Научная статья на тему 'ЎРТА ОСИЁ ҲУДУДИДА КЕНГ ТАРҚАЛГАН ЧОЛҒУ СОЗЛАРНИНГ ОВОЗ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЎРТА ОСИЁ ҲУДУДИДА КЕНГ ТАРҚАЛГАН ЧОЛҒУ СОЗЛАРНИНГ ОВОЗ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
171
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Science and innovation
Область наук
Ключевые слова
акустика / мусиқий акустика / ғижжак / рубоб / тебраниш / ўзбек халқ чолғу асбоблари / оҳанг / соз / созгарлик / иқлим шароити. / acoustics / musical acoustics / gijjak / rubob / vibration / Uzbek folk instruments / melody / lyrics / music / climatic conditions.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Маханов Шерзоджон Ирисбой Ўғли, Баннобжонов Алишер Ёрқинжон Ўғли

Мақолада Ўрта Осиё минтақаси маданий маркази бўлмиш Ўзбекистон ҳудудида оммалашган чолғу асбобларнинг келиб чиқиш тарихи, уларнинг овоз имкониятлари ва оҳангланишидаги иқлимий шарт шароитлар, халқимиз орасида ноёб касб сифатида эътироф этилган созгарлик санъати ва уни ривожлантиришга қаратилган ҳаракатлар атрофлича мухокама қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOUND POSSIBILITIES OF CENTRAL ASIA MUSICAL INSTRUMENTS

The article discusses in detail the history of the origin of musical instruments popular in Uzbekistan, the cultural center of Central Asia, their sound capabilities and climatic conditions, the art of music recognized as a unique profession among our people and efforts to develop it

Текст научной работы на тему «ЎРТА ОСИЁ ҲУДУДИДА КЕНГ ТАРҚАЛГАН ЧОЛҒУ СОЗЛАРНИНГ ОВОЗ ИМКОНИЯТЛАРИ»

УРТА ОСИЁ ХУДУДИДА КЕНГ ТАР^АЛГАН ЧОЛГУ СОЗЛАРНИНГ

ОВОЗ ИМКОНИЯТЛАРИ Маханов Шерзоджон Ирисбой ^ли Баннобжонов Алишер Ёркинжон ртли Наманган давлат университети магистрантлари https://doi.org/10.5281/zenodo.6539725 Аннотация. Мацолада Урта Осиё минтацаси маданий маркази булмиш Узбекистон уудудида оммалашган чолгу асбобларнинг келиб чициш тарихи, уларнинг овоз имкониятлари ва оуангланишидаги ицлимий шарт шароитлар, халцимиз орасида ноёб касб сифатида эътироф этилган созгарлик санъати ва уни ривожлантиришга царатилган уаракатлар атрофлича мухокама цилинган.

Калит сузлар: акустика, мусиций акустика, гижжак, рубоб, тебраниш, узбек халц чолгу асбоблари, оуанг, соз, созгарлик,ицлим шароити.

ЗВУКОВЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ШИРОКО РАСПРОСТРАНЁННЫХ МУЗЫКАЛЬНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ Аннотация. В статье подробно рассматривается история происхождения популярных в Узбекистане музыкальных инструментов, культурный центр Средней Азии, их звуковые возможности и климатические условия, признанное среди нашего народа музыкальное искусство уникальной профессией и усилия по его развитию.

Ключевые слова: акустика, музыкальная акустика, гиджак, рубоб, вибрация, узбекские народные инструменты, мелодия, лирика, музыка, климатические условия.

SOUND POSSIBILITIES OF CENTRAL ASIA MUSICAL

INSTRUMENTS

Abstract. The article discusses in detail the history of the origin of musical instruments popular in Uzbekistan, the cultural center of Central Asia, their sound

capabilities and climatic conditions, the art of music recognized as a unique profession among our people and efforts to develop it.

Keywords: acoustics, musical acoustics, gijjak, rubob, vibration, Uzbek folk instruments, melody, lyrics, music, climatic conditions.

Introduction

Янги Узбекистонда амалга оширилаётган ислохатлар, халккимизнинг бой илмий-маданий мероси, мамлакатимизда илм-фан, санъат ва маданият сохаларида эришилаётган ютуклар, ахолини, айникса, ёшларда ёт гояларга карши мафкуравий иммунитетни кучайтиришда, миллий кадриятлар ва анъаналарни асраб авайлаш ва кенг тагриб этишда мусика таълими ва санъатининг урни бекиёсдир.

Узбекистоннинг янги тараккиёт босккичида маънавий-маданий меросимизга катта эътибор каратилиб келмокда. Президентимиз Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганидек, "Мусика санъати маданий феномен сифатида янги авлодни тарбиялаш ва камолга етказиш борасида чексиз имкониятларга эгадир." Инсон камолоти йулида аждодларимиздан колган куп асрлик номоддий мероснинг оханг сехридан рухий тарбия ва табобат максадларида фойдаланиш алла качонлар йулга куйилган булиб, даво оханги кучини эса табиатда пайдо буладиган мусикий акустика белгилаб беради.

Мусикий акустика-мусиканинг кенг масалалари, мусика асбоблар физикасини ва мусиканинг инсон идрокини узига хос хусусиятларини урганадиган акустиканинг бир булимидир.

Х,ар бир халкнинг уз санъати ва шу санътига мос миллий мусика чолгулари булганидек, узбек миллий мусика чолгу асбоблари бисёр. Хрзирги кунда халкимиз ижтимоий хаётида оммалашган кашкар рубоби, гижжак, доира, най, танбур, чанг, дутор, кобуз, сато каби бир катор миллий мусика чолгуларимизсиз хаётимизни тулик тасаввур этиш кийин.

Materials and Methods

Шу нуктаи назардан минтакамизда Урта асрлар илк уйгониш даврида Шарк цивилизациясига улкан хисса кушган комусий олим Абу Наср Форобийдир. Олий фалсафий ва сиёсий масалалари билан узвий боглик холда маорифни ривожлантириш, ёш авлодни тарбиялаш ва укитиш масалаларига уз асарларидан салмокли жой ажратган. Хрзирги кунда халкимиз орасида кенг оммалашган уз даврининг етук созларидан саналган бир катор узбек халк чолгу созлари овоз-жаранг имкониятларини тубдан ислох килган, такомиллаштирган. Афсуски бизнинг кунларимизга келиб Форобий назариясига асосланган асл созшунослик илми тобора хакикатдан йироклашиб бормокда. Бу борада Узбекистон халк хофизи, профессор Фаттоххон Мамадалиев узининг "Мусика ижрочилик масалаларига доир" рисоласида асосли далилларни келтириб утган. Шу нуктаи назардан ушбу маколамиз мазмунида Узбекистоннинг янги тараккиёт боскичида сохадаги тарихий анъаналаримизга таянган холда касбга ихтисослаштирилган тор доира мутахассислари, соха вакилларини таълимига эътибор каратиш каби сайъ-харакатларнинг урни ва ролини тадкик этиш укаби долзарб муаммоларга ечим сифатида катор таклифлар ишлаб чикилди.

Discussion

Чолгу асбоблариимизнинг карииб яримининг товуш мембранаси асосан коплпма тери пардадан иборат. Мисол учун гижжак созини оладиган булсак, унда товуш хосил булиш асосини коплама тери парда таъминлаб беради. Коплама асосан хайвон юраги пардасидан тортилади, баъзан гижжак садоси имкониятини кенгайтириш максадида балик териси хам тортилади. Агар таккослайдиган булсак, Европа халкларида хам гижжак созига жуда якин булган камонли соз скрипка мавжуд булиб, унинг барча кисмлари ёгочдан ишланган. Скрипканинг бу жихати унинг харкандай шароитда, атроф мухитнинг узгаришига, яъни хавонинг совук ёки иссиклигига карамай дойимо бир хилда жаранглашига замин яратади. Ушбу жихат скрипка созини Европанинг нам иклим шаройитига мослаб яратилганидан дарак беради ва

унинг об хаво кайсарликларига дош бера олиши соз имкониятларида бошка халклар торли камонли чолгуларга нисбатан устунлик жихатини эътироф этади.

Узбекистонда хозирда миллий чолгу ясовчи усталар хам скрипкага ухшаш "гижжаги Бобурий" созини ясашмокда, аммо, товуши гижжак садосидек эмас. Тугри, гижжаги Бобурий товуши дойимо бир хил, узгаришларсиз туради лекин, юкорида айтиб утилганидек, афсуски миллий куйлар бу чолгуда уз жозибасини йукотиши ачинарли. Бундан келиб чикадики бизнинг миллий куйларимизни узимизнинг миллий чолгуларимиз ижросида тинглаш максадга мувоффик булади. Аммо хозирда купчилик созандалар туй хашам, тантаналарда айнан гижжак урнига скрипкадан фойдаланишмокда. Бу албатта ижро этилаётган куйда миллий шукухни йуколишига сабаб булмокда ва миллий охангимиз уз жозибасини йукотиб бориш каби салбий окибатларга олиб келиши миллий мусикий мумтоз намуналаримизга муносиб ворислик кила олмаётганимиз каби муаммоларни келтириб чикармокда. Муаммонинг сабаби эса гижжак сози пардаси атроф мухит, об-хавога жуда таъсирчанлигидир. Нафакат гижжак балки, барча коплама пардали созларимиз хам шундай муаммога моил. Шу сабабли миллий номоддий меросимиз булмиш макомларимиз, классик куйларимизни асраб авайлаш асносида миллий чолгуларимиздан хам тугри фойдаланиш ва асраш масаласини долзарб масала сифатида куриб чикиш лозимдир.

Results

Минтакамизнинг географик серкуёш иклим шароитидаги хаво хароратидаги куруклик ва намликни инобатга олган холда тери копламали мусикий чолгу асбобларининг кадимда яратилган давридаги илк иклим шароитлари ва хозирги кун шароитларини таккослайдиган булсак, анча худудимиз иклими сезиларли даражада намлашганини бугунги кун синоптик, метереологлари таъкидлашмиокда. Иклим узгариши илмий фактлар асосида исботланганини инобатга олган холда миллий чолгу асбобларимизнинг илк

охангланиш жозибасини сакдаб колиш долзарблиги масаласидаги фикримизга таклиф киритмокчимиз:

1. Х,ар кандай тери коплама пардали чолгу созларида хаво узгариши таъсирида товушнинг узгариши, ноталарнинг уз урнидан силжиши кузатилади. Бу албатта чолгучи ва тингловчига бир канча нокулайликлар келтириб чикаради. Бундай холда нима килиш керак? Бу холда чолгучи уз созини дойимий равишда асраши лозим. Чолгу созини киш мавсумида хона харорати камида 18 даража илик жойда саклаши, совук жойда ёхуд кучада олиб юрилганда эса махсус гилофга солинган холда олиб юриш, ёзда эса ортикча иссик хаводан, куёш нурининг тугридан тугри чолгуга тушишидан асраш лозим. Лозим булса соз коплама пардасини совук ва ортикча исикдан саклаш созанданинг 1-даражали вазифасидир.

Агар коплама парда хавонинг кескин узгаришидан тугри сакланмаса ёки гилофланмасдан оддийгина юпка матодан гилофланса чолгу сози териси катта талофат куради. Барча жисмлар иссикда кенгайиши ва совукда торайиши физик конуниятлар билан исботланган. Чолгу пардаси бундан мустасно эмас. Бир маротаба бундай таъсирга учраган чолгу копламаси кайта жойига келмайди. Товуш бугилиши, бегона гириллок товушлар кушилиши, юмик товуш чикиши ва кутилган баландликдаги овоз чикмай колиши кузатилади. Бундан ташкари чолгунинг торлари сози бир бирига тугри келсада, ижро вактида бармоокларнинг босилишида жудаям мухим булган октаваларни бири бирига тушмай колиши, интервалларнинг оралиги юкорига кадар узгариб бориши кузатилади.

Мусикий чолгулар ва улар билан боглик намуналар халк мусика ижодиётининг ахамиятга эга булган таркибий кисмини ташкил этади. Миллий чолгуларимиз хозирги давргача амалиётда уз урнини эгаллаганлиги ва ижрочилик амалиётида юкори даражага кутарилиб бораётганлиги, умумбашарият маданиятида алохида нуфузга эга эканлиги хам бундан далолат беради. Узбек халк чолгуларининг хар бирини техник жихатдан ва

тараннум даражасига кура илгор чолгулар даражасига киритиш мумкин. Уларнинг аксарият намуналари бой ижровий имкониятлари хамда мукаммал даражада шаклланганлиги билан ажралиб туради.

Айнан мусикий чолгулар тараннумининг рангбаранглиги (якка, куш, ансамбл ва оркестр), уларнинг юкори профессионал даражасига эришганлиги хамда катта имкониятларга эга эканлигини намоён этади.

Хулоса урнида узбек мусикашунослигида, охирги юз йиллик давомида миллий чолгуларни урганишга багишланган катор илмий амалий тадкикотлар олиб борилган. Бундан ташкари, бир катор илмий маколалар, бир чолгунинг тарихи ва ижрочилигига асосланган укув адабиётлари нашр этилиб, чолгушуносликдаги илмий-тадкикот ва шу билан бирга уларни урганиш ва ривожида муносиб урин эгаллаб келаётганлигини кайд этиб утиш лозимдир.

Мусикий чолгулар халкимизга кадим-кадимдан меросдир. Улар куп асрлик тарихга эга булиб, хар бири узига хос овоз имконияти ва шаклий куриниши жихатидан юксак маънавият эгалари булган ота боболаримиз ижтимоий хаёт тарзи борасидаги таърихий манбаларни исботлайди. Мусикий чолгуларнинг келиб чикишини урганишда Урта Осиё ва Якин Шаркда мусика олами мифологиясига тегишли тотемизмга эътибор каратишимиз лозим. Мусикий чолгуларнинг келиб чикиши жудаям кадимий булиб, улар инсоният тараккиётининг барча боскичларидан утиб такомиллашиб борган ракобатбардош утмиш намуналаридир. Урта асрларга келиб илк бор ал-Фаробий, Ибн-Сино, Абдурахмон Жомий, Дарвешали Чангий сингари буюк мутафаккирларнинг рисолаларида илмий жихатдан уз ифодасини топган. Урта аср олимларидан мусикий чолгуларнинг яратилиши, созларнинг технологик тузилиши ва кулланиши, авлоддан авлодга утиб халкда йигилган маълумотлар нихоятда кимматли хисобланиб чолгуларнинг келиб чикишидан то бугунги кунга кадар бошидан кечирган тараккиётни кузатиш имконини беради. Умуман

олганда Урта асрларга оид тарихий материаллар мусикий чолгуларнинг мавжудлик манзарасини тулаконли акс эттиради. Бунда илм ахли ал-Фаробий, Ибн-Сино, Абдурахмон Жомий, Дарвешали Чангийлар мусикий чолгуларни назарий томонидан таърифлаган булсалар, адабиёт ва санъат ахли Навоий, Умар Хайём, Бобурлар уларнинг амалий тадбиги ва хаётдаги урнини адабиёт оркали хикоя киладилар. Уларнинг яшаган даврга келиб Урта Осиё ва Хросонда чолгу ижрочилиги ва маданияти юксак даражага эришган. Бундай мусикачилар оддий хунармандлар орасидан чиккан булиб, мусикачилик касби уларга юкори табакага кириш учун йул очиб берган. Натижада най, гижжак, танбур, конун ижрочилигида юкори даражага эришган хунарманд ёшлар зиёли инсонларнинг шеърий ва мусикий мажлисларида катнашиш хукукини кулга киритганлар.

Х,азрат Навоий уз шеърларида мусикий созларга индивидуал таъриф берериб, хар бир муска чолгусида инсон хусусиятини куради. Х,ар бир чолгунинг хусусиятини инсон рухияти ва тафаккури билан боглайди. Умуман олганда урта аср мутафаккирларига хос булган эстетик дунёкарашга муносиб фалсафийлик, мушохадавийлик, фикрга ута нозик буёк бериш хусусияти санъат сохасида хусусан, мусикий чолгулар сохасида яккол акс этган.

Conclusions

Ушбу муаммоимизнинг илмий ахамияти узбек созгарлик сохаси ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий ва педагогик жихатларини тадкик килиниши, шунингдек, созандалар тафаккурини шакллантириш ва уни "соф соз" тушунчасига куниктириш санъати услуби билан бир каторда анъанавий ижрочилик мактаби асосида жамият маънавий тараккиётига таъсири, хусусан Узбекистоннинг янги тараккиёт боскичидаги ахамиятини чукур англаб етишга хизмат килиши билан белгиланади. Ушбу фикрлардан келиб чикиб куйидаги хулосаларга тухталдик:

- Узбек мумтоз мусика чолгу маданиятининг халкимиз тафаккурини шакллантиришдаги тутган урни ва роли назарий жихатдан аникланди;

- узбек устоз-шогирд тизими асосида ривожланган созгарлик сохасини дипломлаштирилган ваколатли мутахассислар етиштириш борасида миллий ижро услубини шакллантиришдаги роли масалалари тадкик этилди;

Узбек халк миллий чолгу созларини ясаш, таъмирлар ва созлаш каби фаолиятларни муайян сохага айлантириш ва касб эгаларини дипломлаштириш ахамиятини очиб беришда куйидаги тавсиялар уринли деб уйлаймиз:

- тарихий илмий манбалар асосида узбек миллий созгарлик санъатини янги боскичга кутариш;

- узбек устоз-шогирд тизими асосида ривожланган созгарлик сохасини дипломлаштирилган ваколатли мутахассислар етиштириш борасида миллий ижро услубини шакллантиришдаги роли масалалари тадкик этиш;

- узбек ижро санъатини янги боскичга олиб чикишда созгарлик ва созловчилик касбининг зарурати ва бунда устоз-шогирд тизимига асосланган созгарлик мактабини санъат олийгохлари мавкеида такомиллаштириш миллий мумтоз намуналаримиздан унумли фойдаланиш, халкимиз маънавий дунёсининг камол топишларида мухим омил булишлиги тахлил килишдан иборатдир.

Фойдаланилган адабиётлар руй^ати:

1. Мирзиёев Ш.М. Миллий тикланишдан - миллий юксалиш сари. 4-жилд. - Тошкент: Узбекистон, 2020. - Б.344

2. Рагс Юрий Николаевич Диссертация в виде научного доклада: Акустика в системе музыкального искусства., Москва - 1998

3. Исхок Ражабов. Макомлар масаласига доир. Тошкент - 1963й.

4. П.Гуломов, РДурбонниёзов. 5 - синф География дарслиги. Т:2007й

5. А.И.Петросянц. Инструментоведение. Узбекский оркестр нар.инструментов. Т., 1951

6. В.Беляев. О музыкальном фольклоре и древней писменности.Т: 1971

7. В.Беляев. музыкальные инструменты Узбекистана. М:- 1933

8. Madina Nasretdinova, Dilshod Toshaliyev, & Durdona Raimjon Qizi Murodova (2022). AN'ANAVIY IJROCHILIK SAN'ATINING HOZIRGI DAVR MUAMMOLARI. Scientific progress, 3 (2), 846-850.

9. Madina Nasretdinova, Ismoil Rustamov, & Oybek Karimov (2022). MUSIQA SAN'ATINING HOZIRGI KUNDAGI O'RNI. Scientific progress, 3 (2), 841-845.

10. Nasritdinova, M. (2021). PEDAGOGICAL COMPONENTS AND STAGES OF HEALTH OF DEVELOP CHILDREN THROUGH MUSIC EDUCATION. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(05), 251-258.

11. Madina Nasritdinova, Mansurova Nigora, & Durdona Murodova. (2022). UZBEK FOLK ART AND ITS PLACE IN PUBLIC LIFE. Archive of Conferences, 44-48. Retrieved from https://www.conferencepublication.com/index.php/aoc/article/view/1888

12. Madina Nasritdinova 2021/9-II Actual problems of modern science, education and training THEORETICAL FUNDAMENTALS OF HEALTH THROUGH DEVELOPING CHILDREN THROUGH MUSIC EDUCATION. 29-33 page

13. Kambarav, A. A. (2020). ATTITUDE ТО SCIENTIFIC AND RELIGIOUS VALUES IN THE POSTMODERN WORLD AND ITS DIALECTICAL FOUNDATIONS. Scientific Bulletin of Namangan State University, 2(9), 158-165.

14. Toshaliev, D. (2021). A BRIEF PHILOSOPHICAL-SCIENTIFIC ANALYSIS OF MAKOMS. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 9(12), 91-95.

15. Qurbonova, B. (2017). FINE ARTS ROLE IN DEVELOPMENT SPIRITUAL МИРОВОЗРЕНИЯ PERSONS. УЧЕНЫЙ XXI ВЕКА, (2-3), 50.

16. Курбонова, Б. (2017). РОЛЬ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА В РАЗВИТИИ ДУХОВНОГО МИРОВОЗРЕНИЯ ЛИЧНОСТИ. Ученый XXI века, 48.

17. Курбонова, Б. М. (2016). Роль перспективы в создании образца изобразительного искусства. Учёный XXI века, (7 (20)), 29-31.

18. Akhadjonovich, K. A. THE CLASSIFICATION, CONTENT, ESSENCE AND FUNCTION OF VALUES.

19. Ahadjonovich, K. A. (2021, January). SCIENTIFIC AND SPIRITUAL IN THE RISE OF SCIENCE THE IMPORTANCE OF HERITAGE. In Euro-Asia Conferences (Vol. 1, No. 1, pp. 369-372).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.