CC BY
111
16 НОМАИ донишгох ^
Н. Ҳамробоев
РЕША ВА САРЧАШМАҲОИ «ҲАЗОРУ ЯК ШАБ»
Вожаҳоикалидй: «ал-Феҳрист»-иИбниНадим, неҳзати гар-ҷума, адабиёти форсй-тоҷикй, адабиётиараб, «Ҳазору як шаб»
Дар натиҷаи кӯшишҳои зиёди мутарҷимон, ки омили асосии наҳзаз и тарҷума ва аз боди фано змии ёфтаии осори форсии куҳан ҳисобида мешаваид, дар қарнҳои VIII-IX дар маркази Хилофат мактаби таърихиигории эронй пайдо шуд, ки як қатор иамояидагоии он бо тарҷумаи осори таърихии эроий ва қиссаву афсонаҳои куҳан ба арабй сарукор доштаид.
Ибни Надим густариши жанри афсоиаро дар миёни эрониён шарҳ дода чунин мегӯяд: «Форсиён аввалин таснифкунандагони афсона буда ва онро ба сурати китоб дароварда ва дар хизонаҳои худ нигаҳдорй ва онҳоро аз забоин ҳайвонот нақлу ҳикоят менамуданд. Ва пас аз он подшоҳони ашконй, ки дувумин силсилаи подшоҳони Эронанд, онро ба сурати игроқомезе дароварда ва низ чизҳое бар он афзуданд. Арабҳо онро ба забони худ тарҷума гардонида ва фусаҳову булагои араб шоху баргҳояшро зада ва бо беҳтарин шакле ба риштаи таҳрир даро-вар-данд. Ва дар ҳамин замина ва маъонй китобҳое таълиф карданд» (6, 539).
Гузашта аз ин, Ибни Надим асарҳои тарҷумашудаи ин риштаро ба ду қисм ҷудо карда, ба қисми аввал афсонаҳо, ба монанди «Х,азор афсон»-ро дароварда, ба бахтпи дуюм бошад қиссаву саргузаштҳои ҳақиқӣ, достонҳои қаҳрамонй ва ишқй, аз қабили достоин «Рустам ва Исфандиёр», «Достоин Баҳроми Чӯбина», қиссаи «Доро ва бути заррин» ва ғайраро дохил кардааст(6, 542)
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ
Китобе, ки дар қатори сарчашмаҳои дигар ба воситаи саъю кутпипти мардони ҳақиқии форсзабон аз несту нобудшавй эмин моид ва дар қарнҳои иахусти ислом ба арабй тарҷума гардид ва заминае барон ташаккули як шохаи иав дар насри арабизабон фароҳам овард, ин китоби «Ҳазор афсон» маҳсуб мешавад. Ибни Надим дар яке аз бобҳои китоби «ал-Феҳрист» номи иддае аз китобҳои афсонаҳои эрониро, ки дар қарнҳои VIII-IX аз ҷониби мутарҷимони эронй ба арабй нақлу тарҷума шудаанд, номбар карда, дар қатори онҳо китоби «Ҳазор афсон»-ро низ овардааст (6, 540). Аз гуфтаҳои Ибни Надим маълум мешавад, ки ин асар аз нахустин китобҳо дар боби афсона будааст.
Маҷмӯаи қиссаҳои занҷиравии «Ҳазору як шаб», ки бо тарнқи қисса андар қисса навишта шудааст, яке аз печидатарин матнҳои адабй ба шумор меояд ва он шабҳо паёпай аз забони як ровии зан, ки Шаҳрзод ном дорад, бозгӯ мешавад. Қаҳрамони марказии «Ҳазору як шаб» духтарест бисёр донову дурандеш ва зебову ҳушёр, ки дар ҳамаи шохаҳои улуми мухталиф табаҳҳур дошта, дар вақту макони муносиб онҳоро ба кор мебарад.
Дар ҳақиқат «Ҳазору як шаб» дорои қиссаҳои шигифтовару мармуз буда, ҳамаи он зодаи нерӯи нодиру аҷиб ва хаёлпардозиҳои нотакрори Шаҳрзод аст, ки ду ҳазор сол пеш падид омада ва суннату одоби халқҳои қадими машриқзамин, чун Ҳинду Эрон ва Арабу Туркро ба ҳам омехтааст. Ин шоҳасар аввал дар шаҳрҳои бузурги Сосониён ва синае дар қаламрави хулафои аббосиву фотимй наел ба насл нақл гардида, кайфияти зиндагиву разму базм ва тиҷорату зироат дар Шому Эрон ва Ироқу Миср ва Ҷазиратуларабро ба тасвир кашидааст. Мутарҷими русин ни асар Андрей Гайд мегӯяд: «Метавон дӯстдори «Ҳазору як шаб» буд ва ё аслан мӯҳтавои онро дарнаёфт. «Ҳазору як шаб» чун Таврот оинаест, ки дар худ тамоми фарҳангу тамаддуни як қавмро нишон додааст. Ман ин иқболро доштаам, ки дар «Ҳазору як шаб» бараҳна ғӯтавар гардида аз он баҳраёб шавам» (10, 411).
Аз манобеи куҳани таърихию адабй маълум аст, ки сарчашмаи асосии «Ҳазору як шаб» бе шакку шубҳа «Ҳазор афсон» аст. Далели ин қавл гуфтаи Ибни Надим аст, ки дар «ал-Феҳрист» чунин овардааст: «Китоби «Ҳазор афсон» ба маънии «Ҳазор хурофот» аст. Ва сабаби таълифаш ин буд, ки яке аз
— 18 НО МАИ донишгох )
подшоҳон агар зане мегирифт, пас аз як шаб, ки бо ӯ наздикй менамуд, вайро ба қа гл мерасонид. Ва духтаре аз шоҳзодагон ба номи Шаҳрзод гирифт, ки бисер хирадманду боҳуш буд. Ва ҳамин, ки уро ба даст овард, он духтар забои ба гуфтани афсонае боз карда, суханро то поёни шаб расонид, барои ин ки подшоҳ ӯро барои дувумин шаб нигоҳ дорад ва боқии афсонаро аз вай бишнавад. Ҳазор шаб ба ҳамин туна сипарй шуд. Ва дар ин миёна подшоҳ бо вай ҳамхобагй дошт. Ва ҳамин ки Худоваид писаре ба вай ато кард, ӯ кӯдаки худро нишон дода ва подшоҳро аз афсунгарии худ огоҳ сохт. Подшоҳ хнрадмандняшро пнсандида ва ӯро нигоҳ дошт. Зани қаҳрамоне ба ном Динорзод, ки ҳамеша бо подшоҳ буд, дар он корҳо бо духтар рӯйи мувофиқат нишон дода буд. Ва чунин гуянд, ки ин китоб барои Хумой духтари Баҳман таълиф гардида ва қиссаи дигаре ҳам дар ин бора нақл кардаанд»(6, 540).
Асли эронии китоби «Х,азору як шаб»-ро муаррихи дигари олами ислом Масъудй низ бад-ин тарз тасдиқ кардааст: «.. .китоби «Х,азор афсон», яъне ҳазор «хурофа» аст, ки «хурофа»-ро ба форсй афсон гуянд. Имруз мардум ин китобро «Алф лайла ва лайла», яъне «Хдзору як шаб» гӯянд, ки х,икояти подшоҳ, вазнр, духтари вазир ва канизи духтар аст, ки Шаҳрзод ва Динорзод ном доранд» (2, 103).
Чои қайд аст, ки Антуан Галланд (1646-1715) (Antoine Galland) ховаршиноси фаронсавй соли 1681-1682 нусхаи дастнависи форсии «Х,азор афсон»-ро дар Истанбул тарҷума кард. Ин ховаршиноси кордон бо ҳама заҳматҳое, ки барои «Х,азору як шаб» кашид, намедонист, ки решай аслии он дар куҷост. Аммо форонсавиён, ба монанди Силвестр де Сасй бовар доштанд, ки решай қиссаҳои ин асар аз арабҳо аст. Албатта, далели ин ақидаи носаҳеҳ маҳдудияти манобеъ буд, ки дар ихтиёр доштанд. Аввалин маҷмӯае, ки ба дасти Г алланд расид, ин «Синдбоди дарёнавард» буд. Вай ин маҷмӯаро ба забони фаронсавй тарҷума кард, вале баъдҳо фаҳмид, ки ин маҷмӯа бахше аз китоби «Х,азору як шаб» аст. Антуан Г алланд азбаски солҳои i ӯлонӣ дар Туркияву Миср зиндагй карда буд, забони арабиро ба хубй медонист, бино бар ин ба тарҷумаи «Х,азору як шаб» пардохт ва пас аз итмоми тарҷума нусхаҳои тарҷумашудаи б ахти «Синдбодиома»-ро ҳам ба он афзуд (2, 113).
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 19 “
Аз ин бармеояд, ки то қарни ҳабдаҳум на Галланд ва на дигарон намедонистанд, ки қиссаҳои «Ҳазору як шаб» аз достонҳои ҳинду эронй сарчашма мегирад. Ва баъдан муҳаққиқон дарпайи гаҳқиқоти худ дарёфтанд, ки қиссаҳои «Ҳазору як шаб» дар ҳақиқат пораҳое ё худ маҷмӯае аз «Ҳазор афсон» аст, ки дар боло низ ёдрас шуд.
Шоҳидҳои дигаре, ки имрӯз дар даст дорем, ки сарчашмаи ҳинду эронй доштани «Ҳазору як шаб»-ро тасдиқ мекунад. Аз ҷумла, монандиҳое, ки миёни достонҳои ин китоб ва достонҳои китобҳои ҳиндй, ки таърихи таълифашон аз «Ҳазору як шаб» иештар аст, вуҷуд дорад, ба монанди «Панчатантра».
Далели дигар, номҳои қадим ва таълимоту этиқодоти бостонии Эрону Ҳинд, ки комилан хориҷй ва гайриарабй будани онро тасдиқ мекунад.
Ин аломату ҳаммонандиҳо сабаб гардидаанд, ки муҳаққиқон асли «Ҳазору як шаб»-ро аз афсонаҳои қадимй Ҳинд донистаанд, ки ба дасти эрониён ба паҳлавй баргардонида шудааст.
Нуктаи дигар он аст, ки ҳарчанд решаву сарчашмаи ин китобро ҳиндиву форсии куҳан донистаанд, аммо пас аз истилои арабҳо «Ҳазору як шаб» аз доманаи адабиёти Эронзамин берун рафта, беш аз ҳазор сол баъд дар давраи Қоҷор аз арабй ба форсй баргардонида шуд. Аз ин рӯ, дар кишварҳои гарбй «Ҳазору як шаб»-ро «шабҳои арабй» (6,231) низ мехонанд ва гоҳе ба иштибоҳ сарчашмаи ин китобро аз фарҳанги арабй бархоста медонанд.
Аз I аҳқиқогҳои муҳаққиқони ватанию хориҷй бармеояд, ки дар ҳақиқат «Ҳазору як шаб» аз таъриху осори халқу миллатҳои гуногун сарчашма гирифтааст, ки решаҳои онро мо метавонем аз худи асар мушоҳида намоем.
Ба ақидаи Силвестр де Сасй, одобу русум ва авзову аҳволи маҳаллй, ки дар «Ҳазору як шаб» омадааст, нишонаҳое аз фар-ҳангу тамаддуни исломй ва хосса Мисрро дорад (9, 23).
Ба ишорати аксари муҳаққиқон, қисме аз достонҳои «Ҳазору як шаб», аз ҷумла, ҳикоёти «Моҳигир ва ифрит», «Ҳасани Басрй», «Малик Бадр...», «Ардашер ваҲаётуннуфус», «Қамаруззамон...» асли ҳиндй дошта, ҷузъи «Ҳазор афсон»-и порей будаанд (8,127).
Гузашта аз ин, ба ақидаи Сатторй қиссаҳое, ки дар оғози онҳо подшоҳи куҳансол аз надоштани фарзанд менолад, ёдовари саргузашти шоҳ Ҳирмонус дар қиссаи ирфонии «Саламон ва
— 20 НОМАИ донишгох 3
Абсол» аст, ки қиссаи юнониасли мансуб ба ҳавзаи Искандария аст (10, 103).
Дар «Ҳазору як шаб» ҷилваҳои гуногун аз зиндагии мардуми Багдоду Басра ва дигар шаҳрҳои бузурги хилофати аббосй чун Кӯфа ва Димишқу Ҳалаб нақш бастааст, ки ин зумра қиссаҳо аз решай багдодй доштани асар дарак медиҳанд.
«Достоин Шоҳшаҳриёр ва бародараш Шоҳзамон» ва ду қиссае, ки дар мадхали он омадааст, «Достоин зан ва ифрит ва бозоргоне, ки забоин ҷонварон медонист» ва ё ҳикояти «Деҳқону хараш» аз ҷумлаи достонҳои ҳинду эронй аст.
Ба гуфтаи баъзе аз муҳаққиқон достоин «Зан ва ифрит»-ро ҳафтумин вазир низ дар қиссаи «Ҳафт вазир» нақл мекунад, аммо дар «Синдбоднома»-и Заҳири Самарқандй (5) қиссаи мазкурро мо дарёфт карда натавонистем. Чунон ки маълум аст, достоин «Ҳафт вазир» асли ҳиндй дорад ва ин амрро худ далели асли ҳиндй доштани «Ҳазору як шаб» маҳсуб кардан мумкин аст.
Достоин «Асии сеҳромез», ки дар ривояташ номҳои эронй, мисли Шоиуру Баҳром омадааст ва низ ба ду иди бузурги форсй, Нарвӯзу Меҳргон, ки ҳанӯз дар рӯзгори Аббосиён бо шукӯҳи тамом ҷаши мегирифтанд, ишорат рафтааст, ба асли ҳинду эронй доштани «Ҳазору як шаб» далели равшан аст.
Дар достоин «Ҳасани Басрй ва Нурисиноъ» ду нуктаи муҳимму асосй вуҷуд дорад: аввал рабудан ва парвоз намудан бо ҷомае, ки аз пашм ё мӯй ресида шуда буд, ки сабаби дар миёни мардумон мондан ва парвоз карда натавонистани париён гардид. Дуюм, ҳилаи ду писари хурдсол, ки соҳирону коҳинонро бо хиради хеш мафтуиу қонеъ сохта кадбонунн гурезпо ва парандаро бозмегардонанд, ин ду нукта дорой решай ҳиндй ҳасганд ва ба яқии аз ҳинд ба қаламрави тамаддуни исломй роҳ ёфтаанд (5, 45).
Достоин «Қамаруззмон ва малика Бидур», «Ҳикояти Ардашер ва Ҳаётуннуфус» асли эронй доранд.
Аз гуфтаҳои болой чунин бармеояд, ки достонҳои фавқуззикр, ки зоҳиран пояи «Ҳазору як шаб»-ро фароҳам меоваранд ва дар «Ҳазор афсон»-и наҳлавӣ низ вуҷуд доштаанд, решай ҳиндиву эронй, юнониву багдодй доранд, ё дар манотиқи мухталиф ба асли китоб афзуда шудаанд. Аммо баъди истилои араб ровиёну ноқилони мухталиф ба онҳо ранги исломй зада ва ба ҷои мафҳумҳои эронй номҳои исломй ниҳодаанд.
С УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ 21 “
Масъалаи тағйиру изофа кардан ва ё ҳазфи баъзе аз қиссаҳо дар ин китоб гаҳқиқи бештару ҷиддиро талаб менамояд ва айни ҳол аз меҳвари маколаи мо берун аст. Аммо як нуктаро бояд қайд кунем, ки худи сарчашмаи аслии «Ҳазору як шаб» - «Ҳазор афсон» дар қарнҳои аввали ислом дучори тағйироти зиёде гардидааст.
Дар охир гуфтан мумкин аст, ки китоби мазкур низ монанди дигар китобҳои тарҷумашуда мавриди истиқболу иайравии адибони арабизабони исломй ва муҳаққиқону ховаршиносони ватаниву хориҷй қарор гирифта, танҳо дар 1'арб беш аз сад нафар аз удабову нависандагон ва филмсозону наққошон асари ҷовидонаи «Ҳазору як шаб»-ро мутолиа ва онро тарҷума ва дар осори худ мавриди истифода қарор додаанд. Дар саргаҳи ин амр тарҷумаи «Ҳазору як шаб»-и Антуан Галланд меисгод, ки бидуни таваҷҷӯҳ ба решаю сарчашмаи он, дар миёни мардуми Гарб мавриди таваҷҷӯҳ қарор гирифт, ки беш аз ҳафтод мартаба дар Фаронса ба чоп расид.
ПАЙНАВИШТ
1. Зоҳидов Н. Насри арабизабони адабиёти форсу тодик дар асрҳои VIII-IX. - Худанд: Нури маърифат, 2004
2. Масъудй, Алй ибни Хусайн. Муруд-уз-заҳаб ва маъдин-ул-давҳар. Ҷ.1. Тардумаи Абулқосими Поянда. -Теҳрон, 1374
3. Мухаммад Захири. Синдбаднома. Перевод М.Н. Османова. Душанбе: Адиб, 1991
4. «Мудмал-ут-таворих ва-л-қасас». Ба тасҳеҳи Маликушшуаро Баҳор. -Теҳрон: Мероси макуб, 1390
5. Мудтабо Минавй. Понздаҳ гуфтор. -Теҳрон: Туе, 1373
6. ан-Надим, Муҳаммад ибни Исҳоқ. Ал-Феҳрист. Ба тасҳеҳи Ризо Тададдуд. -Теҳрон, 1393
7. Нурй, Абдулҳамид Наййир. Саҳми арзишманди Эрон дар фарҳанги даҳон. Ҷ.2. -Теҳрон, 1377
8. Озарй, Амир Исмоил. Адабиёти Эрон дар адабиёти даҳон. -Теҳрон: Сухан, 1387
9. Салимов, Носирдон. Марҳалаҳои услубй ва таҳаввули анвоъи наср дар адабиёти форсу тодик (асрҳои IX-XIII). - Худанд: Нури маърифат, 2002
— 22 НОМАИ донишгох 3
10. Сатторй, Ҷалол. Афсуни Шаҳрзод (Пажӯҳиш дар «Ҳазор афсон»). Теҳрон, 1380
Корни и источники «Тысячи и одной ночи»
Н. Хамрабаев
Ключевые слова: «ал-Фехрист» ибн Надыма , переводческое движение, персидско-таджикская литература, арабская литература, «Тысяча и одна ночь»
В статье анализируются источники появлении знаменитых на весь мир сказок «Тысяча и одна ночь». На основе сведений известного арабского ученого Ибн Надима в «ал-Фехристе» и других ученых автор доказывает, что сказки «Тысяча и одна ночь» имеют иранские и индийские корни. Сказки с индийского были переведены на пехлеви. После завоевания Ирана арабский перевод сказок под названием «Алф лайла ва лайла» прославился на весь мир. Повторный перевод на персидский был осуществлен в период правления династии Каджар в Иране.
Roots and Origins of “Thousand Nights and one more ”
N. Khamrahayev
Key words: “al-Fekhrist” ibn Nadim's, translation movement, Persian-Tajik literature, Arabic literature, “ThousandNights and one more "
The article dwells on the origins of the literary monument “Thousand Nights and one more ” famous all over the world. On authority of the data proceeding from the well-known Arabic scholar ibn Nadim expounded in his work “al-Fekhrist ” and the information left by different scientists, the author of the article proves that “Thousand Nights and one more ” is traced back to Indian and Iranian roots. From one of Indian languages the fairy-tales were translated into Pekhlevi. After the conquest of Iran the Arabic translation under the title “Alflaila va laila” became known all over the world. The second translation into Persian was done in the period ofKadjar 'V dynasty governance in Iran.
