Научная статья на тему 'Ротацион юмшаткич билан жиҳозланган чизелли культиваторни татбиқ этиш'

Ротацион юмшаткич билан жиҳозланган чизелли культиваторни татбиқ этиш Текст научной статьи по специальности «Механика и машиностроение»

CC BY
33
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ротацион юмшаткич / чизелли культиватор / ишлов бериш / радиус / ротор / кенглик / тупроқ / культиватор / чизель-культиватор / обработка почвы / радиус / ротор / ширина / почва

Аннотация научной статьи по механике и машиностроению, автор научной работы — Нишанов Б. М.

Мақолада тупроққа бир ўтишда ишлов бериш учун чизель-култиваторга ишлаб чиқилган ротацион юмшаткичнинг иш жараёни, унинг параметрларини аниқлаш учун олиб борилган экспериментал изланишлар натижалари келтирилган. Тупроқнинг физик-механик хусусиятларидан келиб чиқиб ротацион юмшаткичнинг мақбул турини танлаш мақсадида турли вариантдаги пичоқлар билан жиҳозланган роторлар тайёрланди ва ўзаро солиштириб синаб кўрилди

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Внедрение ротационного рыхлителя для чизель-культиватора

в статье представлены результаты экспериментальных исследований, проведенных по определению параметров рабочего процесса ротационного рыхлителя, разработанного для чизель-культиватора для однозаходной обработки почвы. Для выбора оптимального типа ротационного рыхлителя исходя из физико-механических свойств почвы были подготовлены, сравнены и испытаны роторы, оснащенные различными типами лопастей

Текст научной работы на тему «Ротацион юмшаткич билан жиҳозланган чизелли культиваторни татбиқ этиш»

УДК 631.316.44

РОТАЦИОН ЮМШАТКИЧ БИЛАН ЖЩОЗЛАНГАН ЧИЗЕЛЛИ КУЛЬТИВАТОРНИ ТАТБЩ ЭТИШ

Нишанов Ботиржон Мухаммаджонович НамМКИ, катта укитувчи, e-mail: nabducaum@mail.ru, +998973727600

Аннотация: Маколада тупрокка бир утишда ишлов бериш учун чизель-култиваторга ишлаб чикилган ротацион юмшаткичнинг иш жараёни, унинг параметрларини аниклаш учун олиб борилган экспериментал изланишлар натижалари келтирилган. Тупрокнинг физик-механик хусусиятларидан келиб чикиб ротацион юмшаткичнинг макбул турини танлаш максадида турли вариантдаги пичоклар билан жихозланган роторлар тайёрланди ва узаро солиштириб синаб курилди.

Аннотация: в статье представлены результаты экспериментальных исследований, проведенных по определению параметров рабочего процесса ротационного рыхлителя, разработанного для чизель-культиватора для однозаходной обработки почвы. Для выбора оптимального типа ротационного рыхлителя исходя из физико-механических свойств почвы были подготовлены, сравнены и испытаны роторы, оснащенные различными типами лопастей.

Abstract: The article presents the results of experimental studies conducted to determine the parameters of the working process of the rotary softener developed for the chisel-cultivator for one-pass cultivation of the soil. In order to choose the optimal type of rotary softener based on the physical and mechanical properties of the soil, rotors equipped with different types of blades were prepared and compared and tested

Калит сузлар: ротацион юмшаткич, чизелли культиватор, ишлов бериш, радиус, ротор, кенглик, тупрок.

Ключевые слова: культиватор, чизель-культиватор, обработка почвы, радиус, ротор, ширина, почва.

Keywords: rotary tiller, chisel cultivator, tillage, radius, rotor, width, soil.

Кириш. Ишлов бериладиган дала релъефи, тупрогининг тури ва физик-механик хусусиятлари тупрокка ишлов берувчи машиналар иш органларини танлашда ва унга ишлов берувчи агрегатларнинг иш курсаткичларини бахолашда асосий омиллар хисобланади [1,2,3,].

Республикамизда асосан утлоки, оч тусли буз ва такир тупроклар кенг таркалган. Умумий ер фонди 39807 минг гектарни ташкил этади. Жами дала майдонининг 2/3 кисми, яъни 27004 минг гектари чул тупрокларига тугри келади. Колган кисми эса республиканинг Шаркий тог ва тог ён багри кисмини хосил килади. 16,6 млн. гектар дала сугоришга ярокли булиб, хозирда 4,2 млн. гектар ерлар сугорилади [2,3]. Республикамиз сугориладиган далаларидаги ва пахтачилик худудларидаги ерларга экиш олдидан ишлов бериш даврида тупрокнинг физик-механик хусусиятларини бир катор олимлар етарли даражада чукур урганишган [4,5-11].

Фермер ва дехкон хужаликларида такрорий экинлар етиштириш учун кузги бошокли экинлардан бушаган ерларга асосан чизел-култиватор билан ишлов берилади. Шуни хисобга олган холда биз такрорий экинлар экиш олдидан тупрокнинг физик-механик хусусиятларини ургандик.

Тадкикот усуллари. Тупрокнинг намлиги, зичлиги ва каттиклиги унинг асосий

физик-механик хусусиятларидан х,исобланиб, тупрокка ишлов беришда агрегатнинг иш сифати ва унумдорлиги хдмда энергия сарфига сезиларли таъсир курсатади [7,8,12-16]. Бу курсаткичларни аниклаш буйича тадкикотлар Уйчи туманининг кузги донли экинлардан бушаган буз тупрокли тажриба далаларида утказилди. Бугдой урилиши биланок тупрокнинг намлиги, зичлиги ва каттиклиги кетма-кет бир неча кун давомида аникланди [2,3,16].

Тадкикот натижалари. Шудгорлангандан кейинги тупрокнинг намлигини узгариш динамикаси, хдйдов агрегатининг иш шароити ута мураккаб ва турли тумандир. У шудгорланадиган даланинг релъефи ва тупрокнинг зичлигига боглик.

Ёзнинг жазирама иссик нури ва иссик шамолнинг таъсири натижасида юкори горизонтдаги тупрок катлами намлигининг кескин камайиши кузатилди. Тупрокнинг каттиклигини эса кузатув кунлари мобайнида 0,54-0,76 МПа дан 0,98-1,01 МПа гача ортганини гувох,и булдик.

Утказилган тадкикотлар натижаларига кура, кузги донли экинлардан бушаган далаларда тупрокнинг намлиги кунлар утиши билан узгариб боради. Ишлов беришдан олдин дала майдони тупрокнинг каттиклиги сабабли сугориб олинган. Масалан 0-10 см катламда 4 кун давомида намлик 18,47 фоиздан 4,11 фоизгача камаяр экан, яъни дастлабки намликка нисбатан 16,93 фоизга кам. 10-20 см катламда бу камайиш 8,28 фоизни ташкил этди [2,16]. Демак, иссик хдво таъсирида тупрокнинг юкори катламлари намликни тезрок йукотади, пастки катламлар эса юкори катламостида булганлиги учун, уларда намликнинг камайиши секинлашади.

Тупрокнинг физик-механик хусусиятларидан келиб чикиб ротацион юмшаткичнинг макбул турини танлаш максадида дастлаб Г-симон пичоклар билан жих,озланган роторлар тайёрланди ва узаро солиштириб синаб курилди [16]. Ротацион юмшаткич унга мах,камланган (пайвандланган) дисклар ва дискларга болт ёрдамида мах,камланган Г-симон пичоклар билан жих,озланган. Х,ар иккала ротацион юмшаткичнинг пичоклари тупрок билан таъсирланиши натижасида х,осил буладиган реакция кучлари х,исобига хдракатга келади [16].

Ротацион юмшаткичнинг иккинчи варианти сифатида куракчали пичоклар билан жих,озланган роторлар тайёрланди ва узаро солиштириб синаб курилди. Ротацион юмшаткич унга мах,камланган (пайвандланган) дисклар ва дискларга болт ёрдамида мах,камланган куракчали пичоклар билан жих,озланган. Ротацион юмшаткич квадратик шаклдаги ук ва унга турли бурчаклар остида мах,камланган куракчалардан ташкил топган. Х,ар иккала ротацион юмшаткичнинг пичоклари ва куракчаларини тупрок билан таъсирланиши натижасида х,осил буладиган реакция кучлари х,исобига хдракатга келади. Ишлаб чикилган ва тайёрланган ротацион юмшаткичлар синовларини утказиш учун МТЗ-80 трактори билан агрегатланадиган махсус осма тажрибавий курилма (чизел-култиватор) ишлаб чикилди ва ясалди.

Тажриба утказилган далаларнинг тупроги узок муддатдан бери сугориб келинаётган урта-огир механик таркибдаги буз тупрок булиб, унинг тажриба утказилаётган пайтдаги намлиги ва каттиклиги 0-10 см катламда мос равишда 11.4-14.2% ва 1.64-1.93 МПа, 0-20 см катламда эса 12.7-14.8% ва 1.56-1.87 МПа ораликларда булди. Кейинги тадкикотлар учун тугри ясси ва куракчали пичоклар танлаб олинди (2-(а) ва (б)-расмлар).

Танланган ясси ва куракчали пичоклар билан жих,озланган ротацион юмшаткичларнинг синовлари New Holland T 6070 трактори билан агрегатланадиган махсус осма тажрибавий курилма (ротацион юмшаткич) ишлаб чикилди ва ясалди.

Иш органларининг тупрок билан таъсирлашиши давомида унда турли кучланишлар пайдо булади. Агар бу кучланишлар критик кийматга етса, тупрокда парчаланиш юз беради. Тупрокнинг парчаланиши натижасида турли катталикдаги кесаклар хосил булади. Утказилган изланишлар натижасида биз огир ва урта тупрокларда иш органларининг комбинациялашган шаклларидан фойдаланиш кераклиги тугрисидаги хулосага келдик. Улар кесакларга боскичма-боскич таъсир курсатади. Аввал тупрокка кушимча ишлов берувчи ясси пичок таъсир курсатади, кейинги жараёнда асосий ишлов берувчи тигли пичок каттик ва катта кесакларга санчилиб уларни булакларга булиб майдалайди. Чизел-культиватор иш органлардан кейин пичоклар махкамланган диск кушимча ишлов беради [16].

Утказилган назарий ва экспериментал тадкикотларда асосланган параметрлар буйича ротацион юмшаткич тайёрланди ва КХМИТИ да ишлаб чикилган чизелли культиваторга урнатилиб дала синовлари утказилди. 2-расмда агрегатнинг умумий куриниши, 3-расмда эса иш жараёнидаги куриниш тасвирланган.

Синовда куйидагилар аникланди: тупрокни уваланиш сифати, 0-10 см катламдаги тупрокнинг зичлиги, ишлов берилган дала юзасининг текисланиш даражаси. Таккослов синовларини утказиш шароити ва натижалари утказилди. Синовлар 2021 йилда "Аброрбек Ифтихор Файз" ва "Камрон Соф Толаси" фермер хужаликларининг кузда экилган бугдойдан бушаган дала майдонларини экишга тайёрлаш даврида утказилди.

а)

б)

а) ва у агрегатланган б) х,олатда: 1-урнатгич; 2-рама; 3-юмшаткич рамаси; 4-ротацион

юмшаткич; 5-юмшатувчи панжа 2-расм. Куракчали ва т^ри ясси пичоклар билан жих,озланган ротацион юмшаткич

Чизел-культиватор New Holland T 6070 трактори билан агрегатланди. 1-жадвалда синовларни утказиш шароити, 2-жадвалда уларнинг натижалари келтирилган.

Синовлар утказилишидан олдин кузги бугдойдан бушаган майдон сугорилди ва тупрок етилгандан кейин унга чизелли юмшаткич билан ишлов берилди. Синовларда чизелли юмшаткичнинг ишлов бериш чукурлиги 25 см этиб белгиланди.

3-расм. Ротацион юмшаткич билан жих,озланган чизелли культиваторнинг иш

жараёнидан куриниш

1-жадвал

Синовларни утказиш шароити_

№ Курсаткичлар номи Курсаткичлар киймати

1. Синов утказилган вакт 2021 йил июн

2. Синов утказиш жойи "Аброрбек Ифтихор Файз" ва "Камрон Соф Толаси" фермер хужаликлари

3. Иш тури Кузги бугдойдан бушаган далаларни экишга тайёрлаш

4. Фон бугдойдан бушаган дала

5. Макрорельеф Текис

6. Микрорельеф Тулкинсимон

7. Тупрок тури Эскитдан сугориладиган типик буз тупрок

8. Механик таркиби Уртача-огир кумок

Куйидаги катламлардаги (см)

о тупрок намлиги, %: 0-10 18,1

9. 10-20 19,9

20-30 19,3

0-30 19,1

Куйидаги катламлардаги (см)

тупрокнинг каттиклиги, МПа: 1.7 2,2 2.8 2,2

10. 0-10

10-20

20-30 0-30

2-жадвал

Таккослов синовларининг натижалари_

№ Курсаткичларни номланиши Агротехника талаб буйича Синов натижалари буйича

1 Иш тезлиги, км/соат 6-8 6,12 7,76

2 Куйидаги улчамли (мм) фракциялар микдори, ( %) : 50 мм дан катта 10 фоиздан 7,1 6,2

25 мм дан кичик ортик эмас 80 фоиздан кам эмас 84,9 86,8

4 Дала юзасини текисланиш даражаси, % 90 фоиздан кам булмаслиги керак 91,5 93,8

5 Ёнилги сарфи, кг/га - 17,2 18,7

2-жадвалда келтирилган маълумотлардан куриниб турибдики, асосланган параметрларга эга булган ротацион юмшаткич билан жихозланган чизелли культиваторнинг иш курсаткичлари агротехника талабларига мос келади. Ушбу курилма билан ишлов берилгандан кейинги тупрокнинг улчами 50 мм дан катта ва 25 мм дан кичик фракциялар микдори 6,12 км/соат тезлик билан ишлаганда мос равишда 7,1 ва 84,9 фоизни, 7,76 км/соат тезликда эса 6,2 ва 86,8 фоизни ташкил этган (агротехника талаблари буйича бу фракциялар микдори мос равишда купи билан 10 фоиз ва камида 80 фоиз булиши лозим), дала юзасининг текисланиш даражаси ва 0-10 см катламдаги тупрокнинг зичлиги таъкидланган тезликларда мос равишда 93,5 ва 95,8 фоиз хамда 1,19 ва 1,18 г/см3 ни ташкил этган (агротехника талаблари буйича бу курсаткичлар мос равишда камида 90 фоиз ва 1,1-1,2 г/см3 оралигида булиши лозим). Яна шуни таъкидлаш лозимки хар иккала харакат тезлигида хам тавсия этилаётган роторли юмшаткич билан жихозланган чизел-культиватор белгиланган технологик жараённи ишончли бажарди.

Тавсия этилаётган ротацион юмшаткич билан жихозланган чизел-культиваторнинг иктисодий самарадорлиги амалда мавжуд булган меъёрий хужжатлар асосида хисобланди. Бунда ротацион юмшаткич билан жихозланган чизелли-культиватор чизелли юмшаткич ва текислагич билан солиштирилди.

Хулосалар. Тупрокнинг намлиги кузги донли экинлар хосили йигиштириб олингандан кейинги 3 кун мобайнида тезрок камайган. Бу камайиш 0-10 см катламда дастлабки намликка нисбатан 10 фоизни, 10-20 см катламда 6,1 фоизни ташкил этди. Кейинги 1кун давомида тупрок намлигининг камайиши ушбу катламларда мос равишда 6,93 фоиз; 2,18 фоизни ташкил этди. Тупрок каттиклигини эса кузатув кунлари мобайнида 0,54-0,76 МПа дан 0,98-1,01 МПа гача усганини кузатиш мумкин, 0-10 см катламда 4 кунда тупрок каттиклиги дастлабки каттикликка нисбатан 19,8 фоизга, 10-20 см катламда эса 12,1 фоизга, 20-30 см катламда 8,6 фоизга ошган. Демак, тупрокнинг юза кисми каттиклиги тез ошади, пастки катламларда эса секин узгаради.

Утказилган хисоблар шуни курсатадики, тупрокка ишлов беришда ротацион юмшаткич билан жихозланган чизел-культиватор кулланилганда мехнат сарфи 33,1 фоизга ва 1 гектар ерга сарфланадиган эксплуатацион харажатлар эса 12,75 фоизга камаяди. Бунда йиллик иктисодий самарадорлик 2021 йил январ ойидаги бахолар буйича

33 220 180,53 сумни ташкил этади.

АДАБИЁТЛАР

1. Нормирзаев А. Р. ТОЧНАЯ НАУКА //ТОЧНАЯ НАУКА Учредители: ИП Никитин Игорь Анатольевич. - №. 114. - С. 15-19.

2. Кежабоев Ш.Ш., Нормирзаев А.Р., Нишанов Б.М. Юза ишлов берувчи ротацион юмшаткичнинг радиусини аниклаш // ФарПИ илмий-техник журнали. - Фаргона, 2021. -№3. - Б. 75-82.

3. Тухтабоев М. А. ТТЗ 1030 чопик трактори шинасининг кам хаво босимларидаги илашиш-тортиш хусусиятлари //" Механика муаммолари" журнали. - 2013. - №. 2. - С. 83.

4. Tukhtabaev M. A. Scientific bases of choosing the tyres for agricultural tractors. -

2016.

5. Tukhtabayev M. A. Applying for wide coverage four wheel machine-tractor aggregate in row-spacing //Современные тенденции развития аграрного комплекса. - 2016. - С. 12631266.

6. Тухтабаев М. А. РЕЗУЛЬТАТЫ ИССЛЕДОВАНИЙ ПО УМЕНЬШЕНИЮ УПЛОТНЯЮЩЕГО ВОЗДЕЙСТВИЯ НА ПОЧВ ШИН //Научно-практические пути повышения экологической устойчивости и социально-экономическое обеспечение сельскохозяйственного производства. - 2017. - С. 1247-1249.

7. Тухтабаев М. А. Результаты исследований и сопоставление сельскохозяйственных шин //Интеллектуальные машинные технологии и техника для реализации Государственной программы развития сельского хозяйства. - 2015. - С. 121-125.

8. Akhmadjanovich T. M. To select optimal tire sets for cultivator tractors //European science review. - 2017. - №. 11-12. - С. 147-149.

9. Тухтабоев М. А. Экологическая оценка широкозахватных машинно-тракторных агрегатов //Современные тенденции развития аграрного комплекса. - 2016. - С. 272-275.

10. Нуриддинов А., Насритдинов А., Нормирзаев А. Р. Взаимодействие почвы с ротационным рыхлителем //Научно-технический журнал ФерПИ. - 2014. - №. 3. - С. 102.

11. Нормирзаев А., Нуриддинов А. Разработка комбинированного агрегатов для основной и предпосевной обработки почвы //Точная наука. - 2020. - №. 69. - С. 56-58.

12. Нормирзаев А. Р., Нуриддинов А., Валиева Г. Влияние угла атаки предплужника и скорости агрегата на дальность отбрасывания почвы //Сельский механизатор. - 2018. -№. 9. - С. 18-19.

13. Тухтабоев М. А. ЭКОЛОГИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ШИРОКОЗАХВАТНЫХ МАШИННО-ТРАКТОРНЫХ АГРЕГАТОВ //Современные тенденции развития аграрного комплекса. - 2016. - С. 272-275.

14. Хаджиев А. Х. и др. Обоснование параметров усовершенствованного сошника для внесения минеральных и органо-минеральных удобрений //Сельскохозяйственные машины и технологии. - 2019. - Т. 13. - №. 4. - С. 54-57.

15. Темиров С. У., Умаров С. С., Муминжанова М. КУЛЬТИВАТОРНИ УНИВЕРСАЛ ИШ ОРГАНИНИНГ КАМРОВ КЕНГЛИГИНИ АСОСЛАШ //TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI. - 2022. - Т. 2. - №. 8. - С. 116-124.

16. Темиров С. У., Умаров С. С., Муминжанова М. ЭКИН КАТОР ОРАЛАРИГА ИШЛОВ БЕРИШДА ТУПРОКНИНГ УВАЛАНИШ ДАРАЖАСИНИ ОШИРИШ //TA'LIM VA RIVOJLANISH TAHLILI ONLAYN ILMIY JURNALI. - 2022. - Т. 2. - №. 9. - С. 15-22.

17. Хаджиев А. Х., Темиров С. У. Универсальный рабочий орган пропашного культиватора //Современные тенденции развития аграрного комплекса. - 2016. - С. 12741276.

18. ^жабоев Ш.Ш., Нишанов Б.M. Ротацион юмшаткичнинг yлчамларини назарий асослаш // ФарПИ илмий-техник жyрнали. - Фаргона, 2021. - 25(5). - Б. 49-54.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.