AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
UDK 631.316.44
ROTATSION YUMSHATKICH PICHOG'I TA'SIRI OSTIDA TUPROQ DEFORMATSIYASINING KATTALIGINI ANIQLASH
Nishanov Botirjon Muxammadjonovich NamMQI, PhD, dotsent
Annotatsiya. Maqolada tuproqqa bir o'tishda ishlov berish uchun chizelb-kultivatorga ishlab chiqilgan rotatsion yumshatkichning ish jarayoni, uning parametrlarini aniqlash uchun olib borilgan eksperimental izlanishlar natijalari keltirilgan. Tuproqning fizik-mexanik xususiyatlaridan kelib chiqib rotatsion yumshatkichning maqbul turini tanlash maqsadida turli variantdagi pichoqlar bilan jihozlangan rotorlar tayyorlandi va o'zaro solishtirib sinab ko'rildi.
Аннотация. В статье представлены результаты экспериментальных исследований, однозаходной обработки почвы проведенных по определению параметров рабочего процесса ротационного рыхлителя, разработанного чизель-культиватора. Для выбора оптимального типа ротационного рыхлителя исходя из физико-механических свойств почвы были подготовлены, сравнены и испытаны роторы, оснащенные различными типами лопастей.
Abstract. The article presents the results of experimental studies conducted to determine the parameters of the working process of the rotary softener developed for the chisel-cultivator for one-pass cultivation of the soil. In order to choose the optimal type of rotary softener based on the physical and mechanical properties of the soil, rotors equipped with different types of blades were prepared and compared and tested
Kalit so'zlar: rotatsion yumshatkich, chizelli kubtivator, ishlov berish, radius, rotor, kenglik, tuproq.
Ключевые слова: культиватор, чизель-культиватор, обработка почвы, радиус, ротор, ширина, почва.
Keywords: rotary tiller, chisel cultivator, tillage, radius, rotor, width, soil.
Jahonda qishloq xo'jaligi ekinlarini ekish uchun yerlarni sifatli tayyorlashda resurstejamkor texnologiyalar va ushbu jarayonni amalga oshiradigan texnik vositalarning yaratishga yo'naltirilgan ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Jumladan, tuproqa yuza ishlov berish jarayonini takomillashtirish, ushbu jarayonni to'liq mashina va qurilmalar yordamida amalga oshirishga imkon beradigan energiyatejamkor texnik vositalarni yaratish muhim ahamiyat kasb etmoqda. Yerlarni belgilangan agrotexnik talablarga muvofiq sifatli tayyorlaydigan, ish unumi va ishonchliligi yuqori, tez hamda oson rostlanadigan qurilmalarni ishlab chiqish va ularni amaliyotga joriy etish bo'yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish dolzarb masalalardan hisoblanadi [1-6].
O'zbekistonda qishloq xo'jaligi texnikalarini ishlab chiqarishni rivojlantirish, eksportga mo'ljallangan tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish hajmini oshirish va turlarini kengaytirish, shuningdek, agrar sektorni o'zimizda ishlab chiqarilgan texnikalar bilan ta'minlash bo'yicha izchil chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda [7-12].
Rotatsion yumshatkich pichog'i ta'siri ostida sodir bo'ladigan tuproq deformatsiyasining kattaligini aniqlash uchun 1-rasmdan foydalanamiz [7, 13-23]. Bu rasmda keltirilgan sxemaga binoan tuproqning pichoq ta'siridagi deformatsiyasining kattaligi
bunda X1, X2 - mos ravishda rotatsion yumshatkichning dastlabki holatidan
ax = X2 - X1,
(1)
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
AVTOMOBIL VA QISHLOQXOJALIKMASHINALARI
pichoq tuproqqa kira boshlagan va undan chiqqan nuqtalargacha bo'lgan bo'ylama masofalar. Pichoq enini hisobga olgan holda quyidagi ko'rinishga ega bo'ladi
ax=x2 - x+b.
(2)
bunda 6-pichoqning eni.
1-rasm. Pichoq ta'siri ostida tuproq deformatsiyasining kattaligini aniqlashga doir
sxema
f i \ 1
v Rp J
X1 = V^ + R cosa = Vtx + R cosarcsin
f
Xn = VU - R„ cosa = VU - R„ cosarcsin
1 -
A
(3)
(4)
v p J
bunda tx t2 - pichoqni tuproqqa kirish va chiqish uchun burilishga ketgan vaqt; Rp - rotatsion yumshatkichning radiusi; ai - pichoqni tuproqqa kirish burchagi; h - pichoqni tuproqqa botish chuqurligi. Xi va X2 larni ifodalar bo'yicha qiymatlarini ifodaga qo'yamiz
AX = V(t2 - tj) - 2R cosarcsin
1 -
h_
+ b
(5)
v p J
Endi tj va t2 larni qiymatlarini aniqlaymiz
f
arcsin
t -OLm
a t-a
t = — =-1
1 o
1 -
h_
R„
v p J
m
f
t- arcsin
1 -
h_
R,
v p J
(6)
(7)
mm m
bunda a - pichoqni chiqish burchagi.
tj va t2 larni yuqorida keltirilgan qiymatlarini (2) ifodaga qo'yib, quyidagiga ega bo'lamiz:
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIK MASHINALARI
a) rotatsion yumshatkich sirpanib ishlagan hol uchun
ЛХ = Rp<
1
1 -la
ж- 2arcsin
( 1 ^ 1 -h
v Rp J
- 2cosarcsin
( 1 ^ 1 -h
v Rp J
b) rotatsion yumshatkich toyib ishlagan hol uchun
ЛХ = R„
1
1 + 1t
ж- 2arcsin
f 1 Л 1- —
v Rp J
-2cosarcsin
f 1 Л 1- —
v Rp J
+ b;
+ b.
(8)
(9)
bunda nC - sirpanish koeffienti; цг - toyish koffitsienti.
(5) va (6) ifodalarning tahlilidan ko'rinib turibdiki, tuproq deformatsiyasining pichoq ta'siri ostidagi kattaligi rotatsion yumshatkichning radiusi, ishlov berish chuqurligi hamda rotatsion yumshatkich ishlash rejimini xarakterlovchi sirpanish va toyish koeffitsentlariga bog'liq.
2-rasmda b=30 mm deb qabul qilinib deformatsiyalanish kattaligini rotatsion yumshatkich radiusi, sirpanish va toyish koeffitsentlari hamda ishlov berish chuqurligiga bog'liq holda o'zgarish grafiklari keltirilgan.
2-rasmda keltirilgan grafiklardan ko'rinib turibdiki ic, Rp va h larni oshishi hamda iT kamayishi tuproq deformatsiyalanishi kattaligini oshishiga olib kelar ekan.
Rotatsion yumshatkich bir aylanishda bosib o'tadigan yo'lni ЛX ga bo'lib, uning har bir diskiga o'rnatiladigan pichoqlar sonini topish mumkin, ya'ni:
a) rotatsion yumshatkich sirpanib ishlagan hoi uchun
2-rasm. Tuproq deformatsiyalanish kattaliginii}c (a), t}T (b), Rp (v) va h(g) ga bog'liq
ravishda o'zgarish grafiklari
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali
5-jild, 1-son, 2024
>
<
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIKMASHINALARI
Z = 2R /<
1 ~ЛС
л- 2arcsin
f i Л 1 -h
v R J
- 2cosarcsin
f i Л 1 -h
v R J
+ b
b) rotatsion yumshatkich toyib ishlagan hol uchun
Z = 2лИр/<
1
1 + Лт
л- 2arcsin
f i Л
1 -A
v R J
-2cosarcsin
f i Л 1- —
v R J
+ b
(9)
(10)
h=8 sm, Rp=15 sm va b=3 sm qabul qilinib, 3-rasmda pichoqlar sonining r]c va r]T ga
bog'liq ravishda o'zgarish grafiklari keltirilgan. 3-
Z.dona 2
0.1
0,2
0.3
0.5
a b
3-rasm. Rotatsion yumshatkichning har bir diskiga o'rnatiladigan pichoqlar sonini r]c va щ (6) larga bog'liq ravishda o'zgarish grafiklari
3-rasmdan ko'rinib turibdiki, щ ni oshishi pichoqlar sonini kamayishiga, щ ni oshishi esa
uni ko'payishiga olib keladi. Rotatsion yumshatkich pichog'i ta'siri ostida sodir bo'ladigan tuproq deformatsiyasining kattaligi AX sirpanish koeffitsenti qc oshib borgan sayin ortib, toyish koeffitsenti пт oshgan sayin kamayib boradi.
Erlarga ekish oldidan ishlov berishda qo'llaniladigan texnik vositalar konstruktsiyalarining holati va rivojlanish istiqbollari hamda ular bo'yicha o'tkazilgan tadqiqotlar natijalari shuni ko'rsatadiki, ularning tarkibidagi rotatsion yumshatkichlarning turlari va parametrlarini maqbullashtirish dalalarni ekishga tayyorlaydigan chizel-kultivatorning ish sifati va unumini oshirish imkonini beradi.
1
>
>
<
>
>
ADABIYOTLAR
1. Kejaboev SH.SH., Normirzaev A.R., Nishanov B.M. Yuza ishlov beruvchi rotatsion yumshatkichning radiusini aniqlash // FarPI ilmiy-texnik jurnali. - Farg'ona, 2021. - №3. - B. 75-82.
2. To'xtaboev M. A. TTZ 1030 chopiq traktori shinasining kam havo bosimlaridagi ilashish-tortish xususiyatlari //" Mexanika muammolari" jurnali. - 2013. - №. 2. - S. 83.
3. Tukhtabaev M. A. Scientific bases of choosing the tyres for agricultural tractors. -
2016.
4. Meliboeva M., Turgunov I., Tuxtabaev M. G'ildirak izining chuqurligi va undagi tuproqning zichligi //barqarorlik va yetakchi tadqiqotlar onlayn ilmiy jurnali. - 2022. - S. 599610.
5. Тухтабаев М. А. Результаты исследований по уменьшению уплотняющего воздействия на почв шин //Научно-практические пути повышения экологической устойчивости и социально-экономическое обеспечение сельскохозяйственного производства. - 2017. - С. 1247-1249.
6. Kejaboev SH.SH., Nishanov B.M. Rotatsion yumshatkichning o'lchamlarini nazariy
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
A VTOMOBIL VA QISHLOQ XOJALIK MASHINALARI
asoslash // FarPI ilmiy-texnik jurnali. - Farg'ona, 2021. - 25(5). - B. 49-54.
7. Тухтабаев М. А. Результаты исследований и сопоставление сельскохозяйственных шин //Интеллектуальные машинные технологии и техника для реализации Государственной программы развития сельского хозяйства. - 2015. - С. 121125.
8. Nishonov B. et al. Study on the development of a rotary soil softener //E3S Web of Conferences. - EDP Sciences, 2023. - Т. 434. - С. 03013.
9. Akhmadjanovich T. M. To select optimal tire sets for cultivator tractors //European science review. - 2017. - №. 11-12. - С. 147-149.
10. Тухтабоев М. А. Экологическая оценка широкозахватных машинно-тракторных агрегатов //Современные тенденции развития аграрного комплекса. - 2016. - С. 272-275.
11. Нуриддинов А., Насритдинов А., Нормирзаев А. Р. Взаимодействие почвы с ротационным рыхлителем //Научно-технический журнал ФерПИ. - 2014. - №. 3. - С. 102.
12. Gaybullaev, B., Normirzaev, A., Nishonov, B., & Nuriddinov, A. (2020). Influence of an attack angle of a spherical disk sugger and the congressive unit speed on the distance of soil. Journal of Advanced Research in Dynamical and Control Systems, 6, 512-517.
13. Normirzaev, A., Eshanbabaev, A., Arslanov, B., Arslonov, J., Tuxliev, G., & Nishanov, B. (2016). Technical and economic assessment of efficiency of measures on regulation of traffic on mountain roads. Journal of Mechanical and Civil Engineering. India, 29.
14. Нормирзаев, А. Р., Нишонов, Б. М., & Валиева, Г. Ф. (2017). Обоснования поперечного и продольного расстояния дискового предплужника и влияние на показатели работы плуга. In Теория и практика современной науки (pp. 84-86).
15. Нормирзаев, А. Р., & Нишонов, Б. М. (2017). Отбрасывание почвы сферическим дисковым предплужником. Вестник Науки и Творчества, (1 (13)), 86-90.
16. Nishonov, B. M. (2022). Determining radius of the rotary ripper designed for chisel cultivator. Harvard Educational and Scientific Review, 2(1).
17. Нишонов, Б. М. (2021). Точная наука. Точная наука Учредители: ИП Никитин Игорь Анатольевич, (114), 8-14.
18. Нишонов, Б. М., & Кежабоев, Ш. Ш. (2020). Разработка приспособления к чизелю-культиватору для поверхностной обработки почвы. актуальные вопросы совершенствования технической эксплуатации мобильной техники (pp. 73 -78).
19. Нишонов, Б. М. (2022). Изучение физико-механических свойств почвы после зерновых.
20. Нишанов, Б. М. (2022). Ротацион юмшаткич билан жих,озланган чизелли культиваторни татби; этиш. Механика и технология, (Спецвыпуск 1), 108-115.
21. Kenjaboev, SH. SH., & Nishonov, B. M. (2021). Rotatsion yumshatkichning o'lchamlarini nazariy asoslash. Mexanika va texnologiya ilmiy jurnali, (1), 45.
22. Нишонов, Б. М. (2020). State of land preparation for sowing and purpose of search. Scientific and Technical Journal of Namangan Institute of Engineering and Technology, 2(7), 108-115.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024