суради. [11]. Урта Осиё хусусан хозирги Узбекистон худудида яшаган аждодларнинг куп асрлик тарихида халк амалий безак санъати турлари бой ва ранг-баранг булиб, утмиш маданий меросимизнинг энг ажойиб, бетакрорлигини узида акс этирган. [12,-Б.59-60].

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Узбек диёрида вужудга келиб, тараккий этган амалий санъат турлари бемисил ва бетакрорлиги билан дунёга машхур. Бундай тараккиёт боскичлари хакида фикр юритганда узбек амалий безак санъати турларининг кадим илдизлари, ибтидоий жамиятга хослигини шохиди булишимиз мумкин. Савдо карвонлари фалоиятидан келиб чикиб, миллий хунармандчилик хам дехкончилик, богдорчилик ва чорвачилик билан узвий тарзда ривожланди. Кулолчилик, тукувчилик: жун, пахта, ипак ва бошка табиий толалардан мато хамда турли рузгор ашёларини яратиш вужудга келди.

Анъанавийлик, бир вокеа ёки ходисанинг айнан ва ухшаш тарзда такрорланишига нисбатан айтилади. Маданиятшунослик фанида бир вокеа, ёки ходиса ва жараёнларнинг айнан баъзан ухшаш тарзда такрорланишига нисбатан анъанавийлик деб айтилади, анъанавийлик эса дин, тил, дунёкараш ва маданий-социал хаётнинг энг сара жихатларини узида мужассам этади [13].

Табиатдан ярим утрок, кучманчи турмуш тарзига эга булган Урта Осиё ахолиси асосан дехкончилик, богдорчилик ва кисман чорвачилик билан машгул булган. Яшаш учун кураш, бу кишилик жамиятига доир масала булиб, кейинчалик маданий турмуш анъаналарида савдо-сотикнинг таракий этишидан, табиий эхтиёжлар урнини, маданий хаёт анъаналарига хос инсонлардаги яхши яшаш эхтиёжи эгаллади. ^ул мехнатидан аклий мехнат ажралиб чикди, ов куроллари ва уй-рузгор буюмларига нисбатан эхтиёж кучайди балки такомиллашиб борди. Ибтидоий хаёт давридан мерос булган тошга ишлов бериш, хайвон суякларига жило бериш ва ёгоч уймакорлиги хам секин асталик билан ривожланиб, амалий санъат намунасига айланди.

Якин утмишда узбек амалий безак санъатининг энг ривожланган нак-кошлик, ганчкорлик, тош ва суяк уймакорлик, кандакорлик, пичокчилик, буйрачилик, заргарлик, каштачилик, зардузик, гиламдузлик, кигизчилик ва саватчилик каби турлари пайдо булди.[14,-Б.415-419].

Амалий санъат турларининг пайдо булишида кадимги Урта Осиёга кучиб утган чоравадор туркий ахоли билан узаро якин хамкорлик натижасида юз берди. Ясаш технологияси, миллий номлар ва уларга хос атамалар, бу санъат турига хос мактаб, услуб хамда соха ривожига улкан хисса кушган номдор усталарнинг хизматларини жахонга машхур килди.

XI асрда кандакорлик махсулотларини мис хамда мис котишмаларидан тайёрлай бошладилар. Археологик топилмаларга кура эрамиздан аввалги III аср охири ва II аср бошларида биринчи (махсус мис котишмаси) тугнагичлар Миср, Урта ер денгизи, Бобил (Месопатамия), Х,индистон ва Урта Осиёда кенг таркалганлиги аникланди. Бу ашёлар, металл буюмларига бадиий ишлов беришнинг илк намунаси эди. Тугнагичлар, турига кура икки хил булиб, кийим(тугма урнида)ларда ва соч турмагида фойдаланилган, буюмларга буртма ёки уйма тарзда бирор-бир вокеа, ёки хайвон гохида эса усимликлар шакли тасвирланган. Фаргонада водийсидан топилган 1-минг йиллик урталарига оид булган маросим козони "хайвонот олами" услубидаги кандакорлик буртама накшлар билан безатилган.

^адимги Урта Осиёда тараккий этган амалий санъат, Хоразимда чорвачилик ва дехкончиликнинг баркарор ривожи сабаб, жун, пахта ва ипак матодузлик ва гилам тукиш сохасида тараккий этди. Буюк ипак йули туфайли амалий санъат намуналари узга худудларда хам ракобатбардошлиги туфайли уша давридаёк уз харидорига эга булди.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Шунингдек, темир ва ундан ясалган рузгор буюмлари каби курол-ярог воситаларига хам талаб кучайган эди [15].

Заминимизда олиб борилган археологик казишлар натижасида топилган ашёларнинг гувохлик беришича, инсонятнинг буюмларга бадиий ишлов бериш фаолияти тош асридаёк бошланиб, асрлар оша сайкал топган. Амалий санъатга нисбатан бу кадар чукур фалсафий ёндошиш туфайлик сохада шартлилик, стилизация ва рамзийликка асосланган бадиий безак асарлари куплаб яратилган. Ушбу тарихий омил, нафакат узбек миллий безак санъати ривожига туртки булган балки, хозирда жахонга машхур меъморчилик ёдгорликларининг ажралмас таркибий кисми булган ганчкорлик, кошин-корлик, наккошлик, хаттотлик ва тоштарошлик каби амалий санъат турининг ажойиб, ноёб ва бетакрорлиги кашф этди.

Амир Темур хукмронлиги даврига келиб, куп асрлар аввал утмишга айланган Буюк ипак йули кайта тикланди. Хунармандчилик тармокларининг ривожланиши учун махаллаларда хунармандлар гузарлари барпо этилиб, ушбу соханинг ривожига эътибор каратилган. Янги бозорлар, раста, тим ва токилар курилиб, савдо марказларига айланди. Тукимачилик, кулолчилик, мисгарлик, темирчилик ва бинокорлик сохалари асосий урин тутган. Тукимачиликда каноп ва жуни кайта ишлашдан мато тукиш, ипакдан шойи, атлас ва бекасам каби газламалар яратилган булса, пахта ва шойини кушиб тукишдан адрас, кимхоб, банорас ва духоба каби турли хилдаги арарлаш газламалар тукилган. Пахта толасидан нафис харир матосини тукиш билан кундаликда талаб кучли булган чит, калами, алак ва буз каби газламалар яратилди. Бу мато ва газламалар нафакат мамлакат ички бозорларида балки хорижий савдогарлар томонидан кушни хамда узок давлатларга хам олиб бориб сотилган.[16].

Хунармандчилик буюмларига ишланган накшларда бадиий жихат янада нозиклашди, майда ислимий хамда ёзувли накшлар янада купрок ишлатилди. Россиянинг Эрмитаж музейида сакланаётган шамдонларга садаф ёрдамида бетакрор накшлар ишланган, эшик халкаси ва етти хил метал коришмасидан куйилган "козон"га хам садаф кадалиб, шабака халкаларга кандакорлик ва рихтагарлик услубида усимликсимон накш хамда юксак бадиий хуснихат ишланган. Жумладан, Ахмад Яссавий макбарасидан олиб кетилган афсонавий козон ишлаш услуби, хажм жихатидан дунёда ягона булиб, уни табризлик рихтагар Абдул-азиз ибн Шарофиддин ясаган.

Халк амалий безак санъати, инсон ижодий тафаккури махсули сифатида кишиларнинг маънавий оламини бойитиб, бадиий онг, дунёкараш ва дидини шакллантириб, рухиятини тарбиялайди. [17]

Руи Гонсалес де Клавихонинг сафар хотиралари биринчи марта 1582 йил Аргонте де Молина шахрида "Буюк Темур тарихи" номи билан нашр этилди. Асарда Амир Темурнинг Самарканддаги Боги Дилкушода утказган кабул маросими, ушбу бог тавсифи, шунингдек, Амир Темурнинг меъморчилик, ободончилик ва бошка турдош сохаларни такомили учун олиб борган сиёсати батафсил баён этилган. У Якин Шарк ва Урта Осиё халклари тарихи буйича кимматли манба хисобланади.

XV аср миниатюраларининг аксариятида шарк шеъриятининг кахрамон-лари: Лайли ва Мажнун, Хусрав ва Ширин, Рустами достон жангномалари лавхалари тасвирланди. Умуман миниатюра санъати Ирок, Эрон, Хуросон, Мовароуннахр ва Х,индистонгача булган худудда бир даврга хос бадиий- эстетик ходиса эди. Бу ходиса

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

Темурийлар билан боглик булиб, темурий-ларнинг сохага курсатган гамхурлиги туфайли Багдод, Шероз, Табриз, Х,ирот, Самарканд ва Дехли каби марказларида бир неча миниатюра мактаблари вужудга келди.

^адимги Шарк миниатюра санъатида асарнинг томошабин томонидан кабул килиниши, унинг композиция ечимига боглик эканлигини ёдда тутмок керак булади. Композиция-санъатнинг барча йуналишида кулланилади. Композиция сузи лотинча "compozito" сузидан олинган булиб, тузиш, бирлаштириш, боглаш ва тасвирий санъатдаги турли хил унсурларни бир бутун яхлитликда бирлаштиришдан, бирон-бир гояни мадх этиш маъносини англатади.

Самарканд миниатюра мактаби XIV-XV асрнинг биринчи ярмида сарой мусаввирлари Абул Хайя, шогардлари: Шайх Махмуд Талилий, Пир Ахмад Боги Шамолий, Мухаммад бин Махмудшох ва Дарвеш Мансурлар ижоди махсули сифатида карор топган. Самарканд миниатюра мактабида яратилган туркум асарлар, миниатюраларда Хитой рассомчилиги таъсири сезилиб туради. Чунки, бу миниатюрада туркий образлар Шаркий Туркистон услубига хос тарзда ижод килинган. Номлари зикр этилган мусаввирлар ижодида тасвир чизгилари нозик ишлаган, буёклар билан ишлашда хам ута нафис, ранглар усталик билан кулланган. Миниатюра санъатида тасвирнинг мухим тасвирий ва таъсирли воситаси-ранг (колорит) хисобланади. Ранг оркали рассом борлик ёки хаёлий дунёни куриб, маконнинг чексизлиги, моддийликни хажм ва фактурасини ранглар уйгунлигида ифодалашга ижодкордан юксак дид хамда махорат талаб этилади.

Урта асрлар Шарк миниатюра санъати замонлар оша яшаб, уз аъана-ларини саклаш билан бирга изланишлар туфайли янгича сайкал топмокда. Авваллари, Камолиддин Бехзод асарлари кахрамонлари янгича гоя билан яратилган булса, эндиликда замондош ижодкорлар асарида Темурий шажараси: темурий шахзода ва маликалар хаётидан туркум асарлар яратиш анъасини кузатиш мумкин. Бу каби ижод махсулидан тарихий шахсларнинг оила хамда якинларига булган муносабатни кузатиш имконияти тугилади. Ахир, Шаркда хусусан Урта Осиёда оила мукаддас кургондир. Оила инсон зоти яратилганидан бошлаб давом этиб, инсоният тарихининг хамма даврларида хар кандай тузум ва шароитда хам кишиларнинг асосий ва мухим хамда шарафли кадриятларидан асосийси хисобланади. [18].

Асар дастлаб ижодкор тасаввури ва онгида пайдо булган гоя кораламаси акс этиб, ижод жараёнида инсон харакати, образ киёфасидаги рухий узгаришлар, мураккаб хиссий кечинмалар ва уй-хаёлларни хам акс эттиради. Чунки, Шарк миниатюра санъатида ижодкор учун бирон-бир вокеа ёки бадиий асар асос булиб хизмат килади. Ижодкор шахс, хох у мусаввир, бастакор, шоир ёки ёзувчи ижод жараёнида узининг рухий олами махсули булган, асарида дунёкараши, тафаккур олами ва хиссий жараёнини мужассам этган холда ижод килади. Шу сабаб хам узбек миниатюра санъатига пойдевор булган буюк истеъдод эгаси Камолиддин Бехзод маънавий хазинасига йиллар, асрлар оша кайта ва кайта мурожаат этаверадилар

Хулоса урнида шуни эътиборга олиш лозимки, интеграция динамик жараён булиб, доимо ички ва ташки омиллар таъсири остида ривожланади. Хусусан, аввал бир бутун булакка бирлашган кисмлар объектив ёки субъектив сабаблар буйича ажралиб кетиши жараёни дезинтеграцияни (лотинчадан de-''бекор килиш" + integratio -"бирикиш")

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

келтириб чикарса, уларнинг яна кайтадан бирлашиши реинтеграцияни (лотинчадан re -"кайта" + integratio - "бирикиш") келтириб чикаради.

Мазкур маколада Урта Осиё халкларининг хаётида руй берган интиграция жараёнларининг салбий ва ижобий жихатларини даврий вокеа хамда ходисаларга таянган холда тахлил килишга харакат килдик. "Интеграция" тушунчаси лотин тилидан олинган булиб, integratio - бирикиш, кенгайиш, integer - яхлит, ягона, маъноларини англатади, хамда кисмларнинг уз хусусиятларини саклаб колган холда бир бутунга бирлашишларини назарда тутади. Интеграция тушунчаси мазмун ва мохиятидан келиб чикиб, юртимиз ибтидосидан токи хозирга кадар узбек миллати босиб утган тарихий йулни гохо яхлит, баъзан кисман тарзда урганишга мувофик булдик.

Хусусан, маданий интеграция-тил, урф-одат ва маданиятлараро алокаларнинг кучайишини, иктисодий масалар узвийлигида урганиш, хозирга кадар билганларимизни янада мустахкамлашга замин яратди. Шу боис хам маънавий баркамол шахсни шакллантириш хар бир даврнинг асосий максаддир. [19,-Б.29-32]

Макон ва замон ходисасига кура хар бир даврда иктисодий интеграция уз сузини айтган, мамлакатлар миллий манфаатларидан келиб чикиб, ихтиёрийлик асосида, мавжуд ресурслардан окилона фойдаланган холда иктисодий ривожланишни ва ишлаб чикариш, яратувчанлик ва ракобатбар-дошликни таъминлаш максадида узаро чукур ва баркарор хамкорликни йулга куйишни назарда тутади.

REFERENCES

1. Азамат Зиё. Узбек давлатчилиги тарихи: (Энг кадимги даврдан Россия боскинига кадар).-Т.: Шарк, 2001-Б.-6

2. Ж.Кабиров, А.Сагдуллаев Урта Осиё археологияси: Олий укув юрт. студ. учун кулланма-Т.: Укитувчи, 1990.-160 б.

3. Холмирзаев Х.ДДутадгу билик асарини социл-фалсафий тахлили. -Т.: Фалсафа ва хукук, 2018. 1-сон. 128-132 бет.

4. Hayitboy D. Kholmirzaev, Khalima B. Kadirova. CENTRAL ASIA IS AN INTEGRAL PART OF WORLD CIVILIZATION. EPRA International Journal of. Monthly Peer Reviewed & Indexed International Online Journal. ISSN: 2455-3662. Pp 404-407. Volume: 7Issue:5May2021.DOI:10.36713/epra2013/https://eprajournals.com/jpanel/upload/853pm_7 EPRA%20JOURNALS%203972.pdf

5. Kholmirzaev Hayitboy, Kadyrova Halima. Factors affecting the culture and national identity of the Uzbek people. Philosophical Readings XIII. 4 (2021), pp. 150-160.

6. КАДИРОВА Х. МИЛЛИЙ ИДЕНТИКЛИКГА ИЖТИМОИЙЛАШУВ, МАДАНИЙ, ТАРИХИЙ МЕРОС ВА ТИЛНИНГ ТАЪСИР ЭТИШ ХУСУСИЯТЛАРИ //UNIVERSITETI XABARLARI, 2022,[1/9] ISSN 2181-7324.

7. Кадирова Х. Б. Миллий идентиклик ва миллий узликни англаш муаммоларини социологик тадкик этиш методологияси //ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ. - 2022. - №. SI-1

8. Kadirova H. The Place Of Karakalpak Ethnoculture In The Integration Of Society //The American Journal of Social Science and Education Innovations. - 2021. - Т. 3. - №. 04. -С. 676-688.

INTERNATIONAL SCIENTIFIC JOURNAL VOLUME 1 ISSUE 8 UIF-2022: 8.2 | ISSN: 2181-3337

9. Kadirova H., Akhmedova F. Sociological Analysis of the Nation's Identity, the Levels of Feeling the National Identity in Uzbekistan //International Journal of Innovative Technology and Exploring Engineering (IJITEE) ISSN. - С. 2278-3075.

10. Хolmirzaev Х. D. Halimmetova R.D. Unread pages of the life story of uzbeks abroad ... galaxy international interdisciplinary research journal (giirjVol. 10, Issue 3, Mar. (2022)

11. Xolmirzaev X. D. Qadimgi Xorazm madaniyati evoyusiyasida madaniy sintez, integratsiya va transformatsiya jarayonlari. Page 320-328. Oriental Art and culture scientific methodical journal, Volume 3 Issue 3/September 2022

12. Кадирова Х. Б. Идентичность: воспитание гармонично-развитого человека в семье //Новый университет. Серия: Актуальные проблемы гуманитарных и общественных наук. - 2016. - №. 11-12. - С. 59-60

13. Xolmirzaev X.D., Kadirova Ya.B., Kadirova X.B. Madaniyatshunoslik. -T.: TDPU. -B. .46. -138.-147. ZiyoNet. uz.

14. Kadirova K. RAISING THE LEGAL AWARENESS AND LEGAL CULTURE OF CITIZENS IN SOCIETY //Science and innovation. - 2022. - Т. 1. - №. B4. - С. 415-419.

15. Абдуллаев Н. С аньат тарихи. 1-т.-Т.: "Укитувчи".-1986. -Б. 276.

16. Xolmirzaev X.D., Kadirova Ya.B., Kadirova X.B. Madaniyatshunoslik. -T.: TDPU. -B. .46. -138.-147. ZiyoNet. uz.

17. Холмирзаев Х. Д., Халимметова Р. Д. Хориждаги узбеклар хаётидан тарихнинг укилмаган сахифалари. МиаШт.Теа^ег.Учитель. 2-махсус сон. 2022. -Б.26.32.

18. Holmirzaev Hayitboy, Yusupova Eleonora. Marriage and a socio-philosophical analysis of the problems leading to divorce in Uzbekistan. International Journal of Advanced Science and Technology. Vol. 29, No. 8s, (2020), pp. 831-837.

19. Кадирова Х. Б. Главная духовная ценность и личность человека //ФЭн-наука. - 2015. -№. 1. - С. 29-32

20. Кадырова Х., Каршиев Ш. Взаимосвязь каракалпакского и русского искусства и культуры //ИСТОРИКО-КУЛЬТУРНЫЕ СВЯЗИ РОССИИ И УЗБЕКИСТАНА И ПЕРСПЕКТИВЫ ГУМАНИТАРНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА В СОВРЕМЕННЫЙ ПЕРИОД. - 2018. - С. 112-114

21. Kadirova Y. LOVING THE COUNTRY IS FAITHFUL //Science and innovation. - 2022. -Т. 1. - №. B4. - С. 420-423.

22. Buvabaevna K. Y. Issues of Civil Literacy Development in the Education System //Annals of the Romanian Society for Cell Biology. - 2021. - С. 5477-5489.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.