CC BY
12
ТДУ 32 7. С ТКБ 66.75
РОЧЕЪ БА
ТА^ЦИЦИ МАРДУМШИНОСИИ ТОЦИКИСТОН АЗ ЦОНИБИ МУ^АЩИЦОНИ РУС ДАР НИМАИ ДУЮМИ А СРИ XIX ВА ИБТИДОИ АСРИ XX
ОБ ЭТНОГРАФИЧЕСКОМ ИЗУЧЕНИИ ТАДЖИКИСТАНА РУССКИМИ ИССЛЕДОВАТЕЛЯМИ ВО ВТОРОЙ ПОЛОВИНЕ XIX- НАЧАЛЕXXВЕКА
Саиднуриддинзода А^лиддин Саиднуриддин,
номзади илмуои педагогика, дотсенти кафедраи методикаи таълими таърих ва ууцуци Донишгоуи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав (Тоцикистон, Бохтар)
Саиднуриддинзода Ахлиддин Саиднуриддин,
кандидат педагогических наук, доцент кафедры методики преподавания истории и права Бохтарского государственного университета им. Носира Хусрава (Таджикистан, Бохтар)
ON THE
ETHNOGRAPHIC STUD Y OF TAJIKISTAN BY RUSSIAN RESEARCHERS REFERRING TO THE SECOND HALF OF THEXIX-TH - THE EARLY XX-THCENTURY
Saidnuriddinzoda Ahliddin Saidnuriddin, candidate of pedagogical sciences, Associate Professor of the department of methods of teaching history and law under Bokhtar State University named after Nosir Khusrav (Tajikistan, Bokhtar), E-mail: ahliddin2009@mail.ru
Вожщои калиди: мардумшиноси, кабинети мардумшиноси ва бостоншиноси, Цамъияти цугрофии Рус, экспедитсияуои мардумшиноси, таркиби этники
Дар мацола муаллиф кушиш намудааст, ки таърихи тауцици Тоцикистонро аз цониби мардумшиносони рус дар нимаи дуюми асри XIX - ибтидои асри ХХ мавриди барраси царор дщад. Таъкид мегардад, ки огози коруои тадцицотии таърихиву табиатшиноси оид ба Тоцикистон на аз цониби мардумшиносон, балки аз цониби мууаццицон, соуибкорон, афсарони уарбии артиши рус, рустанишиносон, цонваршиносон, муаррихон, ки барояшон олами набототу уайвонот, сарватуои зеризаминии ин кишвар ва уам хусусиятуои уаёти фаруангии халци тоцик мароцангез буд шуруъ шудааст. Дар натицаи омузиши бисёрасраи таъриху фаруанги халцуои Осиёи Маркази шумораи зиёди коруои хусусияти фарди ва уам дастацамъона нашр карда шуд. Дар мацола асаруои мууацкицон П.И.Пашино, Ю.Д.Южаков, А.П. Федченко, А.И.Макшеев, Н.А. Маев, Б.Ф. Ошанин, Г.А. Арандаренко, П.А.Кузнетсов, А.А. Бобринский, Д.Н. Логофет ва дигарон, ки дорои маълумоти мардумшиноси мебошанд, мухтасар таулил гаштаанд.
Ключевые слова: этнография, кабинет этнографии и археологии, Русское географическое общество, этнографические экспедиции, этнический состав
В данной статье автор стремился рассмотреть историю этнографического изучения Таджикистана русскими исследователями второй половины XIX - начала XX веков. Подчеркивается, что начало историко-природных исследований Таджикистана было инициировано не этнографами, а исследователями, предпринимателями, военнослужащими Российской армии, ботаниками, зоологами, историками, для которых большой интерес представляли флора и фауна, подземные ископаемые края и особенности традиционной культуры таджиков. В результате изучения многоувековой истории и культуры народов Средней Азии опубликовано большое количество работ, как индивидуальных, так и коллективных. В статью включены работы исследователей, таких как: П.И. Пашино, Ю.Д. Южакова, А.П. Федченко А.И. Макшеева Н.А. Маева, Б.Ф. Ошанина, Г.А. Арандаренко, П.А. Кузнецова, А.А. Бобринского Д.Н. Логофет и др., в которых кратко проанализированы этнографические данные.
Key words: ethnography, study of ethnography and archeology, Russian Geographical Society, ethnographic expeditions, ethnic composition
The author of the article makes an endeavor to canvass the history of ethnographic study of Tajikistan by Russian researchers referring to the second half of the XlX-th - the early XX-th centuries. It is emphasized that the beginning of historical and natural research of Tajikistan was initiated not by ethnographers, but by researchers, entrepreneurs, military personnel of the Russian army, botanists, zoologists, historians who were curious about flora and fauna, underground fossils and features of the traditional culture of Tajiks. As a result of studying more than half a century of history and culture of the peoples of Central Asia, a large number of works have been published, both individually and collectively.
The article includes the works of researchers P.I. Pashino, Yu.D. Yuzhakova, A.P. Fedchenko A.I. Maksheev N.A. Maeva, B.F. Oshanina, G.A. Arandarenko, P.A. Kuznetsova, A.A. Bobrinsky D.N. Logofet and others in which ethnographic data are briefly analyzed.
Осиёи Миёна хамеша таваччухи давлатхои абаркудратро ба худ чалб намудааст. Зеро мавкеи геополитики минтака инро такозо мекард.Бинобар ин дар асри XIX ду давлати абар;удрат Англия ва Русия ин минта;аро ба мавзеи мубориза табдил намуда, «бозии калон»-ро рохандозй намуданд. Максади Русия забти Осиёи Миёна буд. Барои ин Русияро зарур буд, ки омузиши ин кишварро амалй намояд ва бо ин васила мавзеи худро дар минтака мустахкам намояд. Русия сайёхону олимони худро ба Осиёи Миёна фиристода, омузиши хаматарафаи кишварро ба рох мемонад. Агар дар ибтидо дар ин самт Англия пешдастй карда бошад, пас аз миёнахои асри XIX Русия устуворона ба омузиши ин минта;а пардохт. Аз ин чост, ки тад;и;и илмии таърих, мардумшиносй, иктисодиёти кишварамонро олимони тоинкилобии рус анчом доданд.
Дар маркази тадкикоти олимони рус захирахои табий, иклим, чугрофия, олами наботот ва хайвонот, аз чумла фарханги моддй ва маънавии мардум карор гирифтаанд.
Дар назди таърихнигории муосири Точикистон вазифаи мухим меистад, ки он аз тахлили маводи нави илмй доир ба таърих, анъанах,о, расму оин, урфу одати точикон дар нимаи дуюми асрх,ои XIX ва ибтидои XX иборат мебошад. Бояд зикр намуд, ки дар давраи омузиш олимони рус хеле маводи зиёдро доир ба таъриху мардумшиносии хал;и точик бокй гузоштаанд. Дар асоси ин сарчашмахо солхои минбаъда асархои хеле арзишманд низ ба табъ расиданд.
Таърих ва илми таърих хамеша омили муайянкунандаи ташаккули худшиносии миллии ин ё он мардумон буданд ва бокй мемонанд.
Зеро шахрванди хар кишвар, ки таърихи халки худ ва сахми шахсии мухаккикони бузургро дар расидан ба худшиносии миллат, рушди илму фарханги кишвар медонад, эхсоси шахрвандй, некхуй, вахдати миллй ва тарбияи ватандустии худро хам ташаккул медихад.
Президенти Чумхурии Точикистон Эмомалй Рахмон фармудааст: «Касоне, ки аз такдири миллат, аз таърихи гузаштаи халки худ огох нестанд, суннату анъанаи гузаштагонро намедонанд, ба кадри накшу макоми фарзандони бехтарини Ватани худ намерасанд, наметавонанд чун шахрванди хакикй, инсони комил шинохта шаванд» [18,с.127].
Одатан огози мардумшиносии русро бо таъсиси Ч,амъияти чугрофии Русия (минбаъд Ч,Ч,Р.- С.А.)дар соли 1846 рабт медиханд.Дар ин сол Раиси шуъбаи марумшиносии Ч,Ч,Р Н.И. Надеждин бо барномаи «Дар бораи тахкики мардумшиносии халки рус» баромад карда, дар он ба матрах намудани масоили зерин даъват кард:1) маишати моддй,2) маишати хаётй,3) маишати ахлокй ва 4) забон. Маишати ахлокй падидахои фарханги маънавй, аз чумла «хусусиёти халкй»-ро дар бар мегирифт. Ба хамин гурух тасвири кобилияти аклонй ва ахлокй, муносибатхои оилавй ва вижагихои тарбияи фарзандон дохил мешуд.
^адамхои аввалинро дар омузиши фархангу маишат, суннату маросим, шакли зисти халки точик мухаккикони рус дар солхои 60-уми асри XIX гузоштанд. То замони хамрохшавии Осиёи Марказй ба Русия, худуди Точикистони муосир кишвари тамоман аз чихати мардумшиносй ва хам чугрофй тахкикнашуда буд. Дар холе ки Точикистон дар он даврон худуди мухими стратегй, яъне дарвозаи Шарк барои рафтуомад ба кишварх,ои Х,инду Чин хисобида мешуд.
Огози корхои тадкикотй оид ба Точикистон махз бо кашфиёти чугрофишиносони рус дар каторкуххои Точикистон, на аз чониби мардумшиносон, балки мухак;икон, сохибкорон, афсарони харбии артиши рус, рустанишиносон, чонваршиносон, муаррихон, ки барояшон олами набототу хайвонот, сарватхои зеризаминии ин кишвар ва хам хусусиятхои хаёти халки точик марокангез буд, рост омад.
Х,ануз соли 1866 _ба Xучанд хатмкардаи факултети шаркшиносии Донишгохи Петербург П.И.Пашино омад. У соли 1868 асари худро тахти унвони «Кишвари Туркистон дар сол 1866. Сафарнома» («Туркестанский край в 1866 году. Путевые заметки»)-ро нашр намуд[17]. Асар аз 18 боб иборат буда, мухимтарин бобхои китоб, ки дар бораи лахзахои мардумшиносй -фарханги анъанавй накл мекунад, бобхои нухум «Воридшавй ба Тошканд»; чордахум «Боигарихои табии мамлакат»; понздахум «Саноати мануфактурй, мавзеи чарохатбандй дар наздикии Xучанд»; шонздахум «Тичорат бозори Xучанд. ^алъаи хокими Xучанд»; хабдахум «Маориф ва рухониён. Гузаргохи Xучанд. Намудх,ои сарт» ва боби хаждахум «Рузгори сартхо. Намуди Уротеппа» ба шумор мераванд[17,с.94].
Дар боби нухуми асари П.И. Пашино мухтасар пазироии мехмон аз чониби бои махаллй оварда шудааст. Таъкид шудааст, ки «дар дастархон барои мехмон ширинихо, ...кулчахои хушхури хонагй... пешкаш шудаанд. Мизбон пеш аз хама мехмонро ба тановул намудани
ширинихо даъв ат мекунад. Сипас чойи кабуд дароз мекунад, баъд самбусахои гуштин, сипас тушберашурбо.. ва дар охир оши палав пешкаш мекунад»[17,с.94]. Дар бобхои ба Хучанд бахшидашуда хусусияти ташкили истехсолоти хунармандии хучандиён, ки дар коргоххои сохибкорон фаъол буданд, шарх дода шудаанд.
Соли 1867 дар сахифахои мачаллаи «Отечественные записки» асари Ю.Д.Южакова «Дастовардхои мо дар Осиёи Миёна» («Наши приобретения в Средней Азии»), нашр шуд, ки дар он рочеъ ба микдори коргоххои хунармандон ва шумораи хунармандон маълумот додааст[23]. Маълумотхои мухим дар бораи шахру дехот Шимоли Точикистон, ки аз лахзахои топографй, сохтори шахрхои Хучанд, Ч,иззах, Уротеппа, таснифи истехкомхои Нов ва Махрам, накшаи шахрхо иборатанд дар маълумотномахои кормандони идораи харбии Русияи подшохй оварда шудаанд. Албатта, ин мавод маълумоти кимматбахоро доир ба маданияти моддии ахолии диёрамон медиханд. Вале ба онхо бояд аз назари интщодй муносибат намуд.
Аз мухаккикони рус сахми А.П. Федченко (1844-1873) дар омузиши мардумшиносии хал^и точик кобили зикр мебошад. Ин пажудишгар дар ибтидои соли 1870 бо гурухи худ кад-кади Зарафшон кариб то поёни ин дарё саёхат кард, А.П. Федченко солдои 1869-1871 саёхати худро дар водии Олой огоз намуд, маводи чамъовардаи у пас аз маргаш дар «Саёхати Туркистон» ба табъ расидаст [21].
Дар китоби «Кайдхо дар бораи мулки ^аротегин» («Записки о Каратегинском владении»-и генерал- майори рус Сардори округи зарафшонии кишвари Туркистон А.К. Абрамов аввалин бор дар бораи хаёту маишати ахолии ^аротегин хабар медихад [1]. Баъдан К. Абрамов кайд мекунад, ки занони кухистонй мисли занони водихо руи худро намепушанд, дар чашнхои умумй ширкат меварзанд. Генерал-майори рус андозаи калини арус дар кухистон, шугли кухистониён ва маълумоти дигари хосияти мардумшиносй доштаро тахия намудааст.
Соли 1871 дар Санкт-Петербург китоби А.И.Макшеев «Маводи чугрофй, мардумшиносй ва таърихй дар бораи кишвари Туркистон»(«Географические, этнографические и исторические материалы о Туркестанском крае»)[16] ба табъ расид. Маводи китоби мазкур соли 1867, яъне баъди таъсиси генерал-губернатории Туркистон чамъоварй гаштааст. Дар асар муаллиф кушиш намудааст, ки доир ба теъдоди ахолии кучй ва мукимии кишвари Туркистон маълумот дихад, аз чумла доир ба водии Фаргона, хоса уезди Хучанд маводи мухим пешкаш намояд. Дар боби чоруми китоб, «Теъдод ахолии кишвари Туркистон» унвон дорад, маълумоти мухим дар бораи халкхои Осиёи Миёна, аз чумла точикон пешниход мекунад. Дар бораи А.И.Макшеев менависад, ки «Ахолии мукимии кишварро пеш аз хама точикон ё сартхо ташкил медиханд, курама ва узбекон бошанд, гарчанде дар шахру дехот зиндагй доранд, дар баъзе маврид онхо дар юртахо низ зиндагй мекунанд. Киргизкайсакхо, ^арокиргизхо ва карокалпокхо асосан тарзи зисти кучй доранд ва дар каппахо истикомат мекунанд. Fайр аз точикон, ки эрониасл хастанд, бокимонда халкиятхо туркнажоданд. Точикон халки тахчоии Турон (Осиёи Миёна) - ро ташкил медиханд»[16,с.56].
Дар бораи таърихи фарханги анъанавии мардуми шахру дехоти шимоли Точикистон олими рус Н.А. Маев низ маълумот додааст. У доир ба Панчакент, Ч,иззах, Самарканд, к;исмхои махаллй ва руснишини Тошканд маколахо нашр намудааст. Доир ба топография ва теъдоди ахолии ин шахрхо маълумоти мудим гирд овардааст. Дар яке аз маколахояш таъкид намудааст, ки дар Хучанд соли 1870 намоиши махсулоти хунармандон, кишоварзон ва нахустин фабрикаи шохибофй ба маърази тамошо гузошта шудааст[15,с.259].
Дар солхои 70-уми асри XIX аз зумраи мухаккикони рус корхои мардумшиносии Б.Ф. Ошанин, Н.А.Маев, Г.А. Арандаренкоро кайд кардан мумкин аст, ки дар осори худ анъана, урфу одат, оила ва маишати точиконро инъикос кардаанд. Дар мушохидадои худ онхо ба шугли ахолй, намуди зохирии манзилу иморатхо, либос, анъанахои арусй, хатнатуйи, маросими чаноза ва дигар маросими оилавию маишй диккат медоданд. Дар навиштахои худ шумораи ахолй, таркиби микдории оила, ахволи иктисодии ахолй, инчунин мухочирати гуруххои ахолй, рондани онхо аз хамворй ба кухсор, дар бораи муборизаи точикон бо киргизхо маълумот додаанд.
Ин маъхазу маводи бойгонихо ба чунин гуруххо таксим мешаванд: монографияву мачмуахои фардй ё коллективй, хисоботи экспедитсияхои мардумшиносй, бостоншиносй, чугрофй ва экспедитсияхои дигар, навиштахои сахроии фардй ва дастчамъии шомили як мачмуа, маводи баруйхатгирии ахолии кишвари Туркистон дар солхои гуногун. Инчунин ба онхо мачмуахои маводи чугрофй, топографй ва омории Осиёи Марказй, хисоботи кишвари Туркистон, хуччатхои кории хокимияти махаллй, макомоти судй, политсияи махфй ва амсоли инхоро дохил кардан мумкин аст.
Дар пажудишдои мардумшиносони рус ба вижа тад^щоти А.Д.Гребенкин- аввалин мухаккики русро кайд бояд кард, ки тавсифи махсуси мардумшиносии тонику узбекхоро анчом додааст [7]. Маколаи у «Точикон» дар бораи мардумшиносии точикон, ахолии водию шахрхо, инчунин маколаи «Маколахо дар бораи Кухистон» «Заметки о Когистане» дар рузномаи «Туркестанские ведомости» чоп шуда, маишати кухистониёни болооби Зарафшонро тасвир мекунад [6]. Дар "Кайддо оид ба Когистон" аввалин бор тавсифи пурмухтаво ва муфассали туйи точикон, маросими марбут ба таваллуд ва марги инсон тасвир карда шудааст. Мухаккикони номаълуми рус солхои хафтодуми асри XIX мунтазам дар шуъбаи гайрирасмии рузномаи «Туркестанские ведомости» маколахои худро дар бораи мардумшиносии точикон чоп мекарданд. Яке аз чунин маколахои беимзо ба масъалахои пайдоишу сукунати точикон, тавсифи забон, шугл, либос, дин, хусусияти ичтимоии мардум ва таъсири низоми идора ба он, таксимоти синфй ва муносибатхои миёни узбекону точикон бахшида шудааст.
Соли 1889 дар Санкт-Петербург китоби хеле шавковари Г.А.Арандаренко «Досуги в Туркестане» нашр шуд[3]. Муаллиф солиёни зиёд сардори округи Зарафшон буд ва шароити табии махдл, хочагии кишлок, низоми обёрй топография, фархднги моддй ва маънавии мардумро ба хубй медонист.
Дар боб «Статистические сведения по городам Пенджикенту и Ургуту» муаллиф муфассал дар бораи хама намуди касбу кор дар шахрхо аз чумла, осиёбон, охангар, кулолгар, рангрез, мисгар, читгар, музадуз, ширинипаз, дуредгар, омода намудани дуконхои бофандагй, чармгар, шамъсоз ва г. маълумот медидад.
Дар боби «Скотоводство в Зеравшанской долине» Г.А.Арандаренко намудхои чорводорй, хосатан гусфандпарварй, асппарварй, шутурбонй ва г.-ро муфассал шарху тавзех менамояд. Дар бораи намудхои чорвои майдаю шохдор маълумот медихад. Вай дар бораи шутурхо маълумот дода, кайд мекунад, ки дар Самарканд беш аз 1000 шутур нигох дошта мешавад.
Омузиши мардумшиносии Точикистону точикон дар солхои 80 - 90-уми асри XIX аслан идомаи анъанаи солхои 70-ум буд, вале бояд гуфт, ки солхои 70-ум ин тадкикот, ки то андозае бархоста аз хохиши шиносой бо кишвари нав буд, хосияти пурмахсултар дошт.
Тасвири муфассали нохияхои кухсор, алалхусус минтакахои назди Помир солхои 80-90-ум бо номи мухаккик- мардумшиноси маъруфи рус Г.А.Арандаренко рабт дорад, ки тахкикоти мардумшиносии худро оид ба минтакаи Дарвозу ^аротегин дар «Военный сборник» чоп карда буд [3].
Инчунин, мухаккики дигари рус доктор А.Э.Регел ва мудандиси кухй - Д.Л.Иванов тавсифи мухтасари хонаи кухистонии точикро, яке дар Дарвоз, дигаре дар Шугнон, овардаанд [19]. П.А.Кузнетсов ва А.Серебрянников намуди махалхои маскунро дар Дарвозу Шугнон тасвир мекунанд. Онхо андозу хирочхоро муфассалу хаматарафа тавсиф мекунанд, А.Серебрянников аз анъанахои касоси хун, баъзе суннатхои марбути мамнуъиятхои чинсй, мавкеи занон ва дар бораи махр хабар медихад. П.А.Кузнетсов мудак;к;ик;и Помир ва хонигаридои назди Помир буда, соли 1892 мулки Дарвозро зиёрат намуда, ривоятхои таърихии точикони Дарвозрочамъ меоварад.
Бояд гуфт, ки дар миёни мухаккикони рус шахсони алохидае буданд, ки асархояшон кисман ё пурра дар бораи мардумшиносии точикону халкхои дигари хамсоя ва саршори рухияи мустамликадорй ё кудратгароиву шовинистй, махсусан нисбат ба сокинони кухсор буда, ин мардумонро хамчун касони нокисулакл, берун аз фарханги инсонй тасвир кардаанд. Баъзе аз ин мухаккикон мекушиданд ба хар восита халкхои мавсуфро бадном кунанд, барои ин ба онхо хислатхои мухталифи манфиро нисбат медоданд ва бад-ин васила афкори мунхарифи чомеаи русро дар бораи онон ба вучуд меоварданд. Ба ин зумраи тахкикот асархои академики туркшиноси маъруф В.В.Радловро нисбат метавон дод.
Афсари рус, мухаккик П.А.Кузнетсов, хангоми сафараш ба Помир ва Наздипомир соли 1892 ва ба Дарвозу Каротегин соли 1893 асареро бо номи «Дарвоз» менависад ва дар он дар радифи масъалахои иктисодй, сиёсй маълумоти чолибро дар бораи фарханги анъанавии ахолй пешкаш менамояд [9]. Дар асар доир ба танур _ва роху усули омода намудани нон маълумоти чолиб дода шудааст. У аз норасоии гизо
мезанад. Дар бораи атола маълумод медихад.
П.А.Кузнетсов дар мавриди фарханги маънавй харф зада, расму оинхои диниро шарх медихад. Мавчудияти масчидхоро, ки ба сарой монанд буданд маълум мекунад. Дар бораи мутантан чашн гирифтани идхои Рамазон ва бурбон сухан ронда, кайд мекунад, ки мардуми Дарвоз ба зиёрати мазорхо хеле кам ахамият медиханд.
П.А.Кузнетсов дар бораи фолклори мардум, назм, раксу сурудхои халкй афсонахо маълумот медихад. Аз якранга будани сурудхо ва бадехахо сухан меронад.
Олим маълумоти зиёд дар бораи раксхои артанихо- ракси бофанда, ракс бо шамшер, ракс бо гиччак ва г. маълумот гирд овардааст. Аз асбобхои мусики куги- найро номбар мекунад.
Дар охири асри XIX - огози асри ХХ баъзе корхои мардумшиносй - аз чинси монография дар бораи точикони болооби дарёи Панч пайдо шуданд, ки яке аз онхо асари мухаккики рус А.А. Бобринский буд. Кори илмии тадкикотии у дар бораи вахониёну ишкошимихо, туй, фарханг, маросими марбут ба таваллуди фарзанд, сангхои мукаддас, мазхаб ва мазорхои онхо буд. А.А. Бобринскийро дар сафар А.А. Семеновро хамрохй мекард ва у хам ду асар дар бораи фолклори ^аротегин ва Дарвоз навишт, ки соли 1900 чоп шуданд [20].
Асари гаронбахои «Х,икояхои мардумшиносии Зарафшон, ^аротегин ва Дарвоз», чопи соли 1903, ба калами у тааллук дорад. Дар давраи сохибкорияш дар генерал-губернатории Туркистон у беш аз сад асари илмй дар бораи точикон навиштааст.
Маколахои мардумшиносии Д.Н. Логофет кобили таваччух мебошанд. У муфассал дар бораи намадрезй дар Муъминобод, технологияи истихрочи охан дар Дарвоз, дарахтони Кулоб, Балчувон, ^аротегин ва водии дарёи Ниёб, дар бораи маросими туй, акоиди динии кадимаи точикони кухистонй, ривоятхои пахлавон Шералй ва пайравони у дар Бухорои Шаркй ва гайрахо менависад [13]. Маълумоти у дар бораи нохияхои сукунати точикон низ чолибанд, масалан, фикри зерин: «Дар кухсорон, ба тахмини кавй, точикон аз кадимулайём сокин шуданд, дар байни точикони берун аз шахр ва дехахои калон намояндагони кавмхои дигар тамоман нестанд. Точикон дар кишлокхои вокеъ дар дараву каторкуххо зиставу доманакуххои кобили кишоварзиро кишту кор карда, то кунун ба хамон тарзи чандсад сол пешини худ зиндагй мекунанд. Х,амворихо хосияти тамоман дигар доранд, дар ин чо ахолии кучй ва агар чунин гуфтан мумкин бошад, тасодуфй зиндагй мекунад» [14,с.27].
Асархои И.А. Кастане хам кобили зикр мебошанд, ки у дар бораи оини кадима ва эътикоди точикони вилояти Намангон ва хусусан нохияи Чуст маълумот чамъ кардааст[8]. Дар асари хеле номуваффа^и А.Шишов «Точикон», ки дар сафахоти мачмуаи «Осиёи Миёна» («Средняя Азия») соли 1911 №№ 1-12 чоп кардааст, муаллиф аз равиши мустамликавй нисбат ба мардуми мавриди васф кор гирифта, инчунин дар бораи кобилияти рушди фархангию такомули кухистониён изхори шубха кардааст [26].
Инчунин ду сафари ташкилкардаи забоншинос ва муаррихи шинохта И.И. Зарубинро дар солхои 1914 ва 1915-1916 кайд кардан чоиз аст, ки дар сафари якум хамчунин эроншиноси фаронсавй Р. Готно иштирок карда буд. Вай мачмааи аз лихози илмй гании молу ашёи маишатро дар болооби дарёи Панч чамъ овард. Инчунин кори М.А. Варигин "Тачрибаи тавсифи бекичарии Кулоб" дар омузиши мардумшиносии минта^аи Кулоб ахамиятнок аст [5].
Х,амин тавр, дар омузиши таърихи фарханги анъанавии точикон олимони рус сахми арзанда гузоштаанд. Аз миёнахои асри Х1Х онхо ба тадкики мухимтарин масъаладои таъриху фарханг ва мардумшиносии точикон ба таври катъи шуруъ мекунанд. Зеро забти Осиёи Миёна ба ин кор мусоидат намуд. Аксарияти олимон ва сайёхони рус кушиш намуданд, ки хаёти моддй ва маънавии точикон ва дигар халкхои кишварро холисона омузанд.
Мухаккикони рус дар чараёни омузиши мардумшиносй далелхоро дакикназарона тахлил менамуданд, доир ба чугрофияи таърихй, иклим, табиати кишвар, урфу одат, анъана. забону дин фикру андешахои навро баён мекарданд. Онхо маводи зиёдеро доир ба фарханги анъанавии точикон ва дигар халкхои Осиёи Миёна гирд оварда, онхоро ба низом дароварданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Абрамов, К. Записки о Каратегинском владении //К.Абрамов/ Известия русского географического общества. - СПб, 1870. -С.106-110.
2. Арандаренко, Г.А. Дарваз и Каратегин/Г.А.Арандаренко.-СПб,1883. - №11-12.-С.312.
3. Арандаренко, Г.А. Досуги в Туркестане. 1874 - 1889/Г.А.Арандаренко.- СПб.,1889.-666 с.
4. Бартольд, В.В. Таджики, исторический очерк //В.В. Бартольд/Сб. Таджикистан. - Ташкент, 1925.-С.98-111.
5. Варыгина, М.А. Опыт описания Кулябского бекства //М.А.Варыгина /Изв. русск. геогр. об-ва. Вып 10,11. - СПб, 1916. -С.737-803.
6. Гребенкин, А. Заметки о Когистане //А.Гребенкин/Туркестанские ведомости. - СПб, 1872.
7. Гребенкин, А.Д. Таджики //А.Д.Гребенкин/ Русский Туркестан: Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. -М., 1972. - Вып. 2. Статьи по этнографии, технике, сельскому хозяйству и естественной истории. - С. 1 -50 .
8. Кастанье, И.А. Историко-этнографическая поездка в Наманганский уезд //И.А.Кастанье /Изв. Турк. Отд. РГО.Т. 10 Вып. 1. -Ташкент, 1914 .- С.125-154, Туркестанский курьер №№78-80 (1918г.); Н.Г. Маллицкий - знаток местного быта (Надпись из Рушана // Изв. Турк. Отд. РГО 1900г., О горной стране в верховьях р. Зерафшан.//Изв. Турк. отд. РГО. - СПб,1907.
9. Кузнецов, П. А. Дарваз (Рекогносцировка ген. шт. капитана Кузнецова в 1892 г.). - Новый Маргелан,1893.-175 с.
10.Кузнецов, П.Е. О таджиках Ташкентского уезда //П.Е.Кузнецов/Турк. отд. РГО. - СПб, 1900.-С.31-51
11.Кузнецов,П.Е.О таджиках Наманганского уезда//П.Е.Кузнецов/Турк.Отд.РГО.-СПб,1915-43 с.
12.Кузнецов, П.Е. О таджиках Кокандского уезда //П.Е.Кузнецов/Турк.Отд.РГО. - СПб, 1916.-С.349-350.
13.Логофет, Д.Н. В горах и на равнинах Бухары. (Очерки Средней Азии). Спб., издание
B.Березовского, 1913. XIV.-С. 620.
14.Логофет, Д.Н. Сочинение/Д.Н.Логофет.-СПб,1905.-С.27.
15.Маев, Н.А.Джизак и Самарканд//Н.А.Маев/Материалы для статистики Туркестанского края - СПб, 1873. - Вып.2. -С.269-293.
16.Макшеев, А.И. Географические, этнографические и статистические материалы о Туркестанском крае (с приложением карты Туркестанского генерал-губернаторства) // Записки Императорского Русского Географического Общества по отделению статистики. — 1871. — Т. II. — С. 1-60.
17.Пашино,П.И.Туркестанский край в 1866 г. Путевые заметки/П.И.Пашино.-СПб.,1868.-176 с.
18.Рахмонов, Э.Ш. Таджики в зеркале истории. Кн.1. От арийцев до Саманидов. - Лондон, 2001.-240 с.
19.Регель, А. Э. Поездка в Каратегин и Дарваз // Изв. РГО. - Т. XVIII. -. Вып. II. - Спб., 1982.
C.137 -141.
20.Бобрынский, А.А. Орнамент горных таджиков Дарваза. - М., 1900.-18 с.
21.Федченко, А.П. Путешествие в Туркестан. - СПб, 1875. -177 с.
22.Шишов, А. Таджики. Этнографическое и антропологическое исследование. — Средняя Азия, 1911.- № 12.- С. 115—121
23.Южаков, Ю. Д Наши приобретения в Средней Азии (Ура-Тюбе и его округ)// Отечественные записки : учено-литературный журнал. -СПб., 1867. Т. 171. № 7. Отд. 1. -С. 584-600.
REFERENCES:
1. Abramov, K. Notes on Karategin Possession //K. Abramov / News of the Russian Geographical Society. - St. Petersburg, 1870. -P. 106 - 110.
2. Arandarenko, G.A.Darvaz and Karategin/ G.A.Arandarenko.-St.Petersburg,1883.-No.11-12.-P. 312.
3. Arandarenko, G.A. Leisure in Turkestan. 1874 - 1889 / G.A. Arandarenko. - St. Petersburg, 1889. -666 p.
4. Bartold, V.V. Tajiks, Historical Essay / V.V. Barthold // Collection of Tajikistan. - Tashkent, 1925. -P. 98-111.
5. Varygina, M.A. Experience of Describing Kulyab Bekstvo // Russian Geographic publishing-house, Issue 10.11. - St. Petersburg, 1916. - P. 737-803.
6. Grebenkin A. Notes about Kogistan // Tidings of Turkistan. - St. Petersburg, 1872.
7. Grebenkin A.D. Tajiks // Russian Turkestan: collection of articles on the occasion of the polytechnic exhibition. - M., 1972. - Issue. 2. Articles on ethnography, technology, agriculture and natural history. - P. 1-50.
8. Castane I.A. Historical and Ethnographic Trip to Namangan District // Tidings of Turkistan. -V.10 Issue. 1. - Tashkent, 1914. - P. 125-154.; Turkestan Courier No. 78-80 (1918); N.G. Mallitsky is a connoisseur of local life (Inscription from Rushan // Tidings of Turkistan. Department of the Russian Geographical Society, 1900, On a Mountainous Country in the Upper Reaches of the Zerafshan River // Tidings of Turkistan. Department of the Russian Geographical Society. - St. Petersburg, 1907.
9. Kuznetsov, P.A.Darvaz (Reconnaissance of the General Staff of Captain Kuznetsov in 1892).-New Margelan,1893.-175 p.
10.Kuznetsov, P.E. About the Tajiks of Tashkent District // Tidings of Turkistan. Department of Russian Geographical Society. - St. Petersburg, 1900. - P. 31 - 51.
1 1. Kuznet sov, P . E. About the Tajiks of Namangan District // Tidings of Turkistan. Department of Russian Geographical Society. - St. Petersburg, 1915 -43 p.
12.Kuznetsov, P.E. About the Tajiks of Kokand District//Tidings of Turkistan. Department of Russian Geographical Society. - St. Petersburg, 1916. - P. 349 - 350.
13. Logofet, D.N. In Mountains and on Plains of Bukhara. (Essays on Central Asia). - SPb., Edition of V. Berezovsky, 1913. XIV. - P. 620.
14.Logofet, D.N.Writing.-St.Petersburg,1905.-P.27.
15.Maev, N.A. Dzhizak and Samarkand // Materials for statistics of Turkestan region - St. Petersburg, 1873. - Issue 2. - P. 269-293.
16.Maksheev, A.I. Geographical, Ethnographic and Statistical Materials on Turkestan Region (with a map of the Turkestan Governor-General) // Notes of the Imperial Russian Geographical Society for the Department of Statistics. - 1871. - V. II. - P. 1-60.
17.Pashino P.I. Turkestan Region in 1866. Travel Notes. - St. Petersburg, 1868. - 176 p.
18.Rakhmonov, E.Sh. Tajiks in the Mirror of History. Book 1. From Aryans to Samanids. - London, 2001. - 240 p.
19.A.E. Regel', Journey to Karategin and Darvaz. Edition of Russian Geographical Society. - V. XVIII. -. Issue. II. - SPb., 1982. - P. 137 -141.
20.Bobrynsky A.A. Ornament of the Mountain Tajiks of Darvaz. - M., 1900. - 18 p.
21.Fedchenko A.P. Journey to Turkestan. - St. Petersburg, 1875. - 177 p.
22.Shishov, A. Tajiks. Ethnographic and Anthropological Research. - Central Asia, 1911, No. 12. - P. 115-121
23.Yuzhakov,Yu.D.Our Acquisitions in Central Asia (Ura-Tyube and its District)//Home Notes: Research-Literary Journal.-SPb.,1867.-V.171.No.7.Det.1.-P.584-600.
